№8 лекция Қолданбалы топырақтану

1.

№8 дәріс
ТОПЫРАҚТЫ МЕЛИОРАЦИЯЛАУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
МӘЛІМЕТТЕР ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТЫҢ СУ
РЕЖИМІНІҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ МЕЛИОРАЦИЯНЫ
ЖОБАЛАУДЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
Дәріскер
Мұқанова Г.А. б.ғ.к., доцент

2.

Қарастыратын сұрақтар:
1.ТОПЫРАҚ МЕЛИОРАЦИЯСЫ ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР
2. ТОПЫРАҚ МЕЛИОРАЦИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ.
3. ТОПЫРАҚТЫҢ СУ РЕЖИМІНІҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ МЕЛИОРАЦИЯНЫ ЖОБАЛАУДЫҢ НЕГІЗІ
РЕТІНДЕ
4. СУ ӨТКІЗБЕЙТІН ГОРИЗОНТТАР, ЖЕР АСТЫ СУЛАРЫ
5. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ- МЕЛИОРАТИВТІ АЙМАҚТАРЫ

3.

Мелиорация (лат. melio-жақсарту) - қолайлы өндірістік және экологиялық бағыттарда
топырақтың қасиеттері мен режимін жақсарту жөніндегі іс-шаралар жүйесі. Жерді
мелиорациялау - гидротехникалық, мәдени-химиялық, эрозияға қарсы, агроорман,
агротехникалық және басқа да мелиоративтік шараларды жүргізу арқылы жерді
түбегейлі жақсарту.
Жерді мелиорациялау іс - шаралары – мелиоративтік жүйелерді және жеке орналасқан
гидротехникалық құрылыстарды жобалау, салу, пайдалану және реконструкциялау,
жайылымдарды суландыру, қорғаныш орман екпелері жүйелерін құру, мәденитехникалық жұмыстарды жүргізу, топырақтың химиялық және физикалық қасиеттерін
жақсарту бойынша жұмыстар, ғылыми және осы жұмыстарды өндірістік-техникалық
қамтамасыз ету болып табылады.
Жерді мелиорациялау ауыл шаруашылығының өнімділігі мен тұрақтылығын арттыру,
жердің құнарлылығын сақтау және жоғарлату негізінде ауыл шаруашылығы өнімдерінің
кепілді өндірісті қамтамасыз ету, сондай-ақ пайдаланылмайтын және өнімділігі төмен
жерлерді ауыл шаруашылығы айналымына қосу үшін қажетті жағдайлар жасау және
жер телімдерінің тиімді құрылымын қалыптастыру

4.

Адамзат тарихы көрсеткендей, гумидтік және аридті климат жағдайында топырақты
мелиорациялау әрдайым ауыл шаруашылығын дамыту мен тұрақтандыру үшін ғана емес,
сонымен бірге адамның өмір сүруі үшін де қажет болды. Бұған Ніл, Тигр және Евфрат,
Амудария және Сырдария алқабындағы, Оңтүстік-Шығыс Азияның кең аумағында,
Мексикада, Ежелгі Урарту аумағында, Оңтүстік Америкада және т. б. ежелгі суару
жүйелері дәлел бола алады. Суару көптеген өркениеттердің тұрақтылығын, ал
ирригациялық жүйелерінің жойылуы - олардың тіршілігінің тоқтауына алып келеді.
Мелиорация мүдделі және сауатты жер пайдаланушылардың қолында әрқашан ел
дамуының күшті экономикалық факторы болды.
Теджен және Мургаб өзендерінің су алабтарында б.з.д. 10 000 жыл бұрын суару жүйелері
болған. Тарихи деректер жасанды суарудың кең көлемде 4000 жыл бұрын Египетте,
Месопотамияда, Қытайда, Урарту мен Үндістанда қолданылғанын көрсетеді. Ежелгі грек
тарихшысы Страбонның айтуынша, б.з. 1 ғ. Кавказ жеріндегі Ширван даласында Египет
пен Вавилонға қарағанда суарылған жерлер көбірек болған делінеді.

5.

Роде А.А. - топырақтанушы – генетик, химик және гидролог. Топырақтың подзол түзілу
процесі мен эволюциясы туралы монографиялардың, орман шаруашылығы жоғары оқу
орындарына арналған «Топырақтану» оқулығының авторы. Оның «Топырақ
ылғалдылығы» атты іргелі еңбегі Мемлекеттік сыйлыққа ие болған. Жәнібек
стансасының аумағындағы шөлейт зонадағы сортаңдар кешенінің топырақтарының
агрофитомелиорациясының мүмкіндігі теориялық тұрғыдан негізделді және жүзеге
асырылды.
Алайда, ұзақ даму тарихына қарамастан, Ресейдегі топырақты мелиорациялау әлі де
қалыптасудың бастапқы кезеңінде екенін атап өткен жөн. Мәселен, ИДХ (ирригация және
дренаж жөніндегі Халықаралық комитет) деректері бойынша, АҚШ, Германия,
Голландияда - өздерінің азық - түлік проблемаларын табысты шешкен елдерде-қазіргі
уақытта ауыл шаруашылығы жерлерінің тиісінше 60%, 50% және 85% мелиорацияланған.

6.

В.В. Докучаев – ғылыми генетикалық топырақтану ғылымының негізін салушы. Ресей
мемлекетінде топырақты мелиорациялаудың аймақтық жүйесін әзірледі. «Біздің
далаларымыз бұрынғы және қазіргі» атты іргелі монографиясында республикадағы
топырақты мелиорациялаудың өзекті мәселелерін қарастырды. Ол дала зонасында
агроорман шаруашылығы мен топырақты гидромелиорациялау жүйелерінің тиімділігін іс
жүзінде көрсетті. Сондай-ақ алғаш рет орманды аймақтың егін шаруашылығына жабық
дренажды енгізу, әсіресе қара топырақты суғару, құрғатылған шымтезек топырақтарын
бұзылудан сақтау қажеттілігіне назар аударды.
1892 жылы В.В. Докучаев орман басқармасының қолдауымен Ресей даласындағы орман
және су шаруашылығының әртүрлі әдістерін сынау және есепке алу үшін арнайы
экспедиция ұйымдастырды. Тасты дала мысалында ол агро, фито және гидромелиорация
жүйесін әзірледі, ол әлі күнге дейін орман белдеулерінің ұтымды жүйесі бар
агроэкономикалық дала ландшафтының жұмыс үлгісі болып табылады.

7.

8.

Агрономиялық мелиорациялар (агромелиорация) дегеніміз жер бедерін және
топырақтың физикалық қасиеттерін өзгертуге (жақсартуға) бағытталған іс-шаралар кешені.
Мұны бетті тегістеу, жоспарлау, профильдеу, жоталау, тырмалау және басқа әдістермен
шешуге болады. Агромелиорациялық іс-шаралар жер үсті ағынын оңтайландыруды және
жеделдетуді қамтамасыз етеді, суармалы алқап бетінде ылғалдың таралуын жақсартады.
Агромелиорациялық шаралар терең қопсыту арқылы жер асты қабатының физикалық
қасиеттерін өзгерту әдістерін де қамтиды.
Фитомелиорациялар белгілі жағдайларға бейімделген шөптесін және сүректі
өсімдіктерді пайдалану арқылы топырақтың қасиеттерін және олардың режимдерін жақсарту
мүмкіндігін пайдаланады. Фитомелиорацияларға құм төсеу, орман жолақтарын құру, жер
асты суларының деңгейін төмендету үшін ағаштардың транспирациялық қабілетін пайдалану,
еңістер мен беткейлерге көпжылдық шөптердің дақылдарын отырғызу жатады. Бірқатар
өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктерін профильдің беткі қабаттарын тұзсыздандыру
үшін қолдануға болады. Кейбір өсімдіктер топырақтың құрылымын жақсартады, олардың
сілтілігімен күресуге үлес қосады.

9.

Химиялық мелиорация топырақ пен суғару суларының қолайсыз химиялық және
физикалық қасиеттерін өзгертуге бағытталған. Химиялық рекультивация терең мелиорация
кезінде бүкіл өңдеу тереңдігіне дейін қопсыту кезінде әктің үлкен мөлшерін енгізуді, сондайақ сілтілікпен күресуде немесе осы құбылыстың алдын алу үшін гипсті артық суда еритін
тұздардан топырақтарды жуу процесінде енгізуді қамтиды. Химиялық мелиорация суару
суының қасиеттерін өзгерту қажеттілігімен байланысты болуы мүмкін, мысалы, натрий
гидрокарбонатымен немесе сұйылтылған күкірт қышқылымен байытылған суармалы суға
кальцийді (әдетте гипс) енгізу. Химиялық мелиорация құрамында сода тұздылығы бар
топырақты қышқылдандыру, суару суларының тотығу қабілетін алдын ала оттегімен
қанықтыру да жатады
Мәдени-техникалық мелиорация жерді түбегейлі жақсарту жөніндегі мелиорациялық ісшаралар кешенін жүргізуден тұрады, ол қалпына келтірілетін жерлерді ағаш және шөпті
өсімдіктерден, бұтақтардан, діңгектер мен мүктерден тазартудан, қалпына келтірілетін
жерлерді тастардан және басқа заттардан тазартудан, сортаң жерлерді мелиорациялаудан,
қопсытудан, құмдаудан, саздан, топырақтан, плантациядан және бастапқы өңдеуден, басқа да
мәдени-техникалық жұмыстарды жүргізуден тұрады.

10.

Гидротехникалық мелиорация батпақты, шамадан тыс ылғалданған, құрғақ, эрозияға
ұшыраған, жуылған және судың әсеріне байланысты басқа жерлерді түбегейлі жақсартуды
қамтамасыз ететін мелиорациялық шаралар кешенінен тұрады. Жерді гидромелиорациялау
мелиорациялық жүйелердің, сондай-ақ жеке орналасқан гидротехникалық құрылыстардың
көмегімен суды көтеру, беру, бөлу және бұру жөніндегі шараларды жүзеге асыру арқылы
мелиорацияланатын жерлердегі топырақтың су, ауа, жылу және қоректік режимдерін реттеуге
бағытталған. Жерді мелиорациялаудың бұл түріне суару, құрғату, су тасқынына, селге,
эрозияға, көшкінге қарсы және жерді гидромелиорациялаудың басқа түрлері жатады.
Жылу мелиорациясы жер үсті қабаттарының гранулометриялық құрамын өзгерту шараларын
қолдана отырып, топырақтың жылу режимін өзгертуге бағытталған (мысалы, Солтүстік
топырақтың егістік қабаттарына ұсақ тастарды енгізу, олардың жылу сыйымдылығын азайту
және температураны жоғарылату, қарды жүйелі ұстау, бетті мульчалау және т.б.).
Мелиорацияның жекелеген түрлерінің арасындағы айырмашылықтар біршама шартты, бірақ
топырақтың қасиеттері мен режимін жақсартуға бағытталған қазіргі заманғы іс-шаралардың
күрделі жүйесінде нақты бағдарлауға мүмкіндік береді.

11.

ТОПЫРАҚ ТҮЗУШІ ФАКТОРЛАР ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТЫҢ СУ РЕЖИМІНІҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ МЕЛИОРАЦИЯНЫ
ЖОБАЛАУДЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
Топырақ мелиорацияның тікелей және көбінесе бірден-бір нысаны болғандықтан, мелиоративтік шараларды ұтымды
қолдану, ең алдымен, топырақ түзуші факторларды жан-жақты талдауды қажет етеді. В.В. Докучаевтың айтуы бойынша
топырақ келесі бес фактордың әсерінен қалыптасады: климат, аналық тау жыныстары, жер бедері, өсімдіктер мен жануарлар
әлемі, топырақтың жасы. Бес фактордың әрқайсысы ең қолайлы мелиоративтік шешімдерді таңдауда маңызды рөл атқарады.
Топырақ түзуші факторлар топырақтың қасиеттері мен режимдерін оңтайландыруға мелиорациялық шешімдердің әдісін
немесе арнайы бағытын, яғни нақты инженерлік шаралардың құрамын анықтайды.
2.1. КЛИМАТ
Климаттық жағдай мелиоративтік қызметтің жалпы бағытын анықтайды. Ол бірқатар гидрологиялық, термиялық және
басқа параметрлермен анықталады. Гидромелиорациялық шаралар ең алдымен топырақтың су режиміне әсер
ететіндіктен, аумақтың ылғалдылығының сандық сипаттамасы ерекше маңызға ие. Осы мақсатта гидротермиялық
коэффициенттер қолданылады. Алғаш рет климаттық көрсеткіштерді бағалаудың бұл әдісін көрнекті топырақ
зерттеушісі-гидролог Г.Н. Высоцкий ұсынды, содан кейін А.Н. Костяков мелиоративтік практика үшін қолданды. А.Н.
Костяков ылғалмен қамтамасыз ету коэффициентінің мәні бойынша елдің еуропалық бөлігін шамадан тыс ылғалды,
тұрақсыз және жеткілікті ылғалды емес аймақтарға бөлуді ұсынды.
А.Н. Костяков бойынша ылғалмен қамтамасыз ету коэффициенті келесі теңдеумен анықталады: