№47_Абылайхан_тұсындағы_Қазақ_хандығы

1.

Қазақстан тарихы
Абылайхан билігі тұсындағы
Қазақ хандығы

2.

Сабақтың мазмұны:
1
3
Жастығы
Қытаймен қатынас
2
4
Ортаазиямен қатынас
Орыспен қатынас

3.

Абылай хан 1711-1781
жылдары

4.

Жекебасы
• 1711‒1781 жылдары өмір
сүрді.
• 1771‒1781 жылдары үш
жүздің хан ретінде билік
құрды.
• 1711жылы Түркістан
қаласында дүниеге келген.
• Шын есімі Әбілмансұр. Бала
кезіндегі лақап
аты: «Сабалақ». Төле бидің
малын бақты.
• Түркістан билеушісі
«қанішер» Абылай сұлтан
немересі, Орта жүз сұлтаны
«көркем» Уәлидің баласы

5.

Алғашқы ерліктері
• 13 жасында жетім қалып, Әбілмәмбетті
паналайды. 15 жасынан жоңғарларға қарсы
күреске қатысады.
• 1729 жылы 18 жасында Аңырақай шайқасында
алғаш көзге түседі.

6.

Алғашқы ерліктері
• 1731 жылы 20 жасында Бөгенбай батыр
бастаған шайқаста жоңғар батыры Шарышпен
жекпе-жекке шығып, «Абылайлап» ұрандатып,
басын алады. Осы жеңісінен кейін Абылайдың
даңқы шығады.
• 1733 жылы Жоңғарларға қарсы күресте жеңіске
жетеді.

7.

• 1740 жылы сұлтандық дәрежені алады. Орта
жүздегі Арғын тайпасының Атығай руына басшылық
ету сеніп тапсырылады.

8.

Қалдан Церен тұтқынында
1741-1743 жылдары Қалдан Церен
шапқыншылығымен тұтқынға түсті.
1741 жылы аңдаусызда жоңғарлар Ұлытау маңында
тұтқындайды.
Әбілмәмбет хан Абылайды тұтқыннан босату үшін ұлы
Әбілпайызың қасына Қазыбек би, Малайсары батыр
мен 90 би-батырды жібереді.
Белгілі тарихшы, этнограф Г.Ф.Миллер Абылайды
босатуға қатысқан.
1743 жылы тамызда босаған Абылай батырлардя
біріктіріп, Жоңғарларға қарсы әрекет етеді

9.

Жоңғар ханды ғы ны ң
әлсіреуі. Қы таймен
қары м-қаты насы

10.

• 1745 жылы Қалден Церен қоңтайшы қазасынан
кейін жоңғар тағына таласушылардың бірі
Әмірсана Орта жүзге Абылайға қашты.
• 1752 жылы Қалден Церен қоңтайшы үлкен ұлы
Лама Доржы әскері Орта жүзге басып кірді.

11.

Ұлытауда өткен құрылтайда
Абылай көтерген мәселелер:
Қазақ ақсүйектерін біріктіру
Әмірсананы Лама Доржыға ұстап бермеуге қазақ
ақсүйектерін көндіру
Жоңғарияға шабуылдау
Мақсаты: жоңғаралардың уақытша басып алған тарихи
иелігін қайтару.

12.

• 1753 жылы Абылай сұлтан ірі қолды басқарып,
Жоңғарияға шабуылдады. Жоңғар қақпасы маңында
жауды жеңді.
• 1755 жылы Қытай-Жоңғар соғысы басталып кетті.
• 1755 жылы Қытай жағынан төнген жаңа қауіпке
байланысты Абылайдың туы астына Үш жүздің
жасақтары жиналды.

13.

• Абылай Қытайдың Жоңғарияны басып алғанын
мойындағысы келмеді. Қытайға қарсы көтерілісті бастаған
Әмірсанаға белсенді түрде көмек көрсете бастады.
• Қазақ басшылары Жоңғарияның бір бөлігін оның байырғы
қожайыны қазақтарға қайтарып беруін заңды деп санады.
• Қытай ол жерлерді қазақтарға қайтарып беруден бас
тартты

14.

• 1756 жылы Абылай сұлтанға Цинь елшісі келіп,
Әмірсананы ұстап беруді талап етті
• 1756 жылы көктемде қазақ жасақтары Қытайға қарсы
Жоңғарияның ішкі бөлігіне жорық жасады
• 1756 жылы бұған жауап ретінде Қытай Орта жүздің
жеріне екі жақтан- оңтүстік және шығыстан басып
кірмек болды.

15.

• Қытайдың шығыстан келе жатқан әскеріне Әмірсана мен
Қожаберген батыр бастаған қазақ-жоңғар әскері қарсы
шықты. Оңтүстік бағытқа Абылай мен Бөгенбай батыр
қарсы шықты. Кіші жүзден Ералы сұлтан жасағымен
келді.
• Аягөз бойында қазақтар жеңіске жетті
• Қытаймен дипломатиялық қарым-қатынас орната
бастады
• 1758 жылы Қытай Жоңғар хандығын жойып жіберді.
• 1771 жылы Шаңды жорықта Мойынты жағасында 50
мың әскермен қалмақтарға соққы

16.

Қы таймен қаты нас

17.

Қытай билігін мойындауы
• 1757 ж. Маусым Қытай қолбасшылары Фу Дэ, Чжао
Хой бастаған әскер Қазақстанға басып кірді. Абылай
сұлтанның араласуымен жорық тоқтатылды.
1757-1760 жылдары Абылай Қытай билігін
мойындады. Себебі:
• Қазақ рулары қоныстарының тарылуы
• Ресейдің әскери шараларды күшейтуі
• Қытайдың Қазақстанға басып кіру қаупінің күшеюуі
Басты мақсаты: Қазақ мемлекетінің дербестігін сақтау

18.

1759 ж. 1 қаңтар Үрімшіде Абылайдың сауда
миссиясы жақсы қабылданды. Ұлы Әділді аманатқа
жіберді
• 1761 жылы Қытай Іле өзені
мен Тарбағатай аймағында
әскери бекіністер сала
бастады. Мақсаты- босап
қалған Жоңғар жеріне
қазақтардың қайта оралуына
жол бермеу.
Қытай боғдыханы қазақтарға
Аягөз өзенінің оң жағына
көшуге тиым салды.
Қазақтар Тарбағатай
жайылымдарына қытайдың
рұқсатынсыз көшіп орналаса
бастады

19.

1767 жылы Қытай боғдыханы Тарбағатай аймағы мен
Іле өзеніне көшуге рұқсат берді.
Қытаймен жүргізілген келіссөздер нәтижесінде
Тарбағатай, Алтай сеңгірі, Зайсан көлінің шығысы
қайтарылды.
Арадағы келіспеушілікті келіссөзбен шешуге
тырысып, жоңғарлар басып алған шекаралық
жерлерді дипломатиялық жолмен қайтарып алынды

20.

Абы лайды ң Ресеймен
қары м-қаты насы

21.

• 1740 жыл тамыз айы Орта жүздің ханы Әбілмәмбет
пен Абылай сұлтан Орскіге келіп, Ресей империясының
билігін мойындады.
• Орынбор комиссиясының төрағасы
князь В.А.Урусовтың мақсаты бүкіл Орта жүзді
Ресейдің құрамына қабылдау болды

22.

• 1759 жылы патша үкіметінің әкімшілігі Әбілмәмбетті
тағынан тайдырып, оның орнына өзінің отыруын
ұсынды және оған барлық жағынан қолдау көрсетуге
уәде етті. Абылай сұлтан бұл ұсынысты қолдамады.

23.

1761 жылы Орыс патшайымы
Елизавета Петровнадан ағаш
ұстасын және 200-300 пұт
астық жіберуді сұрап
отыршылықты
дамытты.Көкшетау, Ертіс пен
Есілдің бойында, Тарбағатай
өңірлерінде, Ақтөбе, Ой
шебінде қыстақтар салғызып,
егін шаруашылығын дамытты.
1762 жыл ІІ Екатерина
патшайымға өзінің бағынышты
болатынын мәлімдеп ант берді.
Орынбор комиссия
басшысы В.А.Урусовтың
мақсаты бүкіл Орта жүзді
Ресейдің құрамына алу болды.

24.

Қазақ-қы рғы з
қаты насы

25.

Қырғыз жеріне жорықтары
• 1765 жылы бірінші жорығын жасады.
• 1770 жылы екінші жорығында қырғыздарды
күйрете соққы берді. Екі халықтың арасында айқын
белгіленген шекара шебі құрылды. Қазақ жерлеріне
үздіксіз жасайтын барымталық жорықтарына
тыйым салды.
• 1779 жылы үшінші жорығында бейбіт келісім
жасалды.Қыруар қырғыздарды тұтқынға алды.
Олардан Жаңақырғыз және Байқырғыз деген екі
болыс ел құрастырып, Көкшетау аумағындағы
атығай руының арасына қоныстандырды

26.

Орта Азия
ханды қтары мен
қаты насы

27.

ХVІІІғ.70 ж басында Қазақ хандығының халықаралық
жағдайы жақсарды
• Ходжент,Ташкент билеушілеріне соққы берді.
• Ташкент бегі салық төлеуге мәжбүр болды.
• Түркістан, Сайрам, Шымкент, Созақ және
Ташкентке тәуелді қалалар билігіне көшті.

28.

Шаңды жоры қ

29.

Грек–рим авторлары
• 1771 жылы 180 мың қалмақ Қытайдың шебіне
қазақ жері арқылы көшіп кетуге әрекет жасайды
• Мойынты өзені бойында Абылай бастаған 50 мың
әскері қалмақтарға соққы берді

30.

Абы лай хан ханды ғы

31.

• 1744 жылы Әбілмәмбеттің Түркістанға көшіп кетуі
Абылайдың күшейуінің жаңа кезеңі болды
• 1771 жылы Орта жүздің ханы Әбілмәмбет қайтыс
болды
• Әбілмәмбет қайтыс болғаннан кейін хан тағына
отыруға тиіс мұрагер- Әбілпайыз сұлтан
• Үш жүздің өкілдері Абылайды ақ киізге көтеріп, хан
сайлады

32.

Хан сайлау себебі
• Жоңғарияға қарсы азаттық күресті басқаруы
• Үш жүзді біріктіруі
• Ресей мен Қытай қыспағына қарамастан іс жүзінде
елдің дербестігін сақтауы

33.

Ішкі саясаты

34.

• Хан билігі шексіз болды.
• «Жеті жарғы» заңдарында хан билігіне қойылған
шектеулерді Абылай мойындамады.
• Сот істерін шариғат ережелеріне сай жүргізетін
билер қызметіне шек қойды.
• Өз сарайында топтасқан халық батырларының
қолдауына сүйенді
• Қазақстандағы шұрайлы, құнарлы жерлерді Абылай
ханның атынан төлеңгіттер бақылады
• Жетісуда - Әділ және Сүйік сұлтандар
• Орталық Қазақстанда - Қасым сұлтан
• Ертіс бойы өңіріне – Сұлтанбет сұлтан
• Шығыс Қазақстанда - Әбілпайыз сұлтан
• Қазақ халқының саны шамамен 3 миллионға жетті

35.

Мәдениет саласы нда

36.

• Бұқар жырау, Үмбетей жырау, Тәттіқара ақын т.б.
• Бұқар жырау-Абылай ханның ішкі және сыртқы
саясатына әсер еткен кеңесшісі
• Абылай хан домбырада шебер орындап, күйлер
шығарған
• Күйлері- «Ақ толқын», «Алабайрақ», «Бұлан жігіт»,
«Дүние қалды», «Жетім торы», «Қайран елім»,
«Қара жорға», «Қоржынқақпай», «Майда жел»,
«Садақ қаққан», «Сары бура», «Шаңды жорық» т.б.

37.

• 1778 жыл 24 мамыр II
Екатерина Абылай ханды
Орта жүздің ханы етіп
бекітті
• Абылай: «Мені хан етіп
сайлаған халқым, олай
болса, орыс патшасының
тағына тағзым етіп, ант
беруге міндетті
емеспін»- деп білді.

38.

• 1781 жылы Абылай хан дүние салды.Түркістандағы
Қожа Ахмет Иасауи кесенесіне жерленді.
• Хан тағына мұрагері үлкен ұлы Уәли отырды

39.

Абы лайхан туралы
деректер

40.

А.И.Добросмыслов
• «1778 жылы 24 мамырда Абылай сұлтанға
император ІІ Екатерина тарапынан хан атағы
берілгендігі жөнінде ерекше грамота
жіберілді..Император Іі Екатерина Абылайға
хандық атақ беріп тұрып, Орынбор
губернаторына нұсқау да жіберді. Онда Абылайды
Орынборға немесе Орынбор губерниясының бір
жеріне келтіріп, 1749 жылы Кіші жүз ханы
Нұралыны таққа отырғызған сияқты арнайы
шаралар өткізу керектігі айтылды.....Хандық
атаққа қоса орынбор губернаторы Абылайға
құндыз ішік, асыл тастармен көмкерілген қарасұр
түлкі тымақ және семсер қылыш тапсыруы керек
болатын (Абылайға хандық атақтың белгілерін
дайындау үшін елшілік 4380 сом ақша жұмсады).

41.

А.И.Добросмыслов
• Абылай бұл жолы да өзін дініне берік адам ретінде
көрсетіп, шегараға барып ант беруден бас
тартты.Шагара басшыларының Абылайды ант
беруге шақырған бірнеше әрекеттерінен түк
шықпады, хандық жөніндегі грамота мен әртүрлі
сыйлықтар алынбаған күйі қалды.Барлау
мәліметтері Абылайдың ант қабылдағысы
келмейтінін, боғдыханға боданмын деп
есептейтінін, орыс империясына ант беруден бас
тарту арқылы өзін тәуелсіз билеуші ретінде
көрсетуге ұмтылатынын көрсетті»-деп жазды
зертеуші

42.

И.Крафт
• «Ол қалыптасқан нақты жағдайларға қарай бірде
Ресейге,бірде Қытайға, енді бірде Жоңғарияға шын
берілген болып көріне білді, ал шын мәнінде
ешкімге де бас иеген жоқ»-деп жазды.

43.

А.И.Левшин
• «Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен
даласының сипаттамасы» еңбегінде: «..Сұлтан
Абылай тап сол кезде күн өткен сайын күшейе
түсті. Үш жүзге өзінің Орыс мемлекетінің
императорымен де, қытай боғдыханымен де
қарым-қатынасы арқасында даңқы артқан
Абылайдың бойында Орта жүздің билеушісі болуға
қажетті құқықтың бәрі де сай еді. Ал әрбір
қалыптасқан нақты жағдайға қарай өзін бірде
орыстардың қол астында, бірде қытайлардың қол
астында болғандай ұстай білетін, бірақ іс жүзінде
ешкімді мойындамайтын тәуелсіз билеуші еді.
Оның бұл қасиеті әсіресе 1771 жылдан кейін
ерекше айқын көрінді. Ол бұл кезде Ресейге
сырттай болса да бағынышты сияқты болып
көріну туралы ойлауды да қойды, екіжүзділік
жасамай-ақ, өзін нағыз дербес те тәуелсіз ханмын
деп атай бастады»-

44.

Ш.Уәлиханов
• «Қазақтардың аңыз әңгімелерінде Абылай
айрықша қасиеті бар киелі, керемет құдірет иесі
болып саналады. Ешбір ханның Абылайдай шексіз
билікке қолы жеткен жоқ. Қазақ даласына ұлы
істер тындыру үшін жіберілген құдіретті билеуші
болды»-деп жазды.

45.

Ә.Бөкейханов
• «Қырғыздар» деген еңбегінде: «Абылай!» деп
ұран тастау тіпті Сібір казак-орыстарында да
бар.Олардың біреуі өзінің ұлын 1904-1905
жылдардағы орыс-жапон сағысына аттандырып
тұрып, оған бата ретінде: «Абылай! Абылай!» деп
атой сал... «Абылай деп шабуыл жаса!» дегенін
көрдім» деп жазды.

46.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!
Сабақ аяқталды,
Келесі жүздескенше!