ииет 9 мадин

1.

«Инженерлік пәндер » кафедрасы
ПРЕЗЕНТАЦИЯ
ТӘУЕКЕЛ ЖӘНЕ БЕЛГІСІЗДІК ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ
ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫН АНЫҚТАУ
Орындаған: Кенжебекқызы.М
Тобы: ФӨТҚБ 03-22
Қабылдаған: Жорабек.Н.М
ШЫМКЕНТ 2024

2.

Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
• 1. Тәуекел және белгісіздік ұғымы
• 2. Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы
• 3. Белгісіздік жағдайында өндірістік бағдарламаны құру
• 4. Тәуекел жағдайында өндірістік бағдарламаны басқару
• 5. Тәуекелдерді басқару стратегиялары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер

3.

Кіріспе
Қазіргі заманғы нарықтық экономикада кәсіпорындар өз өндірістік бағдарламаларын әзірлеу
барысында көптеген қиындықтарға тап болады. Негізгі қиындықтардың бірі – белгісіздік
пен тәуекелдің болуы. Белгісіздік – бұл болашақта пайда болатын жағдайлардың
ықтималдығын анықтау мүмкін емес жағдайлар. Ал тәуекел – белгілі бір оқиғалардың орын
алу ықтималдығын бағалау мүмкін болғанымен, оның нәтижелерінің алдын ала болжау
қиындығымен сипатталады. Мұндай жағдайда кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын құру
– күрделі процесс, себебі оны жүзеге асыру барысында түрлі факторлардың әсерінен
кәсіпорын шығынға ұшырауы мүмкін. Экономикалық ғылымда тәуекел мен белгісіздік
ұғымдары алғаш рет ХХ ғасырдың басында Фрэнк Найт еңбектерінде нақты анықталған.
Оның 1921 жылы жарық көрген "Тәуекел, белгісіздік және пайда" атты кітабында тәуекел
мен белгісіздік арасындағы айырмашылық түсіндірілген. Кәсіпорындар үшін тәуекел –
болашақтағы жағдайлардың ықтималдығы белгілі, бірақ сол жағдайлардың нәтижелері анық
емес орта. Ал белгісіздік – бұл жағдайлардың ықтималдығы да белгісіз болатын орта.

4.

Тәуекел және белгісіздік ұғымы
Тәуекел – кәсіпорынның нарықтық жағдайларға байланысты шешім қабылдау барысында
шығын немесе пайда алуы мүмкін жағдайды сипаттайды. Тәуекел жағдайында кәсіпорын
белгілі бір ықтималдықтарға сүйеніп, болашақ оқиғаларды болжап, шешім қабылдай алады.
Тәуекелді сандық түрде есептеуге болады және ол статистикалық әдістер арқылы бағаланады.
Мысалы, нарықтағы бәсекелестік тәуекелі – кәсіпорын жаңа өнім шығару туралы шешім
қабылдаған кезде, бәсекелестердің ұқсас өнімдер ұсынуы ықтимал, бұл өнімнің нарықтағы
үлесін төмендетуі мүмкін. Осы тәуекелді бағалау үшін кәсіпорын нарықтағы басқа
ойыншылардың әрекеттерін, олардың өнімдері мен қызметтерін зерттейді. Мұндай жағдайларда
ықтималдық теориясы, регрессиялық талдау және модельдеу әдістері қолданылады.
Мысал: Tesla компаниясының нарықтық тәуекелдеріне қарамастан, электр көліктерінің өндірісін
арттыру туралы шешімі. Tesla нарықтың өсіп келе жатқанын болжағанымен, бәсекелестердің
(General Motors, Ford) электромобиль нарығына енуі болашақтағы нарық үлесінің өзгеру
тәуекелін туындатты. Tesla бұл тәуекелді жоғары технологиялық артықшылықтар арқылы
азайтып, нарықта өз позициясын сақтап қалды.

5.

Белгісіздік – болашақтағы жағдайлар туралы ақпараттың толық болмауы. Бұл кезде
кәсіпорын тек қана болжамдарға сүйеніп, шешім қабылдауға мәжбүр болады. Белгісіздік
жағдайында ықтималдықтарды нақты есептеу мүмкін емес, себебі нарықтың жағдайы күрт
өзгеріп, бұрын белгісіз факторлар пайда болуы мүмкін. Белгісіздік экономикалық, саяси
немесе технологиялық өзгерістердің әсерінен туындауы мүмкін.
Мысалы, технологиялық белгісіздік – жаңа технологиялар мен инновациялар қарқынды
дамып келе жатқан заманда кәсіпорындар осы өзгерістерді болжау қиын жағдайға тап
болады. 2020 жылы коронавирус пандемиясы кезінде көптеген компаниялар белгісіздік
жағдайында жұмыс істеді. Көптеген кәсіпорындар өз өндірістік бағдарламаларын қайта
қарап, жаңа нарықтарға шығуға, цифрлық шешімдерді енгізуге мәжбүр болды.
Мысал: 2020 жылы COVID-19 пандемиясы кезінде көптеген елдерде карантин енгізілген соң
көптеген компаниялар белгісіздік жағдайында жұмыс істей бастады. Дүниежүзілік сауда мен
өндірістік тізбектердің бұзылуы, сонымен қатар сұраныстың күрт өзгеруі бизнеске елеулі
әсер етті. Мысалы, авиакомпаниялар сұраныстың күрт төмендеуімен бетпе-бет келді, ал
жеткізу қызметтері мен электрондық сауда керісінше, сұраныстың артуын бастан кешті. Бұл
жағдайлар компаниялардың белгісіздікпен күресу үшін өз стратегияларын өзгертуіне себеп
болды.

6.

Тәуекел және белгісіздіктің ерекшеліктері
Тәуекел жағдайында, кәсіпорын ықтимал нәтижелерді біледі және сол нәтижелердің орын алу
ықтималдығын есептей алады. Экономикалық теорияда бұл жағдайларды басқару үшін
ықтималдық теориясы, математикалық модельдеу және статистикалық әдістер қолданылады.
Белгісіздік жағдайында, кәсіпорын нәтижелер мен ықтимал оқиғалар туралы нақты ақпаратқа ие
бола алмайды. Мұндай жағдайда болжамдау қиын және шешім қабылдау кезінде кәсіпорын
икемділік пен тәуекелді басқарудың арнайы стратегияларын қолдануға мәжбүр болады.
Мысалы: Деректер ғылымы мен жасанды интеллект (AI) қолдану арқылы кейбір компаниялар
белгісіздік жағдайында да тиімді шешімдер қабылдай бастады. Мысалы, Amazon компаниясы
сұраныс пен жеткізілімдегі белгісіздікті болжау үшін деректерге негізделген модельдерді
қолданады. Бұл оларға өнімдер мен қызметтерге деген сұраныстың өзгеруін алдын ала болжауға
және өндірістік бағдарламаларын бейімдеуге мүмкіндік береді.
Осылайша, қазіргі заманғы экономикада тәуекел мен белгісіздік жағдайында жұмыс істейтін
кәсіпорындар нақты талдау әдістерін, икемді стратегияларды және инновациялық
технологияларды пайдалану арқылы бәсекелестерінен артықшылық алуға тырысады.

7.

Кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасы – бұл өнім
көлемін, ассортиментін,
сапасын және өндіріс
мерзімдерін анықтауға
бағытталған жоспар. Бұл
бағдарлама кәсіпорынның
өндірістік қуаты, нарықтағы
сұраныс және қолжетімді
ресурстар негізінде
құрылады. Өндірістік
бағдарламаны құру
барысында келесі
элементтер есепке алынады:
Өндірістік бағдарламаны жасау
кезінде сыртқы және ішкі
факторларды ескеру қажет.
Сыртқы факторларға нарықтағы
бәсекелестік, экономикалық
жағдай, технологиялық
өзгерістер және заңнамалық
талаптар жатады. Ішкі
факторларға кәсіпорынның
қаржылық және материалдық
ресурстары, жұмысшылардың
біліктілігі, өндірістік қуаты
кіреді.
Өнім көлемі:
кәсіпорын
қанша өнім
шығаратынын
анықтайды.
Ассортимент
: қандай өнім
түрлері
өндірілетінін
белгілейді.
Сапа:
өнімнің сапа
стандарттары
н қамтамасыз
ету
шаралары.
Өндіріс
мерзімі:
өнімнің нақты
өндіріс уақыты
мен жеткізілу
мерзімі.

8.

Өндірістік бағдарламаны жоспарлау және оның
кезеңдері
Өндірістік бағдарламаны жоспарлау кәсіпорынның ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді мақсаттарына негізделеді. Бұл
процесс бірнеше кезеңнен тұрады:
1. Нарықтық талдау және сұранысты болжау: өндірістік
бағдарламаны құру барысында нарықтық зерттеу жүргізіледі.
Нарықтағы сұраныс, тұтынушылардың қажеттіліктері және
бәсекелестердің әрекеттері бағаланады. Бұл ақпарат негізінде
кәсіпорын өнім көлемін, ассортиментін және бағаларын
жоспарлайды.
Мысал: Apple компаниясы жыл сайын нарықтық сұранысты
зерттеп, iPhone, iPad және басқа да өнімдерінің жаңа
модельдерін шығару бағдарламасын жоспарлайды. Олардың әр
моделі нарықтағы тұтынушылардың қалауы мен жаңа
технологиялық трендтерге сәйкес келеді.
2. Ресурстарды бағалау және оларды бөлу: кәсіпорын өнім
өндіру үшін қажетті ресурстарды (шикізат, материалдар, еңбек
күші,
қаржылық
ресурстар)
бағалайды.
Өндірістік
қуаттылықтарды ескере отырып, ресурстар тиімді бөлінеді.
Мұнда
өндірістік
қуаттылықтың
жеткіліктілігі
мен
ресурстардың қолжетімділігі маңызды рөл атқарады.
3. Өндірістік процесті ұйымдастыру: бұл кезеңде
кәсіпорын өндірістік процестерді ұйымдастыруды
жоспарлайды. Оған технологиялық процестерді
оңтайландыру, жұмысшыларды бөлу, жабдықтарды
пайдалану және өндірістік тізбектерді құру кіреді.
4. Қаржылық жоспарлау: өндірістік бағдарлама
қаржылық жоспарлаумен тікелей байланысты.
Кәсіпорын шығындарды, табысты және
инвестицияларды жоспарлайды. Өнім өндірудің
өзіндік құны, логистикалық шығындар және
маркетингтік стратегиялар осы қаржылық
жоспарлаудың бөлігі болып табылады.
5. Өндірісті бақылау және бағалау: өндіріс жоспары
жүзеге асырыла бастағаннан кейін, кәсіпорын
өндірістік процесті тұрақты бақылауда ұстап,
жоспардың орындалуын бағалайды. Өндіріс
барысында туындауы мүмкін қиындықтарды анықтап,
оларды түзету үшін кәсіпорын жедел шаралар
қолданады.

9.

Белгісіздік жағдайында өндірістік бағдарламаны құру
Белгісіздік жағдайында өндірістік бағдарламаны құру – өте қиын
тапсырма, себебі нарықтағы жағдай тұрақсыз және өзгермелі. Мұндай
жағдайларда Кәсіпорын түрлі сценарийлерді қарастырып, болжамдар
жасау арқылы жоспарлауға мәжбүр болады. Белгісіздік жағдайында
тиімді өндірістік бағдарламаны құрудың негізгі қағидаларына мыналар
жатады:
Сценарийлік жоспарлау: кәсіпорын нарықтағы мүмкін болатын
жағдайлар бойынша түрлі сценарийлер құрады. Әрбір сценарий үшін
тиісті өндірістік бағдарлама жасалады. Бұл кәсіпорынға нарықтағы кез
келген өзгерістерге дайын болуға мүмкіндік береді.
Икемділік: белгісіздік жағдайында өндірістік бағдарламаның икемді
болуы маңызды. Кәсіпорын нарықтағы өзгерістерге жылдам жауап беру
қабілетіне ие болуы керек. Бұл үшін өндіріс процестерін қайта құруға,
өнім түрлерін өзгертуге немесе жаңа технологияларды енгізуге дайын
болу қажет.
Белгісіздік жағдайында өндірістік бағдарламаны басқару кәсіпорынға
ерекше икемділік пен стратегиялық болжам жасауды талап етеді.
Белгісіздік кезінде нақты болжам жасау қиын болғандықтан, кәсіпорын
түрлі баламалы сценарийлерді қарастырып, өзгерістерге бейімделу
қабілетін арттыруы қажет.
Икемді жоспарлау
Белгісіздік жағдайында кәсіпорынның өндірістік
жоспары икемді болуы керек. Бұл үшін кәсіпорын бір
мезгілде бірнеше сценарийлер әзірлеп, оларды жүзеге
асыру
мүмкіндіктерін
қарастырады.
Икемді
жоспарлау арқылы кәсіпорын нарықтағы күтпеген
өзгерістерге тез жауап беріп, өндіріс көлемін өзгерте
алады.
Мысал: COVID-19 пандемиясы кезінде көптеген
кәсіпорындар өндірістік бағдарламаларын қайта
қарап, сұраныстың өзгеруіне байланысты икемді
жоспарлар жасады. Мысалы, көптеген киім өндіруші
компаниялар сұраныстың төмендеуіне байланысты
өндірісін азайтып, пандемия жағдайына бейімделді.

10.

Инновациялар және технологиялар
Белгісіздік жағдайында кәсіпорындар үшін жаңа технологиялар мен инновацияларды қолдану маңызды рөл атқарады.
Инновациялар арқылы кәсіпорын өндірістік процестерін оңтайландырып, шығындарды азайтып, өнім сапасын арттыра алады.
Сонымен қатар, цифрлық технологияларды енгізу нарықтық жағдайлар туралы нақты деректер алуға және жедел шешімдер
қабылдауға мүмкіндік береді.
Мысал: Amazon компаниясы жасанды интеллект және машиналық оқыту алгоритмдерін қолданып, сұранысты болжау және жеткізу
процестерін оңтайландырады. Бұл технологиялар кәсіпорынға нарықтағы өзгерістерге жедел жауап беруге және клиенттердің
қажеттіліктерін қанағаттандыруға көмектеседі. Сонымен қатар, автоматтандырылған қойма жүйелері мен робототехника өндіріс
процесін икемді етіп, өнімді уақытында жеткізуге мүмкіндік береді.
Қаржылық тұрақтылық пен резервтерді басқару
Белгісіздік жағдайында кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сақтау маңызды. Бұл үшін кәсіпорын өз қаржылық резервтерін
басқаруға, шығындарды азайтуға және қажет болған жағдайда сыртқы қаржыландыру көздерін іздеуге көңіл бөледі. Қаржылық
резервтер күтпеген жағдайларға жауап беру және өндірісті тұрақты жүргізу үшін қажет.
Мысал: Apple компаниясы қаржылық резервтерін тиімді басқарудың арқасында 2020 жылғы пандемия кезінде де өз өндірісін
үздіксіз жүргізе алды. Компанияның үлкен қаржылық қорлары қиын кезеңдерде де зерттеулер мен әзірлемелерге инвестиция салуға
мүмкіндік берді.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын тәуекел мен белгісіздік жағдайында басқару икемділік, жаңа технологияларды қолдану,
баламалы сценарийлерді жоспарлау және тұрақты мониторингті қажет етеді. Қазіргі заманғы кәсіпорындар нарықтық жағдайларға
жедел бейімделу үшін тәуекелдерді басқару стратегияларын, цифрлық инновацияларды және қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз
ететін әдістерді қолдануы тиіс. Тек осылай ғана кәсіпорын өндірістік бағдарламасының тиімділігін сақтап, бәсекеге қабілеттілігін
арттыра алады.
Тәуекелді әртараптандыру: кәсіпорын өндірістік бағдарламасында тәуекелдерді әртараптандыру стратегиясын қолдана алады. Бұл
стратегияның мәні – тәуекелді бір ғана өнімге немесе нарыққа шоғырландырмай, бірнеше өнім түрлерін шығару және әртүрлі
нарықтарға бағытталу.

11.

Тәуекелдерді басқару
стратегиялары
Тәуекелдерді басқару
стратегиялары кәсіпорынның ұзақ
мерзімді жетістігіне бағытталған
шешімдер кешенін қамтиды.
Кәсіпорын үшін тәуекелдерді
басқару ең тиімді әдістерді
таңдауды қажет етеді. Мұнда
бірнеше негізгі стратегиялар бар:
Тәуекелден қашу:
кәсіпорын белгілі бір
тәуекелдерден
толығымен бас тартып,
сол арқылы оларды
болдырмауға тырысады.
Мысалы, жоғары
тәуекелді жобаларға
инвестиция салудан бас
тарту.
Тәуекелдерді азайту:
кәсіпорын тәуекел
деңгейін азайтуға
бағытталған шараларды
қолданады. Бұл өнім
сапасын арттыру,
өндірістік процестерді
оңтайландыру,
ресурстарды тиімді
пайдалану арқылы
жүзеге асырылады.
Тәуекелдерді қабылдау:
кәсіпорын белгілі бір
деңгейдегі тәуекелдерді
қабылдауға дайын
болады, егер ол мүмкін
пайда үлкен болса. Бұл
жағдайда тәуекелді
басқару мақсатында
қосымша бақылау
шаралары енгізілуі
мүмкін.
Тәуекелдерді бөлу:
кәсіпорын тәуекелді
басқа тараптармен
бөлісу стратегиясын
қолданады. Бұл
серіктестермен
келісімдер, сақтандыру,
хеджирлеу арқылы
жүзеге асуы мүмкін.

12.

Қорытынды
Тәуекел және белгісіздік жағдайында кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасын анықтау – бұл күрделі және көпфакторлы процесс.
Кәсіпорынның нарықтағы табысты қызмет етуі оның тәуекелдерді тиімді
басқару қабілетіне байланысты. Белгісіздік жағдайында өндірістік
бағдарламаны икемді және әртараптандырылған ету арқылы, ал тәуекел
жағдайында қауіптерді талдау, сақтандыру және бөлу тәсілдерін қолдану
арқылы кәсіпорын нарықтағы өзгерістерге сәтті бейімделе алады.
Тәуекелдерді басқарудың түрлі стратегияларын қолдана отырып,
кәсіпорын өз қызметін тұрақты және табысты етуге мүмкіндік алады, бұл
оның ұзақ мерзімді дамуына септігін тигізеді.

13.

Қолданылған әдебиеттер:
1. Акулинин, С. И., & Печенкин, В. А. (2019). Бизнес тәуекелдерін басқару. Мәскеу: Қаржы
және статистика.
2. Круглов, М. А. (2020). Кәсіпорын экономикасы: Тәуекелдер мен белгісіздікті басқару.
Санкт-Петербург: Питер.
3. Мазур, И. И., & Шапиро, В. Д. (2018). Тәуекел және белгісіздік жағдайындағы
менеджмент. Мәскеу: Юрайт.
4. Алтынбаев, Т. С., & Есимжанова, С. Р. (2021). Белгісіздік жағдайындағы кәсіпкерлік
тәуекелдерді басқару және оларды азайту. Алматы: Экономика.
5. Маршалл, А. (2019). Экономика принциптері: Шешім қабылдаудағы тәуекел және
белгісіздік. Мәскеу: Весь мир.
6. Казакова, Н. А. (2020). Өндірістік процестерді басқарудағы инновациялық тәсілдер.
Мәскеу: Экономика және басқару.