II. Więziennictwo do epoki oświecenia

1.

Historia więziennictwa
Dr Hubert Mielnik
Wydział Prawa i Administracji
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

2.

Pozbawianie wolności do okresu oświecenia

3. Człowiek z Tollund https://assets.atlasobscura.com/

4.

Społeczeństwa pierwotne:
Brak instytucji państwowych
Ściganie i karanie "ekscesów" w ramach rodu i przy pomocy "sił"
rodowych
Państwa plemienne:
Pojawiają się czyny naruszające nie tylko interes prywatny
(rodowy), ale także publiczny
Pierwsze elementy przymusu państwowego

5.

Dwie kategorie przestępstw:
Naruszające ogólny porządek społeczny
Zdrada kraju
Krzywoprzysięstwo
Świętokradztwo
- przestępca łamał mir (pokój publiczny) -> wykluczenie ze społeczności
- przestępca "nosił głowę wilka" -> mógł zostać bezkarnie zabity, celem
przebłagania bogów
- obowiązek ścigania i zabicia spoczywał na całym społeczeństwie

6.

Naruszające interes jednostki lub rodu
- ród ściga sprawcę
- sposoby załatwienia zatargów:
Ugoda
Samopomoc -> "zemsta rodowa" -> wojny rodowe
Z czasem wykupywanie się okupem od mężobójstwa

7. Monarchia patrymonialna

Zwiększenie katalogu przestępstw publicznych (interesy materialne monarchy)
Nowy katalog kar o charakterze publicznym
Przestępca łamał mir (pokój publiczny) -> monarcha na straży pokoju (publiczny mściciel)
"Gościniec publiczny jest mirem monarszym obwarowany i kto na gościńcu komu główną krzywdę
wyrządza, ten łamie mir monarchy, co Polacy nazywają ręką pańską. Kto gościa na gościńcu zabije, ten
pokupi głowę pięćdziesięciu grzywnami, które odbiorą krewni zabitego; a jeśli tych nie ma, to monarcha,
który prócz tego za złamanie swego miru na gościńcu również pięćdziesiąt grzywien pobiera". Księga
Elbląska
Dwa rodzaje miru:
Miejscowy
Osobowy (kobiety, sieroty, duchowni)

8.

Ściganie przestępstw prywatnych
Droga sądowa (długi, drogi, niełatwy sposób)
Samopomoc (odwet) - krwawy odwet
- zastępowany z czasem okupem, wykupienie się do zemsty
- nowy system kar -> pieniężnych, kompozycyjnych
Ograniczanie krwawej zemsty
Wojny prywatne (wróżdy)
Władza państwowa ingerowała w prywatne spory
Nakazy pojednanie i przyjęcie przez jedną ze stron miru okupu
Instytucja pośredników (mediatores), w Polsce jednaczy
Ograniczanie miejsc, czasu, (przedawnienia), osób wykonywania zemsty

9. Kary

Publiczne (za publiczne przestępstwa; możliwość odkupienia od kary)
Początkowo odwet – talion
Okup
Kary mutylacyjne
Wyjęcie spod prawa de facto kara śmierci
Wygnanie + pozbawienie majątku
Prywatne (za prywatne przestępstwa)
Pieniężny okup
Kompozycja -> kara (okup na rzecz monarchy) + odszkodowanie
(główszczyzna; pokutne)

10.

XVII. O ranach
1. Gdyby ktoś chciał zabić innego i cios chybił, jako winny niech
będzie skazany na zapłacenie 2500 denarów, które czynią 62,5
solida.
Lex Salica

11.

XX. O tym, kto by dotknął ręki, ramienia lub palca wolnej kobiety.
1. Gdyby jaki wolny człowiek dotknął ręki, ramienia lub palca
wolnej kobiety, ten komu byłoby to udowodnione, jako winny
niech będzie skazany za zapłacenie 15 solidów.
2. Gdyby ramię uścisnął, niech zapłaci karę 30 solidów.
Lex Salica

12.

Art. 16 Kary.
§ 2. Gdy ktoś innego człowieka okaleczy albo rani, a będzie mu to
udowodnione, temu trzeba uciąć rękę. Jeżeli jednak popełnienie tego
przestępstwa będzie człowiekowi udowodnione pojedynkiem sądowym,
zostanie ukarany śmiercia.
§ 5. Gdy człowiek zostanie zraniony w nos, oczy, język, uszy i narządy
płciowe i trzeba mu będzie dać za to odszkodowanie, to należy mu
zapłacić karę w wysokości połowy główszczyzny.
Zwierciadło saskie

13.

Dekret króla Childoberta II z 596 r. w sprawie karania przestępców
Art. 8
(...) gdyby sędzia usłyszał o występnym łotrze niechaj idzie do jego domu i każe
go związać. Jeżeliby to była osoba dostojniejsza niechaj go odeśle do nas. A jeżeli
byłaby to osoba niższego stanu, to niech ją powiesi na miejscu.
Powszechna historia państwa i prawa w świetle tekstów źródłowych, t. I, cz. I: Prawo i ustrój państw
germańskich w starożytności, cz. II: Prawo i ustrój państwa frankońskiego, red. Paweł Smoczyński
Junior, na podstawie materiałów Witolda Sawickiego, wyd. Koło Naukowe Prawników Studentów UMCS,
Lublin 1970.

14.

- Do końca średniowiecza pozbawienie wolności nie stanowiło – co do
zasady - samoistnej kary (nie było odpłatą za wyrządzoną krzywdę)
- Pozbawianie wolności służyła przede wszystkim celom, które dzisiaj
przypisujemy środkom zapobiegawczym (uniemożliwienie
oskarżonemu ucieczki przed wykonaniem kary), jednocześnie służyło
jako środek represji zmuszający do przyznania się do winy.
- Pozbawianie wolności mogło łączyć się także z wykonaniem innych kar
(np. kary pręgierza; zakucie w dyby) – służyło jednak prawidłowemu
wykonaniu i osiągnięciu celów innej kary
- stosowano także pozbawienie wolności jako środek egzekucyjny, w celu
wymuszenia kary pieniężnej lub odszkodowania, albo środek zastępczy
w razie niemożliwości spłaty kary pieniężnej

15.

16.

17.

- karanie pozbawieniem wolności zostało recypowane z prawa
kanonicznego, które nie znało kary śmierci;
- pierwsze więzienia celkowe powstały w klasztorach;
- System penitencjarny inkwizycji wyróżniał trzy rodzaj kar więzienia:
1) murus largus – więzienie w pomieszczeniu wspólnym, z tym, że więźniowie
mogli na dzień być zwalniani z więzienia do swojej pracy zawodowej; (zwane
także więzieniem dworskim – stosowane wobec osób postawionych wysoko
w hierarchii feudalnej)
2) murus strictus – uwięzieni oddzielne w celi;
3) murus strictissimus – uwięzienie w ciemnościach, po zakuciu w kajdany

18.

W Polsce zagrożenie karą pozbawienia wolności pojawia się pierwszy raz
w 1447 r. w Statutach Kazimierza Jagiellończyka – w których mowa jest
o karze tzw. wieży.
Karę wieży jako karę za mężobójstwo dla szlachty (jeżeli nie zdecydował
się wyjechać za granicę) wprowadza na stałe konstytucja piotrowska z
1493 r. oraz konstytucja z 1496 roku.

19.

W okresie I Rzeczypospolitej formę pozbawienia wolności miały:
- wieża górna
- wieża dolna
- więzienie
- dom poprawy
- dom pracy przymusowej (omówimy na następnych zajęciach; efekt
reform oświeceniowych)

20.

Kara wieży górnej
- Karze wieży górnej byli poddawani przestępcy stanu szlacheckiego skazani za mniejsze przewinienia
na grzywny i samotną pokutę;
- Wymiar tej sankcji wahał się od jednej godziny do jednego roku i sześciu tygodni, ale zdarzały się
też wyroki nieoznaczone, pozostawione do decyzji marszałka;
- Represja ta miała na celu jedynie pozbawienie wolności człowieka, a nie udręczenie ciała;
- Wejście i wyjście z wieży górnej wiązało się z pewnymi ceremoniałami. Następowało to w
obecności woźnego i dwóch świadków (szlachciców) oraz wymagało spisania protokołu;
- Karę odbywano na własny koszt w lokalach znajdujących się nad ziemią, wyposażonymi w meble,
piece lub inne potrzebne sprzęty, które skazany przynosił ze sobą. Miał on również prawo do
własnego pożywienia, utrzymywania służącego, odwiedzin krewnych czy też korzystania z pomocy
lekarza i duchownego.
- Ta instytucja pozbawienia wolności nie była szczególnie dokuczliwa, nie wiązała się z udręczeniem
fizycznym. Miała na celu jedynie odbycie pokuty w formie odosobnienia, jednakże bez
jakichkolwiek działań resocjalizacyjnych ze strony państwa.

21. Wieża złodziejska na Wawelu

22.

23. Kara wieży dolnej „ciemnica”; „loch”

- Była karą pośrednią między pozbawieniem wolności a karą śmierci. Dotyczyła nie tylko sfery wolności
człowieka, lecz stanowiła także sankcję cielesną;
- Karę wieży dolnej wymierzano za poważniejsze przestępstwa. Orzekano ją za czyny skierowane przeciwko życiu
i zdrowiu. Zdarzało się także, że skazywano na nią za kradzież, a sporadycznie także za przestępstwa przeciwko
obyczajom (bigamii, zgwałcenia na drodze publicznej). Sąd określał czas pozbawienia wolności. Zależał on od
rodzaju przestępstwa i okoliczności jego popełnienia.
- Konstytucja z 1588 r. określiła administracyjno-techniczne kwestie urządzenia wieży. Miała się ona znajdować
na głębokości 12 łokci (tj. 9 metrów). Odsiadującemu karę codziennie dostarczano pożywienie w postaci
chleba i wody oraz wyciągano nieczystości. Skazany mógł zabrać ze sobą ubrania czy też naczynia, jednakże
nie miał prawa mieć piecyka lub ustępu. Najdłuższy okres przebywania w wieży dolnej, wynoszący rok i sześć
tygodni, orzeczono jedynie ośmiokrotnie za zabójstwo lub pobicie ze skutkiem śmiertelnym (na ogólną liczbę
99 wyroków w XVIII w.)

24.

- Odbywający karę w wieży dolnej byli skazani tylko na siebie: nie mieli możliwości skorzystania z
pomocy lekarza czy też duchownego, nikt nie troszczył się o ich stan psychiczny i fizyczny. Stąd pod
koniec wieku XVIII można zauważyć krytykę warunków wykonywania tej kary i postulaty jej
złagodzenia. Było to zapewne związane z napływającymi do Polski ideami humanitaryzmu,
nieakceptującymi warunków panujących w wieży: braku światła, ciepła, doskwierającej wilgoci,
czyli tego wszystkiego, co było istotą tej kary.
- W XVIII w. stanowiła ona przeżytek i wymagała gruntownej reformy, czego dokonał najpóźniej w
1769 r. marszałek wielki koronny Stanisław Lubomirski. Z jego inicjatywy w wieży dolnej
umieszczono okno, piec, toaletę, ułożono posadzkę. Jednak mimo zaprowadzonych zmian
sankcja ta, jako nieprzystająca do ówczesnych realiów, przestała być stosowana przez polskie sądy
karne. W praktyce krakowskiego sądu grodzkiego ostatni raz z wyrokiem nakładającym karę wieży
dolnej spotykamy się w 1767 r.

25. Maćko Borkowic schodzi do lochu głodowego, obraz Jana Matejki 1873

26.

27.

28. https://olesnica.nienaltowski.net/Zamek%20za%20Piastow.htm

https://olesnica.nienaltowski.net/Zamek%20z
a%20Piastow.htm

29. Hexenturm (wieża czarownic) wbudowana w bramę miejską w Jülich (Niemcy)

30.

Encyklopedia staropolska, autor hasła: Zygmunt Gloger
Wieża. Przy każdym grodzie starano się, aby była wieża więzienna czyli turma, stąd karę zamknięcia
nazywano wprost „wieżą”. Gdzie wieży nie było, tam ją murowano ze składek. Znajdujemy np. w Vol. leg.
(III, f. 13): „Za instancją posłów sieradzkich, pozwalamy w grodzie Piotrkowskim wieżę szlachecką, na
której budowanie pozwalają po groszy 6 z łanu”. Wieża dzieliła się na górną czyli więzienie cywilne i to
było widne, czyste, schludne i ciepłe, oraz na wieżę dolną, podziemną, która była więzieniem
kryminalnem, ciemnem, do 12 łokci głębokiem. O ile wieża dolna zamykała się na grube wrzeciądze, o
tyle górna często żadnej straży, żadnego zamka u drzwi ani kraty w oknach nie posiadała, była
bowiem więzieniem szlacheckiem, cywilnem a cześć szlachcica dawała rękojmię, że pozostawiony bez
żadnych ograniczeń, nie będzie wychodził ani uciekał. O opał, światło, jadło, sam szlachcic dla siebie
się starał, a jeżeli był ubogi i na to nie miał, powinien był mu dostarczyć ten, za którego sprawą na
wieżę został skazany. W dolnej wieży nie było ani pieca ani okna. Wszakże tak do jednej, jak do
drugiej, mógł dostać się człowiek każdego stanu. Skazanych za zabójstwo w zwadzie królowie nasi
przez łaskę uwalniali od dolnej wieży. Tak Zygmunt I uwolnił Jana Sierakowskiego roku 1518 z
warunkiem, aby krewnym zabitego wypłacił główszczyznę. Kanclerz Ocieski w liście do Kmity pisze w r.
1550: „Nie rozumie król jegomość, aby miał nad poddanemi władzę, jak sąd i opiekę. Sędzią spraw, które
z odzowu do sądu pańskiego nie przychodzą, być nie chce”. „Mówił mi król miłościwy, że przed tronem
swoim chce tylko widzieć prawe ludzie, a nie chce, aby prawa kancelarja jedynym acz szlacheckim
hultajom weselić się, a drugim, co nietrafnie ubieżą, kancelarja gnić w więzieniu kazała”. Utrzymywanie
wież grodowych więziennych należało do starostów.

31. Więzienie

- Wzmianki o istnieniu więzień pochodzą już z XII–XIII w. Przetrzymywano w nich zasadniczo ludzi
niższych stanów, tj. chłopów i mieszczan, rzadziej szlachtę;
- W średniowieczu więzienie odgrywało głównie rolę środka zapobiegawczego – umieszczano w nich
przestępców do czasu wydania wyroku. Rzadko natomiast orzekano odsiadywanie w nim kary
pozbawienia wolności;
- Początkowo więzienia mieściły się zazwyczaj w wieżach grodzkich, a więźniom na ręce i nogi
zakładano ciężkie łańcuchy. Dopiero w epoce nowożytnej więzienie zaczęło odgrywać istotniejszą
rolę jako miejsce odbywania kary pozbawienia wolności. Pojawia się ono jako sankcja za
przestępstwo zabójstwa, zdrady, kradzieży, udziału w królobójstwie, a nawet za obrazę słowną lub
czynną (zasadniczo wymierzano ją za te same przestępstwa, co karę wieży). W praktyce niektórych
sądów można je zauważyć dopiero w połowie XVIII w. Przykładowo w orzecznictwie krakowskiego
sądu grodzkiego z tą formą represji karnej spotykamy się po raz pierwszy w 1756 r.;

32.

- Wymiar kary więzienia zależał od rodzaju przestępstwa i okoliczności temu zdarzeniu
towarzyszących i kształtował się podobnie jak w przypadku kary wieży. Przykładowo krakowski
sąd grodzki orzekał kary od tygodnia do roku i sześciu niedziel. Od lat osiemdziesiątych XVIII w.
można także spotkać wyroki surowsze;
- Kara więzienia zasadniczo różniła się od kary wieży. Przede wszystkim miała ona charakter hańbiący.
Wejście i wyjście z więzienia, inaczej niż w przypadku wieży, nie miało charakteru dobrowolnego.
Delikwenta z reguły zamykano siłą i wypuszczano dopiero po odbyciu kary. Koszty utrzymania
osadzonych, tj. dostarczenie opału, żywności, ubrania czy komornego opłacanego zarządowi
więzienia, z reguły pokrywała strona, która doprowadziła do skazania przestępcy (państwo lub
osoba prywatna). Jeżeli obowiązany nie wypełniał tych powinności, zarząd więzienia po
odpowiednich upomnieniach mógł wypuścić osadzonego. Początkowo więzienie było jedynie
miejscem udręczenia fizycznego człowieka, nie miało na celu jakiejkolwiek resocjalizacji skazanego;
- Pierwsze zalążki koncepcji poprawczej pojawiły się w Polsce w połowie XVI w., w instrukcji
kanclerza Osieckiego wydanej staroście rawskiemu w sprawie traktowania więźniów (około 1550
r.). Istotne zmiany w obrazie europejskiego więziennictwa nastąpiły w wieku XVIII. Pod wpływem
rozwoju cywilizacyjnego, w tym idei oświeceniowych, nastąpiła ewolucja poglądów na instytucję
kary.

33.

W 1550 roku Kanclerz Osiecki przekazał staroście Rawskiemu instrukcje,
w której pojawiają się wątki traktowania kary więzienia jako kary
wychowawczej:
„1-mo. Występni za występki w prędkości dopełnione mogą razem
siedzieć, bo wzajemney zgryzoty uczuciem mogą siebie poprawić,
zwłaszcza jeżeli w nich jest skrucha. 2-do. Występni zbrodni dowcipnie
ułożoney powinni być rozdzieleni, bo wyszedłszy z więzienia
wydoskonalą się w hultaystwie, a tak więzienie będzie szkołą niecnoty.
3-tio. Nauki duchowe powinny bydź więźniom dawane, a nad ich
obyczaiami mieć baczność.”

34. https://www.tuwroclaw.com/pliki/duze_zdjecia/wiadomosci/odkrywamy/wiezienie3.jpg

35.

http://www.szlakikulturowe.dolnyslask.pl/o-szlakach/szlak-historii-i-tradycji-wroclawia/opis-glownych-obiektow-naszlaku/dawne-wiezienie-miejskie/

36. Dom poprawy

- Domy poprawy, zwane też po łacinie domus correctionis lub po
niemiecku zuchthaus, były zalążkami nowoczesnego więziennictwa.
Idea tej instytucji zrodziła się w dobie odrodzenia i reformacji.
Najbardziej znanymi placówkami tego rodzaju były amsterdamskie
domy poprawy powstałe u schyłku XVI w.
- Na ziemiach polskich najstarszy domus correctionis został założony w
Gdańsku w 1629 r. lub 1630 r. (Gdańsk miał silne kontakty handlowe z
Amsterdamem)
- Został zorganizowany, podobnie jak to było w Europie Zachodniej, w
formie manufaktury sukienniczej.

37.

- Kierowano tam nieposłuszne i sprawiające trudności wychowawcze
dzieci i młodzież (umieszczane w zakładzie przez rodziców, opiekunów
lub pracodawców na ich koszt), żebraków i włóczęgów, a także
drobnych przestępców.
- Czas pobytu w instytucie każdorazowo uzgadniano indywidualnie.
Wynosił od kilku miesięcy do nawet 20 lat. Zazwyczaj jednak
spotykamy okresy kilkuletnie.
- Na czele gdańskiego domu poprawy stał przełożony, wybierany
spośród członków Rady Miejskiej. Ponadto zatrudniano stały personel
pobierający określoną pensję, a składający się z pisarza, nauczyciela,
trzech majstrów, ochmistrza i ochmistrzyni, furtiana, kucharki oraz
dwóch pachołków.

38.

- Życie w zakładzie było ciężkie. Panowała dyscyplina, na noc
więźniów zamykano w wieloosobowych celach, oddzielnie kobiety i
mężczyzn. Osadzeni nosili jednakowe ubrania szyte z grubego
materiału, w kolorze szarym lub zielonym, w zależności od długości
wyroku. Należne więźniom racje żywieniowe miały charakter głodowy,
jedynie najpilniejszym pracownikom przysługiwało prawo zakupu
dodatkowej porcji chleba i piwa.
- Kolejne domy poprawy utworzono w XVIII w. w Toruniu, Krakowie i
Warszawie.

39.

- W zakładach tych osadzano sprawców różnorakich przestępstw,
zwłaszcza złodziei, paserów, skazanych za cudzołóstwo lub inne
przestępstwa obyczajowe, a także sprawców przestępstw przeciwko
zdrowiu i życiu. Wyjątkowo w krakowskim domus correctionis
odsiadywano karę za takie czyny, jak: powtarzanie chrztu, podpalenie,
oszczerstwa wypowiadane przez służącego pod adresem pana,
zniewaga czy publiczne awantury;
- W domach poprawy wdrożono pewne działania resocjalizacyjne. Była
to przede wszystkim ciężka praca, modlitwa, ale także często chłosta
wymierzana osadzonym podczas wejścia i wyjścia z zakładu

40.

Akt fundacji warszawskiego domu poprawczego z 1733 roku:
„rodzice, panowie i inni przełożeni mając dzieci swe, poddane, czeladkę
– złych, krnąbrnych, swawolnych, zalotnych, niewiernych, pijanice,
próżniaków, także i mężowie złe żony, których w domu ukarać i
naprawić nie mogą radziłby jakiemu miejscu, żeby ich tam na naprawę
zadali”

41.

42.

43. Zamek – trudno się dostać (funkcja obronna), ale i trudno się wydostać (funkcja więzienna) – stąd „lochy”

44. Tower of London

45. Bastylia

46. Wyspa Cisów (Ile d'If)

47. Zamek Chillon

48. Wasserturm (Wieża Wodna), Lucerna

49. Na ziemiach polskich w sądownictwie wiejskim (dominialnym) pozbawianie wolności przy pomocy „kłód”. Na zdjęciu „gąsior” (mylnie

zwany dybami)

50. Karę pozbawienia wolności można było zaostrzyć poprzez zastosowanie „kabatu”

https://mzl.zgora.pl/wystawy/muzeum-tortur/narzedzia-tortur/kabat/

51. Podsumowanie

- Karę pozbawienia wolności można było odbywać na różne sposoby.
- O wyborze zakładu karnego decydował przede wszystkim rodzaj popełnionego
przestępstwa, ale bardzo ważny był także stan skazanego;
- Najwcześniej, bo już XII–XIII w. pojawiają się więzienia, do których wtrącano
ludność niższych stanów, tj. mieszczan i chłopów. Początkowo pełniły one funkcję
jedynie środka zapobiegawczego, a nie miejsca odbywania kary pozbawienia
wolności. Niewątpliwie było to związane z tym, że w stosunku do plebejuszy
raczej stosowano kary cielesne, a nie sankcję pozbawienia wolności, uważając
ją za zbyt łagodną (mimo że były to miejsca niedające możliwości jakiejkolwiek
godnej egzystencji człowieka).

52.

- W okresie średniowiecza wykształciła się także kara wieży górnej
stosowana głównie względem szlachty. W instytucji tej skazany w
przyzwoitych, wręcz domowych warunkach odbywał pokutę. W tym
czasie powstały również pierwsze regulacje dotyczące zwalczania plagi
żebractwa i włóczęgostwa w miastach, w czym możemy upatrywać
zalążków późniejszych domów pracy przymusowej.
- W pierwszej połowie wieku XVI pojawiła się sankcja wieży dolnej,
będąca często nie tyle miejscem odbywania kary pozbawienia
wolności, co powolnej śmierci.