Тақырып 11. Еңбек нарығы

1.

профессор Камысбаев М.К.

2.

СҰРАҚТАРЫ
1. «Еңбек нарығы» категориясының
түсінігі және оның қызмет ету механизмі
2. Жетілген бәсеке жағдайындағы еңбек
нарығы
3. Жетілмеген бәсеке жағдайындағы
еңбек нарығы. Монопсония
4. Кәсіподақтардың еңбек нарығына
әсері. Екі жақты монополия

3.

«Еңбек нарығы» категориясының түсінігі
Классикалық саяси экономия:
1. Негізгі нарық реттеушісі – еңбек бағасы.
2. Жалақының көмегімен жұмыс күшіне сұраныс пен
ұсыныс реттеледі және олардың тепе-теңдігі
сақталады.
3. Жұмыс күшінің бағасы сұраныс пен ұсынысқа
байланысты өсіп немесе төмендей отырып, нарық
қажеттіліктеріне икемді жауап береді.
4. Егер еңбек нарығында тепе-теңдік болса, онда
жұмыссыздық болмайды.

4.

«Еңбек нарығы» категориясының түсінігі
Кейнсиандықтар мен монетаристер:
1. Еңбек нарығын тұрақты тепе-теңсіздік құбылыс ретінде
қарастырады.
2. Жұмыс күшіне сұраныс еңбекке нарықтық бағаның
ауытқуымен емес, өндіріс көлемімен, яғни жиынтық
сұраныспен реттеледі.
3. Еңбек нарығын реттеуші мемлекет болып табылады,
өйткені ол жиынтық сұранысты азайтады немесе
арттырады және жалақының төменгі шегін белгілейді.
4. Нарықтық тепе-теңдікті жою үшін ақша-несие
саясатының құралдарын пайдалану ұсынылады.

5.

«Еңбек нарығы» категориясының түсінігі
Нақты экономикалық өмірде еңбек нарығының динамикасына
бірқатар факторлар әсер етеді:
- еңбекке қабілетті халықтың өсу қарқыны, оның жыныс-жас
құрылымы,
еңбекке
қабілетті
халықтың
әртүрлі
демографиялық топтарының экономикалық белсенділік
дәрежесі, иммиграциялық процестер.
Осының барлығы жұмыс күшінің ұсынысына әсер етеді.
Сұраныс жағынан жұмыспен қамту динамикасының негізгі
факторы экономикалық ортаның жағдайы, экономикалық
цикл фазасы, ғылыми-техникалық прогресс болып табылады.
Жұмыс күшіне нарықтық сұраныс фирмалар сұранысының
жиынтығы болып табылады.
Еңбек нарығы барлық басқа нарықтардан өнімнің
бірегейлігімен ерекшеленеді. Жұмыс күшінің нақты деңгейі
осы өнімді тұтыну процесінде ғана ашылады.

6.

Номиналды және нақты жалақы
Экономикалық ресурс иесі еңбекке қабілеттілік
ретінде жалақы түрінде табыс алады.
Номиналды және нақты жалақы болады.
Номиналды жалақы – еңбекке қабілеттілік иесінің өз
ресурстарын пайдаланғаны үшін алатын ақша сомасы.
Нақты жалақы – номиналды жалақыға сатып алуға
болатын тауарлар мен қызметтердің мөлшері.
Еңбектің сапасын адами капитал түсінігі арқылы
ашуға болады. Адами капиталды адамның табыс алу
мүмкіндігі ретінде анықтауға болады.
Бұл мүмкіндіктер адамның қабілеттеріне,
таланттарына, білім деңгейі мен біліктілігіне және
денсаулығына байланысты.

7.

Еңбек нарығындағы тепе-теңдік
Жалақының тепе-теңдік мөлшерлемесі мен жұмысбастылықтың
тепе-теңдік деңгейі, LD жұмыс күшіне сұраныс қисығының және LS
жұмыс күшінің ұсыныс қисығының қиылысында орналасқан.
Бұл қиылысу нүктесі белгілі бір (W/P)e жалақы деңгейіне және осы
деңгеймен белгіленген (L)e еңбек ұсынысына сәйкес келеді.

8.

Жетілмеген бәсеке жағдайындағы еңбек нарығы. Монопсония
Жалақының қалыптасуына фирмалар мен жұмысшылар
әсер ете алады. Мұндай нарықтар жетілмеген деп аталады.
Жетілмеген бәсекелестік еңбек нарығының мысалдары
монопсония мен монополия болып табылады.
Монопсонияда кәсіпорын еңбек нарығында негізгі (жалғыз)
сатып алушы ретінде әрекет етеді, сондықтан нарықтық
билікке ие болады.
Монопсонияның негізгі белгілері:
1) белгілі бір компаниядағы қызметкерлердің саны белгілі бір
жұмыс істейтіндердің барлығының негізгі бөлігін құрайды;
2) еңбектің бұл түрі географиялық немесе кәсіби факторларға
байланысты салыстырмалы түрде қозғалмайды;
3) кәсіпорын жұмысқа қабылданған жұмысшылардың санына
тікелей тәуелді жалақы мөлшерлемесін дербес белгілейді.
Шындығында, мысалы, бір ғана зауыт, бір аурухана, бір
мектеп және т.б. бар шағын қаладағы еңбек нарығында
монопсониялық жағдай туындауы мүмкін.

9.

Кәсіподақтардың еңбек нарығына әсері
Кәсіподақ – бұл оның барлық мүшелерінің атынан
және өз атынан жұмыс берушімен келіссөздер жүргізуге
құқығы бар жұмысшылардың бірлестігі.
Кәсіподақтың мақсаты – мүшелерінің жалақысын
барынша арттыру, еңбек жағдайын жақсарту және
қосымша төлемдер мен жеңілдіктер алу.
Кәсіподақ сұранысты анықтайтын факторларға әсер ету
арқылы жұмыс күшіне сұранысты арттыра алады.
Атап айтқанда, кәсіподақ:
1. Соңғы өнімге сұранысты арттыру (жарнама немесе
саяси лобби арқылы);
2. Еңбек өнімділігін арттыру (шикізаттарды үнемдеу және
өнім сапасын жақсарту);
3. Ауыстыратын ресурстарға бағаны өзгерту (білікті емес
жұмыс күшіне бағаның өсуі).

10.

Кәсіподақтардың еңбек нарығына әсері
Жұмыс күшін жеткізуді шектеу үшін кәсіподақтар
иммиграцияны шектейтін заңдарды алға тартады,
балалар еңбегін пайдалануды азайтады, жұмыс аптасын
қысқартады, жұмысшыларды лицензиялауды енгізеді
және т.б.
Кәсіподақтар көбінесе саладағы жұмыс күшін толық
бақылауға ала отырып, жұмыс берушілерді тек өз
мүшелерін жалдауға мәжбүрлейді.
Кәсіподақтар барлық жұмыс істеп тұрған немесе тіпті
әлеуетті жұмысшыларды біріктіруге тырысады. Бұл
жағдайда кәсіпорын жалақы мөлшерлемесі туралы
келісім жасау кезінде кәсіподақ тарапынан қатты
қысымға ұшырайды. Кәсіподақтың кәсіпорынға мұндай
күшті әсер етуі, ереуілдің көмегімен кәсіподақ
кәсіпорынды жұмыс күшін жеткізуден толығымен
айыруы мүмкін екендігімен түсіндіріледі.

11.

Екі жақты монополия
Еңбек нарығындағы ерекше
жағдай монополист кәсіподақ
пен монопсонист жұмыс
берушінің кездесуі кезінде
туындайды.
Монополия мен монопсония
LE жетілген бәсеке
жағдайында оның тепе-теңдік
деңгейімен салыстырғанда
өнеркәсіптегі
жұмысбастылықтың (LM және
Lu) төмендеуіне әкеледі.
Кәсіподақ монополиясы
кезіндегі жалақы (Wu)
жоғары, ал монопсония
жағдайында (Wм) еңбек
нарығы бәсекеге қабілетті
болғанда (WE) жалақыдан
төмен.

12.

Еңбек нарығының жағдайы
Еңбек нарығында әрқашан дерлік жетілмеген бәсеке
үстемдік етеді. Бұл көптеген бәсекеге қабілетті емес
факторлардың болуына байланысты. Ең алдымен бұл ірі
корпорациялар, кәсіподақтар, мемлекет сияқты
институттар.
Еңбек нарығында монопсония немесе екі жақты
монополия сияқты жетілмеген бәсекенің экзотикалық
түрлері орын алады, бұл да еңбек нарығында жетілген
бәсекенің жоқтығын көрсетеді.
Жұмыс күшін жеткізуде монополист ретінде әрекет
ететін кәсіподақтар жалақы деңгейіне айтарлықтай әсер
етеді. Әдетте, олар өз мүшелері үшін оның айтарлықтай
өсуіне қол жеткізеді. Бұл өз кезегінде бүкіл еңбек
нарығындағы жағдайға қатты әсер етеді.

13.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ