XYIII ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан

1. Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы
2-3 тақырыптар. XYIII ғасырдың бірінші жартысындағы
Қазақстан
XYIII ғ. басындағы Қазақстан мен Ресей. Қазақстанды Ресейге
қосып алудың басталуы.
Мамандығы: 5В020300-Тарих
Авторлары:
Жакин М.С., т.ғ.к., археология, этнология және Отан тарихы
кафедрасының доценті
Бөдеев Қ.Т., археология, этнология және Отан тарихы кафедрасының
аға оқытушсы
Сабақ түрі: дәріс
Қарағанды 2015

2.

• Жоңғар хандығы 1635 жылы
Батур хонтайшының
басшылығымен құрылған.
Билеушісінің титулы –
қонтайшы. «Жоңғар» атауы 13ғ. Шыңғысхан
әскерінің сол қанатын
құраған атауынан шыққан.
18ғ Қазақ хандығына қауіп
төндірген ел Жоңғария.

3.

• 1718 жылы Аякөз өзені
жағасындағы шайқаста Әбілқайыр
мен Қайып сұлтандардың соғыс
әрекетін бірігіп жүргізбеуі
салдарынан қазақ жасағы жеңіліс
тапты. Бірікпеудің ең негізгі себебісұлтандар арасындағы таққа талас.
• 1723 жылы қазақ жерін «Ақ мешін»
жұты қамтыды. 1723-1727 жж қазақ
тарихында «Ақтабан шұбырынды»
жылдары деген атпен қалды. 1723
жылы Қытай императоры Кансидің
өлімінен кейін, қарым-қатынасты
ретке келтіріп, барлық күшін
Қазақстанға бұруға мүмкіндік туды.
Осы жылдардан «Елім-ай» әні
қалған. Қатты ойрандалған –
Жетісу өңірі. 1724-1725жж
Түркістан, Ташкент қалаларын
басып алды. Қазақтың үш жүзінің
біріккен қимылдары 1726 жылы
басталды.

4.

• 1726 жылы Торғай даласы,
Сарысудың орта ағысы алқабында,
Бұланты өзенінің жағасындағы,
Қара сиыр деген жерде – Қалмақ
қырылған немесе Бұланты шайқасы
өтіп, қазақтар жеңіске жетті.
• Ордабасы тауында қазақ жасақтары
бас қосып, Әбілқайыр бас
қолбасшы, оның көмекшісі болып
Бөгенбай тағайындалды. Қазақ
жасақтары жүздік негізде
ұйымдастырылды.
• 1730 жылы Балқаш көлінің
оңтүстігінде, Аңырақай түбінде
(қалмақтардың аңырап-боздауы)
Әбілқайырдың басшылығымен үш
жүз әскері қалмақтарға соққы берді.
Кей деректерде 1729 жыл деп те
беріледі.

5.

• Қалдан-Серен 1741-1742жж Орта жүз бен Кіші жүзге
ұйымдастырған жорығы бұрынғы «Ақтабан шұбырынды,
Алқакөл сұламадан» кем түспейтін шапқыншылық жасады.
1742 жылғы 2 қыркүйекте И.Н. Неплюев Қалдан-Серенге
қазақтарға қысым жасауды тоқтатуды талап етті.
• 1745 жылы Қалдан-Серен қайтыс болды. 1755 жылы ішкі талас
Жоңғарияны әлсіретті. Жоңғар тағына таласушылардың бірі
Әмірсананы Қытай императоры Цянь-Лун қолдап, 1755 жылы
Жоңғарияға қарсы қойды. Кейін алданғанын білген Әмірсана
Абылай мен Әбілмәмбеттен қолдау іздеген. 1756-1758 жж қытай
жорығы нәтижесінде Жоңғария дербес мемлекет ретінде өмір
сүруден қалды. 1761 жылы жоңғар жерінде империялық
әкімшілік бірлік – Шыңжаң (Жаңа шекара) құрылды.

6.

7. Жалпы мәлімет:

• Кіші жүз ханы 1718 — 1748
жж.
• Ізбасары: Нұралы хан
• Дүниеге келуі: 1693 жыл
• Қайтыс болуы: 1748 жыл
• Жерленді:Хан моласы,
(қазіргі Ақтөбе облысы)
• Әкесі: Қажы сұлтан
• Жұбайы: Бопай Бәтима
• Балалары:ұлдары: Нұралы
хан, Жармұхамбет хан,
Айшуақ хан
қызы: Қарашаш

8. 1. Әбілқайыр (Әбілқайыр Мұқамбет Ғази баһадур хан)  (1693— 12.08.1748 жж.) — хан, қолбасшы, 1718-1748 жж. билік құрған Кіші

1. Әбілқайыр (Әбілқайыр Мұқамбет Ғази
баһадур хан) (1693— 12.08.1748 жж.) — хан,
қолбасшы, 1718-1748 жж. билік құрған Кіші
жүз ханы. Соғыстарда батырлығымен,
айлакерлігімен, айқас-шайқастарды ұйымдастыра
білуімен даңқы шығып, мұрагерлік жолмен емес,
өз беделімен Кіші жүздің ханы болды.

9. Әбілқайыр хан 1693 жылы Түркістан қаласында туған. Ол - Әз Жәнібектің бесінші ұрпағы. Шыңғыс ханнан бастап тарататын болса ол

хан әулетінің он сегізінші ұрпағы. Әз Жәнібектен тоғыз
ұл тарайды:
Өсеке
сұлтан
Хожа
сұлтан
Абдолла
сұлтан
Бөлекей
ноян
Ырыс
сұлтан
Әбілқайыр

10. 2.1710 жылы Қарақұмдағы халық жиынында жас Әбілқайыр Кіші жүз әскерінің қолбасшысы және хан болып сайланды, ал түмен басы болып

2.1710 жылы Қарақұмдағы халық жиынында жас
Әбілқайыр Кіші жүз әскерінің қолбасшысы және хан
болып
сайланды,
ал
түмен
басы
болып
атақты
Бөгенбай
батыр
тағайындалды.

11.

Жоңғарларға
қарсы
соғыста Әбілқайыр өзінің
талантты қолбасшы екенін
көрсетіп,
бұл
соғыста
жанкештілік танытты.
Әбілқайыр бабаларының
иелігінде болған Сайрам,
Түркістан және Ташкент
қалаларын қорғау жолында
ерен ерлігімен көзге түсті.

12. Қазақ-башқұрт қатынастары:

1715
жылы
• Қазан губерниясы
Черемшан өзені
1717
жылы
• Қазан уезі арқылы
Новошешминскіні
басып алды

13. Қазақ-жоңғар қатынастары:

1711жылы жоңғар әскерлері
қазақ қолынан жеңілді.
1712 жылы қазақ әскерлері
Жоңғарияның шебіне жетті.
1713 жылы жоңғарлар қазақ
әскерлерінен жеңіліс тапты.

14.

1718 жылы Аягөзде
Әбілқайыр мен Қайып 30
мыңдық
әскері
жоңғарлармен қанды шайқас
жүргізді.
Әскерге
Қабанбай
батырдың
басшылығымен
шайқаста
қазақ
әскері
жеңіске жетті.

15.

1726 жылы қазақ әскері
жеңіске қол жеткізді. Бұл
шайқастар
Ұлытау
тауларында, Қарасиыр жері
мен
Бұланты
өзенінің
бойында болды.
1729
жылы
Балқаш
көлінің оңтүстігінде қазақ
әскерлері жеңіске жетті.
Бұл шайқас Аңырақай
деп аталды.

16. Ресеймен өзара қатынастар

1715
жылы
1717
жылы
1718
жылы
• Тайқоңыр Құлтабаев батыр Қазанға барып,
жергілікті губернатор П.С. Салтыковпен
келіссөз жүргізді.
• Қайып, Әбілқайыр хандарға Қазаннан уфа
дворяны Федор Жилин жіберілді.
• Қаңтарда Тобылдан Түркістанға Борис
Брянцев пен Яков Тарыштин, тілмәш Қабай
Мамаеев келді.

17.

3.Ресейдің қоластына еніп, жан сақтап
қалу үшін Әбілқайыр 1730 жылы күзінде
елші
жібереді.
1731 жылы 30 ақпанда Әбілқайыр
жіберген елшілігі Сейтқұл Құндағұлұлы,
Құтлымбет
Қоштайұлы
Ресей
бодандығына қабылдау туралы өтінішті
патша Анна Иоанновнаға тапсырады.

18.

Әбілқайыр 1731 жылы
қазанның 10-ы Ресей
империясының
қарамағына кіргендігі
жөнінде ант берді. Бұл
антты 1738, 1740, 1742
жж. қайталады.

19. Кіші жүзді Ресей империясының құрамына қосуды бастаған Әбілқайыр хан бірнеше мақсат көздеді:

Жоңғар
шабуылына
тойтарыс беру;
Башқұрттардың
шабуылын
тоқтату;
Мал
жайылымдарын
реттеу; (Еділ,
Жайық)
Хан тағына
отыру;
Батыс пен
Шығыстағы
керуен жолдарын
реттеу;

20.

Кіші жүз ханы ретінде
Әбілқайыр хан саясатында
қайшылықтар да бар. Қазақ
даласын отарлаудың тірегі
болған Ор бекінісін салуды
(1735) өзі ұсынды.

21.

Орта
жүздің
сұлтаны
Барақ Ор бекінісінен қайтып
келе жатқан Әбілқайырмен ен
далада кездесіп қалып, оны
өлтіреді. Ханның серіктері де
сол жерде қаза тапқан.
Әбілқайырдың
моласы
Қабырға өзенінің Ө
лкейекке
құятын
тұсында, Торғай
қалас
ынан 80 шақырым жерде.
Кейін бұл жер «Хан моласы»
аталды.

22.

Әбілқайырдың
моласы
Қабырға өзені
нің Өлкейекке құятын
тұсында,
Торғай
қаласынан 80 шақырым
жерде. Кейін бұл жер
«Хан моласы» аталды.

23.

Әбілқайыр хан ескерткіші —
2000 жылы орнатылған.
Тұғырдың биіктігі — 2,8 м,
ені — 2,1 м, ұзындығы — 5,8
м. Ескерткіштің жалпы
биіктігі — 6,5 м, тұғырға
дейін жерден биіктігі — 3 м,
жерден жалпы биіктігі −12,3
м. Тұғырдың материалы —
Қордай граниті. Ескерткіш
қоладан құйылған. Салмағы
— 11,2 т. Автор қазақ
халқының басына төнген
қиын кезеңдегі жоңғарлармен
шайкас алдындағы қолбасшы
бейнесін бейнелеген.

24.

• 1731 жылы 19 ақпанда С.
Қойдағұлұлы мен Қ.
Қоштайұлы бастаған елшілікті
Анна Иоановна қабылдап, Кіші
жүзді империя құрамына алу
туралы грамотаға қол қойды.
Кіші жүз феодалдық тобынан,
Әбілқайырдан ант қабылдауға
келген, сыртқы істер
коллегиясының тілмашы – А.И.
Тевкелев. 1731 жылдың 10
қазанында Әбілқайыр мен Кіші
жүздің 29 старшыны Ресейдің
қол астына кіруге ант берді.

25.

• 1735-1737жж Кіші жүз
жасағы башқұрт
көтерілісін басуға
пайдаланылды. 1735
жылы
Башқұртстандағы
көтерілісті басуы
кезінде Қазақстанға 50
000 башқұрт қашып
келді.

26.

• 1734 жылы Сенаттың бас
хатшысы И.К. Кириллов
басқарған экспедиция
жасақталды. Экспедицияның
негізгі мақсаты – Ор өзені
бойына бекініс салу, Орта Азия
хандықтарымен сауда
байланысын кеңейту, табиғат
байлықтарын игеру, Сырдария
бойында қала тұрғызып, өзен
флотилиясын құру болды. 1735
жылы Ор бекінісінің негізі
қаланды.

27.

• 1738 жылдан Орынбор
экспедициясын В.Н.
Татищев басқарды. В.Н.
Татищев Орынборда 1738
жылдың тамызында съезд
шақырып, Әбілқайыр мен
оның ұлдары Ералы,
Нұралы т.б. Кіші жүз бен
Орта жүздің 60-қа жуық
старшындары Ресейге
адалдығын қуаттап ант
берді.

28.

• 1742 жылдың шілдесінде
Кіші жүз ханының беделін
көтеріп тастағандай съезд
болып өтті. 1748 жылы
Әбілқайыр Барақ сұлтанның
қолынан қаза тапты.
Әбілқайыр өлгеннен Кіші
жүздің оңтүстік-шығысы
Батыр сұлтанның, солтүстікбатысы Нұралының
(Әбілқайырдың баласы)
ықпалында қалды.

29. Өзіндік бақылау үшін сұрақтар

• 1. Қай жылы генерал-губернатор Б.Игельстром Кіші жүзде хандық
билікті қалпына келтіріп, Айшуақты хан етіп қойды:
• A) 1797ж.
• B) 1793ж.
• C) 1787ж.
• D) 1799ж
• E) 1784ж.
• 2. Әбілқайыр (XVIIIғ.) кім:
• A) батыр
• B) би
• C) сұлтан
• D) хан
• E) рубасы.

30. Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

Атабаев Қ.М. Деректану-Қазақстан қоғамдық ғылымдарының методикалық
негізі. // Тарихи дерек: археография және деректану мәселелері:
Республикалық галыми-теориялык конференция материалдары. -30 қазан. 2007ж. - Алматы, 2007. - 3-11 бб.
Тәсілова Н. Щербинаның экспедициясы: тарихи алғышарттары,
зерттеушілердің құрамы мен негізгі әдістемесі. // Қазақ тарихы. -№2. -2008
ж. -51-57 бб.
Қазақстан тарихы: лекциялар курсы: оқу құралы / ред.басқ. Қ. С. Қаражан. Алматы : NURPRESS, 2011. - 376 б
Калиева, К. С. Тарихнама: оқулық / К. С. Калиева. - Алматы :
Полиграфкомбинат, 2012. - 279 б.
Қазақстан тарихы: оқу-әдістемелік құрал / жауапты ред. А. З. Смагұлова. Астана : Ұлттық тестілеу орталығы, 2013. - 98 б.
Мұхатова, О. Х. Тарихнама ғылымы: теориялық - методологиялық негіздері
және зерттеу үлгілері: оқу құралы / О. Х. Мұхатова ; Әл - Фараби атын. Қазақ
ұлттық ун-ті. - Алматы : Қазақ ун-ті, 2009. - 185 б.