Дүниені философиялық түсінудің негіздері

1.

Дәріс 4-6.
Дүниені философиялық
түсінудің негіздері.
Сана, рух және тіл – 3 сағат
АССИСТ.ПРОФ: КУШЕРБАЕВА АЛИЯ БАТЫРБЕКОВНА
2024-2025

2.

Үнді және Қытай философиясы
Будда ілімі
Конфуций ілімі
Лао-Цзы ілімі
Нирвана
Сансара
Карма
Жан,рух
мәселесі –
реинкарнация
Буддизм мен
Жайнизм ілімі
Кон-фу өнері
Дао жолы
Конфуцийдің
философиясы –
дәстүрлер
концепциясы
Даосизм философиясы

3.

4.

БУДДИЗМ
Жас
Буддизм көне Үнді философиясының басты ортодоксалды емес философиялық
мектебі, буддизм дінінің негізінде дүниеге келген. Негізін қалаушы
б.з.д. 560-480 жж. өмір сүрген Сидхарта Гаутама Будда (“нұрланған”).
шағында бақытты,бекзада Гаутама өмірдің кәрілік, ауру, өлім секілді жағымсыз
құбылыстарымен кездескен соң адамды азап-қасіретке толы мұндай өмірден құтқару керек деп
шешті.
Сидхартханың бұл шешімі туралы белгілі қазақ жазушысы Мұхтар Әуезов өзінің “Будда”
еңбегінде жақсы баяндады: “Адам біткен ауырады, қартаяды, өледі. Ендеше несіне бұл адам өмір
сүріп жүр? Бір сағатта ауырып қалатын болса, сағат сайын әлі азайып, сиқы бұзылып, қартаятын
болса, болжаусыз бір сағатта өліп қалатынын біліп отырғанда не қуаныш, не жұбаныш бола алады.
Бұны біле тұра қызық көріп қуануға бола ма? Бұл жөн емес, бұдан құтылу керек” (“Абай” журналы.
1918 ж., №3).
Будда экзистенциалдық жолды таңдап, тақуалық өмір кешуге, адамзаттың рухани ұстазына
айналуға бел байлайды. Әкесінің үйінен кетіп, Бодхи ағашының астындағы оңаша жерге орналасып
жеті күннен соң қасіретті өмірден тазару жолдарын тауып, нұрланады.

5.

6.

БУДДИЗМ
Азап шегу мен қасіретке толы өмірден құтылудың жолын Будда
төрт ақиқат арқылы белгілейді:
1. өмір тынымсыз күрес, азап, бейнет;
2. азап пен бейнет нәпсіден, құмарлық-құштарлықтан (өмір сүруге
құмарлық, рахатқа құмарлық, өлуге құмарлық) туады;
3. азаптың себебі бар. Оны танып-білуге болады;
4. азап пен бейнеттен құтылу жолы сегіз адамгершілік қағидадан тұрады:
1) дұрыс көре білу,2)дұрыс ой, 3) дұрыс сөз, 4) дұрыс іс-әрекет, 5) дұрыс
өмір салты, 6) дұрыс күш-жігер, 7) дұрыс назар, 8) дұрыс көңіл бөлу.
Осы қасиеттерді сақтай отырып өмір сүру арқылы нирванаға немесе
тыныштыққа жетуге болады.
Нирвана жәй ғана рахатқа бөлену емес, зұлымдық пен нәпсіні тыю жолымен жансыз,
сезімсіз абсолютке айналу, сананы өшіру, бір сөзбен айтқанда, абсолюттік тыныш күйге
жету.
Буддизм нирванаға жетуге көмектесетін белсенді әрекет жасау емес, көп ойлап,
пайымдауға негізделген медитация йога деп көрсетеді. Нирвана теориясы адам рухының
еркіндігінің, оның материалдық дүниеден, қоғамдағы касталарға бөлінуден тәуелсіздігінің
жақсы дәлелі. Осы себепті Будда философиясы өзінен кейінгі көптеген философиялық
ағымдарға, әсіресе Батыс философиясына қатты әсер етті.

7.

1. ЕЖЕЛГІ ҮНДІСТАН ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ
КЕЗЕҢДЕРІ, МЕКТЕПТЕРІ, ҰҒЫМДАРЫ
НИРВАНА “жоғалу”, “сөну”. Күнделікті өмір бітпейтін күйбең тіршілікке,
азап-қасіретке толы бақытсыз болмыс, ал нирвана осы азап-қасірет шегуден,
карма заңының негізінде қайта туылудан құтылып, сананың өшуі, болмыстың
арамдықтан тазаруы.
САНСАРА азап-қасіретке толы қайта туылудың, өмір мен өлімнің үздіксіз процесі.
Сансараның тамыры білместікте, сондықтан одан құтылу жолы нирванаға ену.
КАРМА “іс-әрекет”. Кез келген іс-әрекеттің салдары. Жағымды істердің нәтижесінде
бақыт пайда болады, ал жағымсыз істер азап, қасірет әкеледі. Осы адамгершілік
заңдылығы карма деп аталады.

8.

ЖАЙНИЗМ
Жайндар шексіз кеңістікті екіге бөледі: көрінетін әлем кеңістігі “дүние”
(лока) және “дүние-емес” (а-лока), соңғысына көрінетін кеңістік пен
прадешалардың шексіз саны кіреді.
Зат, жайндардың түсінігінде, ұсақ және бөлінбейтін бөліктер атомдардан тұратын, бірігетін және
ыдырайтын субстанция.
Уақыт барлық субстанциялардың барлық көріністерінің әлемдік кеңістікте пайда болуының, өмір
сүруінің және жойылуының негізі ретінде қарастырылады.
Адам және оның өмірі мәселесін шешуде жайнизм “өмір дегеніміз азап” ұғымын ұстанады. Азап
карма заңының нәтижесі немесе адамның жақсы немесе жаман қылығының салдары. Бұл заңды жеңетін
джина (жын).
Өткен өмірдегі жаман істерді жеңу үшін адам үш нәрсені орындау қажет
дұрыс сенім, дұрыс таным, дұрыс мінез-құлық арқылы.
Бірақ
адам азаптан толық құтылу үшін жан денеден тәуелсіз, жоғары тұруы керек. Моральдық
ластанудан, азап-қасірет шегуден азат болу жайнизм түсінігі бойынша, адам өмірінің мақсаты. Оған
жету үшін аталған үш шартты бұлжытпай орындап, өз құмарлықтарын жеңген рухани ұстаздардың
басшылығымен таным процесін үнемі жүргізіп отыруға міндетті. Адал, шыдамды, өзіне талабы қатты,
қоршаған дүниеден тәуелсіз, кешірімді, тірі жандарға мейірімді аскет адам ғана өмірдің мәніне жетеді деп
тұжырымдады.

9.

Реинкарнация немесе жан
мәселесі: үнді филсофиясында.

10.

11.

Реинкарна́ция (лат. reincarnatio
— «повторное воплощение»), то
есть перевоплоще́ние; - ауысу,
в буддизме — пунарбха́ва, — группа религиозно-философских представлений и
верований, согласно которым бессмертная сущность живого существа (в
некоторых вариациях — только людей) перевоплощается снова и снова из
одного тела в другое. Эту бессмертную сущность в различных традициях
называют духом или душой, «божественной искрой», «высшим» или «истинным Я»;
в каждой жизни развивается новая личность индивидуума в физическом мире, но
одновременно определённая часть «Я» индивидуума остаётся неизменной,
переходя из тела в тело в череде перевоплощений.

12.

Жан – Атман – буддизм мен
индуизмде түсінік.
Вопрос: Есть ли в Исламе вера в то, что после смерти человека
его душа переходит в другую форму, например, в форму
животного, птицы или насекомого, и приходит в дом, к семье и
друзьям, присматривая за ними?
Жауап: Жоқ, адам өлген соң оның денесі басқа
денеге,жануарға,жәндіктің, бір заттың,формаға енбейді және
ауыспайды. Бұл ислами көзқарасқа қайшы
Реинкарнация деген түсінік – Платон, Пифагор және үнді
филсофиясында бар.

13.

ҰЛЫ ҚЫТАЙ ҚОРҒАНЫ

14.

1. ЕЖЕЛГІ ҚЫТАЙ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ МЕН
БАСТЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МЕКТЕПТЕРІ
Ежелгі Қытай елінде еркін шығармашылықпен дамыған алты түрлі
философиялық мектеп болды:
1) Конфуцийлік; 2) Моистік; 3) Заң мектебі (фа-цзя) немесе Легизм;
4) Дао мектебі; 5) «Инь-ян» (табиғат философиясы);
6) Аттар (мин цзя) мектебі.
Бұлардың мазмұнында өмір даналығы мәселелерімен қатар, құлықтылық
проблемалары, ел басқарумен байланысты өмірлік тәжірибе философиясы
басым болды.

15.

КОНФУЦИЙ

16.

3. КОНФУЦИЙЛІК
Ежелгі Қытайда этикалық-саяси Конфуций мектебінің негізін Кун Фу-цзы
(б.з.д. 551-479 жж.) қалады. Конфуцийлік б.з.д. 2-ғғ. бастап, 1911-13 ж.-ғы
Синьхай революциясына дейін Қытайдың ресми идеологиясы болып саналды.
Конфуцийдің шәкірттері Мэн-цзы, Сюнь-цзы – ұстазының ойларын жазып алумен айналысады,
осылайша конфуцийлік мектептің толық аяқталмаған басты шығармасы «Лунь юй» («Әңгімелер мен
айтылғандар») жарыққа шығады
Аспан мен рухтар туралы сұрақты қарастырғанда, Конфуций ілімі қалыптасқан дәстүрді ұстанды.
Аспан – жердегі әділеттілікті қадағайлайтын ең жоғарғы күш. Конфуций ілімі бойынша, тағдыр аспан
еркіне кіріптар. Конфуций аспаны – тағдыр, жазмыш, дао (жол).
Конфуцийліктер – қоғамтанушылар. Назар аударған негізгі мәселесі – тәрбие, адамдар
арасындағы қарым-қатынас. Мысалы, оқушысының «Бір сөйлеммен моральдық іліміңізді жеткізе
аласыз ба?» деген сұрағына ол «Өзіңе тілемейтінді басқаға да жасама», – деп жауап береді. Бұл
қағида адамдардың қоғамдағы іс-әрекетінің «АЛТЫН ЕРЕЖЕСІ” деп аталады.
Әлеуметтік орта кемшіліктеріне қанағаттанбаған Кун Фу-цзы өткенді дәріптеді. «Адамгершілігі
жоқ адам қауіп-қатерлерге ұзақ төзе алмайды, сонымен қатар, дәулетіне де ұзақ рахаттана алмайды.
Адамилық адамгершілікте», – деді.
Субьектівті анализ - Конфуций философияда және тарихта ешқандай жаңалық ашпаған,нақты
ілімі тек дәстүрден тұрады.

17.

Шәкәрімнің – Үш анығы еңбегіне
философиялық анализ – Эссе
жазу

18.

Дәріс – 5
жоспар
Фәлсафа дәстүріндегі рух ұғымы: Ибн-Сина рух туралы.
Ортағасыр дәстүріндегі рух пен жанның теологиялық түсінігі.
Сананың гносеологиялық моделдері.
Сана. Сананың құрылымы мен функциялары
Жаңа заман философиясындағы тума идеялар концепциясы
және cogito статусы.
Неміс классикалық философиясындағы ақылдың
транценденталдық негіздері.
Шәкәрімнің үш анығы. Шәкәрім рух туралы. Рух және адамның
рухани қызметінің табиғаты. Тәндік және руханилық.

19.

САНА

20.

21.

22.

Жаңа заман философиясындағы тума
идеялар концепциясы және cogito
статусы
Рене Декарт

23.

24.

25.

26.

Жаңа Заман философиясы деп XVII, XVIII және XIX ғасырларды қамтитын дәуір. Шартты
түрде жаңа тарихтың басы деп 1640 жылғы ағылшын буржуазиялық революциясын —
капиталистік немесе буржуазиялық қатынастардың, индустриалды өркениеттің бастауы
болған құбылысты алады. Үш ғасыр бұрын адамзат ежелгі дүниемен қоштасып (антика
және орта ғасырлар), «адам — ғаламдағы ең мінсіз тіршілік иесі, зволюцияның тәжі,
демек — дүниенің қожасы» деп сенген жаңа рухани пікірді бекіткен философия
болды.
Рационализм мен эмпиризм
Рационализм (лат. Ratio — «разум») — болмыс пен танымның негізі ақыл-ой деп
сенетін философиялық бағыт. Рационализм 3 түрге жіктеледі:
1)
онтологиялық;
2)
гносеологиялық;
3)
этикалық рационализм.

27.

28.

Адам өз өмірі мен
тіршілік етуінің өзі
күмәннан тұрады.