№58_Бөкей_Ордасындағы_шаруалар_көтерілісі

1.

Қазақстан тарихы
Бөкей ордасындағы шаруалар
Көтерілісі 1836-1838 жылдары
Таунар Ұлан

2.

Сабақтың мазмұны:
1
3
Көтеріліс басшылары
Шарықтау шегі
2
4
Көтерілістің басталуы
Жеңілісі

3.

Көтеріліс басшылары

4.

Исатай Тайманұлы 1791-1838 жылдары
1808 жылы Жайықтың
сол жағалауында
ашаршылық болғанда
өтіп кеткен.
Бөкей хан 1812 жылы
Исатайды 21 жасында
Беріш руының Жайық
бөлімінің старшын
болып тағайындады.
1814 жылы Орынбор
шекаралық комиссиясы
старшындықты бекітті
1817 жылдан бастап
батырдың патша
шенеуіктерімен
байланысы салқындай
бастады

5.

Исатай Тайманұлы 1791-1838 жылдары
1817-1823 жылдары
Орынбор генералгубернаторының
нұсқауымен Исатайға жала
жабылып сотқа тартылды
Жәңгір хан Исатайды
қолдап, жауапты істерге
жұмсап отырды. 1824 жылы
Ордаға Бұхар елшісі
келгенде ханның
тапсырмасымен Исатай
елшіні ел арасында бастап
жүрді.
1835 жылы
Қарауылқожаның
жүгенсіздігіне байланысты
Исатай Жәңгір ханға өзінің
наразылық хатын
жолдады

6.

Махамбет Өтемісұлы 1803-1845 жылдары
Беріш руының
старшыны, ақын
Махамбеттің өлеңдерінде
көтерілістің мақсаты
айқын көрінеді
Татар және орыс тілдерін
жақсы білетін.
1824 - 1829 жылдары
Жәңгір ханның ұлы
Зұлқарнайдың
тәрбиешісі ретінде
Орынбор қаласында
тұрған.

7.

Махамбет Өтемісұлы 1803-1845 жылдары
В. И. Дальмен жақсы таныс
болды. В.И. Даль Орынбор
генерал-губернаторының
жанындағы ерекше
тапсырмалар жөніндегі
шенеунік қызметін атқаратын.
Ғалым Г.С. Карелинмен де
тығыз қарым-қатынас жасап
тұрған. Г.С. Карелин әр
кездері Ішкі Ордада және
Орынборда қызмет істеген
болатын.
1829-1830 жылдары
Калмыков түрмесіне
қамалды. Оған халық
арасында хан иелігіне өтуге
және Жайықтың сол
жағасына өтуге үгіт жүргізді
деген айып тағылды.

8.

Көтерілістің шығу себептері
Ішкі Ордадағы 20 мыңға жуық отбасы
шаруашылығы жер тапшылығынан зардап шекті.
Юсупов пен Безбородконың Каспий теңізінде
үлкен көлемді жер телімдері болды
Жайық бойындағы жерлерді Жайық казак
әскерлері иемденді. Қазақтардың кесіп өтіп,
жағалаудағы жайылымдарды пайдалануына
қатаң тыйым салынды.
Жердің жеткіліксіздігі салдарынан қазақтар жерді
Астрахан губерниясының шаруаларынан, Жайық
казактарынан жалға алып отырды
Ақшалай салықтың өсуі( жыл сайын 10-50 мың
сом)
Ішкі Ордамен іргелес өңірлерде бекіністердің
салына бастауы

9.

Көтеріліске түрткі болған оқиға
1833
жылы
Жәңгір
ханның
қайынатасы
Қарауылқожа
Бабажанұлын
Каспий
теңізі
өңіріндегі қазақ руларына билеуші етіп тағайындауы.

10.

Көтерілістің басты мақсаты
Хан озбырлығына шек қою
Шаруалардың жағдайын жақсарту
Жер мәселесіндегі патша үкіметінің отаршылдық
саясатын өзгерту

11.

Көтеріліс барысы

12.

1836 ж. ақпан көтеріліс басталған уақыт халықтық азаттық сипатта болды.
1836 жыл 17 наурыз Жәңгір хан Қарауылқожаға
көтеріліс басшыларын тұтқындауды тапсырды.
Оған қарсы Исатай Тайманұлы жақсы қаруланған
200 жігітті өзі бастап шықты. Хан жасағы үлкен
шайқасқа шығуға бата алмай шегініп кетті.

13.

1836 жылдың аяғы көтеріліс туралы Петербург
сарайына белгілі болды
І Николай патша бүлік басшыларын қатаң
жазалауды талап етті
1836 жыл 15 қазан Исатай мен Махамбеттің қолы
Теректіқұм деген жерде Жәңгір ханның кеңесшісі
Балқы Құдайбергенұлының ауылын ойрандады.

14.

1837ж. бас кезі көтерілісшілерге байбақты руының
беделді старшыны Жүніс Жантеліұлы қосылды.

15.

1837 жыл қазан айының соңы
Жәңгір ханның
резиденциясын қоршаған
Исатай мен Махамбет
бастаған көтерілісшілер саны
екі мыңға жетті
Алайда Исатайдың Хан
ордасын күшпен басып
алғысы келмеді. Хан қолына
талап-петиция табыс етілді.
Онда, егер ханға қойылып
отырған талаптар
орындалмайтын болса,
көтерілісшілердің бүкіл ауылаймағымен Ішкі Орданы
тастап, көтеріле көшетіні
ескертілді. Петицияға 300
рубасы мен старшын және
батырлар қол қойды.

16.

Тастөбе шайқасы
1837 жыл 15 қараша
Исатайдың подполковник Геке мен Жәңгірдің
біріккен әскерімен болды
700 казак әскерінен, 400-ден астам хан-сұлтан
жасақтарынан құралған жазалаушылар тобы
Исатай бастаған 3 мыңнан астам көтерілісшілерге
қарсы тұрды.
Көтерілістің кейінгі барысына әсер еткен оқиғаИсатайдың Тастөбе түбіндегі жеңілісі
Көтерілісшілер қатары азайып, Исатайдың
төңірегінде оңдаған өзіне берілген серіктері қалды.
Патша үкіметінің Исатайды тірідей ұстап
берушіге белгіленген сыйдың мөлшері: 1000 сом.

17.

Көтерілістің басылуын тездеткен жағдай
1837 жылы 13 желтоқсан Исатай Тайманұлы Жаманқала
бекінісіне жақын жерде жазалаушылардың тобын бұзып,
Жайықтан шығысқа қарай өтіп үлгерді
1838 жыл Патша үкіметінің Исатай көтерілісін басу
қажеттігін тездеткен жағдай: Кенесары көтерілісінің Кіші
жүз жерін шарпуы.
Кіші жүздің батысында Хиуа ханымен байланыста болған
Қайыпқали Есімұлы көтерілісінің етек алуы.

18.

Ақбұлақ шайқасы
1838 жылы 12 шілде Исатай мен Махамбет
бастаған көтеріліс жеңілді.
Исатай Тайманұлы қаза тапты.

19.

Көтерілістің жеңілу себептері
Қозғалыс алдын ала мұқият ұйымдастырылмады.
Айқын бағдарламасы болмады.
Көтеріліс жергілікті шашыраңқы сипат алды.
Көтерілістің басшылары Кенесары Қасымұлы
мен Жоламан Тіленшіұлы бастаған жасақтармен
байланыс жасай алмады.

20.

Салдары
Исатай көтерілісі бойынша жазалау ісін басқару
подполковник Гекеге тапсырылды.
Көтерілісшілерден тартып алынған мал Гекенің
нұсқауымен Жәңгірге жақын феодалдар арасында
таратылды.

21.

Нәтижесі
Салық мөлшеріне шек қойылды.
Патша үкіметі наразылық білдірген старшындардың
пікірімен санасу керектігін түсінді.
Ішкі Ордадағы хандық биліктің әлсірегендігін
дәлелдеді.
Қазақ феодалдарының отаршылдық басқарумен
байланыста екендігін көрсетті.

22.

Көтерілісшілер қырғыз жеріне жақын келді. Бұл кезде
қырғыздар Қоқан хандығының ықпалында болды.
Кенесары хан солтүстік қырғыз манаптарының өзіне
бағынуын талап етті. Бұл талап патша үкіметімен және
Қоқан хандығымен күресте күш біріктіру қажеттігінен
туған еді.
патша үкіметі қырғыздарды Кенесарыға айдап
салды.

23.

Тарихи маңызы
ХІХ ғасырдың 30 жылдарындағы ірі әлеуметтік ұлтазаттық көтеріліс
патша үкіметі құрған жаңа әкімшілік-аумақтық
бірліктің аумағында қазақтардың отаршылдыққа
қарсы ірі баскөтеруі
Өлкедегі ең ірі азаттық үшін болған көтеріліс.

24.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!
Сабақ аяқталды,
Келесі жүздескенше!