Iqlimi, ichki suvlari va tabiat zonalari

1.

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
ASSALOMU ALAYKUM !
@geography_method

2.

5.13. Iqlimi, ichki suvlari va
tabiat zonalari

3.

4.

Iqlim xususiyatlari
Avstraliyaning geografik o‘rni, havo massalari, okean oqimlari, relyefi
materik iqlimini hosil qiluvchi omillardir.

5.

Avstraliyaning katta qismi tropik quruq iqlimdir. Materikning deyarli qoq
o‘rtasidan janubiy tropik chizig‘i kesib o‘tadi. Natijada uning katta
qismida atmosfera bosimi yuqori bo‘ladi.

6.

Avstraliya Janubiy Afrika bilan bir xil iqlim mintaqalarida joylashgan
bo‘lsa ham, harorat yuqoriroq bo‘ladi, yog‘in esa ancha kam yog‘adi.

7.

Avstraliya g‘arbdan sharqqa tomon ancha masofaga cho‘zilgani
uchun uning g‘arbiy va markaziy qismlari ustida kontinental havo
massalari
tarkib topadi. Bundan tashqari, materik okean sathida uncha baland
emas.

8.

Materikning markaziy va g‘arbiy qismlarida yog‘ingarchilik juda kam
bo‘ladi. Okeandan esadigan janubi-sharqiy passatlar Katta
Suvayirg‘ich tizmasining sharqiy yonbag‘irlariga yog‘in keltiradi.

9.

Iqlim mintaqalari.
Subekvatorial mintaqa
Tropik mintaqa
Subtropik mintaqa
Mo‘tadil mintaqa
Avstraliya materigida to‘rtta iqlim
mintaqalari tarkib topgan. :

10.

Subekvatorial iqlim mintaqasi
Subekvatorial iqlim mintaqasi
materikning 20° janubiy kenglikgacha
bo‘lgan hududlarini egallaydi.

11.

Yozda (dekabr-fevral) ekvatorial havo massalari ko‘p yog‘in keltiradi
(800–
2 000 mm). Qishda (iyun-avgust) esa tropik havo massalari
hukmronlik qiladi va havo quruq bo‘lib, yog‘in kam yog‘adi.
800 2000

12.

Bu mintaqada o‘rtacha havo harorati yozda +24 °C, qishda esa
+16…+24 °C ni tashkil etadi (68-rasm).
24
16
24

13.

Tropik iqlim mintaqasi
Tropik iqlim mintaqasi katta maydonni
egallaydi. Oldingi mintaqa singari ko‘p
quyosh radiatsiyasini oladi. Ikkita iqlim tipi
shakllangan:

14.

1. Quruq tropik iqlim tipi, tekislikni egallaydi (1-raqamda), yog‘in kam
(100–500 mm), yillik havo harorati 30–32 °C.
32
100 500 30

15.

2. Nam tropik iqlim turi (2-raqamda), Tinch okean sohilida tarkib
topgan, yog‘in ko‘p (2 000 mm gacha), yillik harorati 16 °C.
2000
16

16.

Subtropik iqlim mintaqasi
Materikning janubiy qismini va Tasmaniya
orolining shimoliy sohil bo‘ylarini qamrab
oladi. Bu mintaqada uchta iqlim tipi hosil
bo‘lgan.

17.

G‘arbdan sharqqa tomon dastlab O‘rta dengiz subtropik iqlim tipi (4raqam, yog‘in 300–1000 mm), so‘ngra kontinental (3-raqam, yog‘in
100–500 mm) va janubi-sharqiy qismida nam subtropik iqlim tiplari (6raqam, yog‘in 2000–3000 mm) mavjud.
4
3001000
100 500
2000
- 3000
Nam
subtropik
iqlim
tipi tipi
O‘rta
Kontinental
dengiz
subtropik
subtropik
iqlim
iqlim
tipi

18.

Mo‘tadil iqlim mintaqasi
500816
2000
Tasmaniya oroli g‘arbiy shamollar ta’sirida
bo‘lib, mo‘tadil iqlim mintaqasi asosiy qismini
egallaydi
(yog‘in 500–2000 mm, harorat qishda +8 °C,
yozda +16 °C).

19.

Ichki suvlari
33
60
7
Avstraliyada sersuv katta daryolar yo‘q, chunki materikning katta qismi quruq
tropik mintaqada joylashgan. Materikning 60% maydoni oqmas ichki berk
havzaga, 7% i Tinch okean va 33% i Hind okeani havzasiga qaraydi.

20.

Materikning ichki cho‘l va chalacho‘llari uchun vaqtincha oqadigan,
qurib qoladigan daryolar xosdir. Bular Avstraliyada kriklar (daryolar)
deb ataladi.

21.

Materikning eng katta daryo sistemasi Murrey va uning eng katta
irmog‘i
Darling daryosidir. Bu daryolar Katta Suvayirg‘ich tizmasidan
boshlanadi. Darling qurg‘oqchilik davrida quyi oqimida qurib qoladi.
Murrey
Murrey
vadaryosi
Darling
daryolari
Darling
Murrey
Darling
qurg‘oqchilik
daryosiqo‘shilish
davridajoyi

22.

Avstraliya ko‘llarining ko‘pi oqmas ko‘llar, shu sababli sho‘rlangan.
Ko‘p ko‘llar faqat yog‘ingarchilik davrida suv bilan to‘ladi. Ko‘llardan
eng yirigi — Eyr Nord ko‘li, u okean sathidan 16 m pastda joylashgan.
Eyr-Nord ko‘li

23.

Uning maydoni suv bilan to‘lgan paytda 15 ming km2 ga yetadi.

24.

25.

Yerosti suvlari tanqisligini qisman yerusti suvlari qoplaydi. Yerosti
suvlari
artezian havzalarda to‘plangan.

26.

Tabiat zonalari.
Materikda quyidagi tabiat zonalari tarkib
topgan:
Doimiy nam o‘rmonlar
Fasliy nam o‘rmonlar
Savannalar va siyrak o‘rmonlar
Chalacho‘l va cho‘llar
Qattiq bargli doimiy yashil o‘rmonlar va butazorlar
Balandlik mintaqalari
Aralash va Keng bargli o‘rmonlar

27.

Doimiy nam o‘rmonlar
1
2
Materikning shimoli-sharqiy sohillarini
Domiy nam o‘rmonlar,sharqiy sohillarini
esa Fasliy nam o‘rmonlar egallaydi.

28.

Tropik o‘rmon o‘simlik va hayvonlari
Palmalar
Koala
Daraxt
kengurusi
Lirodum
Daraxtsimon
paporotniklar
Lavr
Yexidna
Avstraliya
To‘lqinli
qirol
to‘tiqush
to‘tiqushi
O‘rdakburun
Evkalipt
daraxtlari
Xaltali
iblis
Evkalipt
Tropik
bargi
o‘rmonlar
va guli
Kukabara
Daraxtlardan palma,
lavr, daraxtsimon
paporotniklar,
evkaliptlar ko‘p
uchraydi. Tropik
o‘rmonlarda xaltali
ayiq — koala,
lirodum, kenguru,
xaltali iblis,
o‘rdakburun,
yexidna, rangbarang to‘tilar,
qushlar yashaydi.

29.

30.

Savannalar va siyrak o‘rmonlar materikning shimoliy, sharqiy
qismlarida katta maydonlarni egallaydi.
3
3

31.

Savanna o‘simlik va hayvonlari
Qora
Nambat
(xaltali
chumolixo‘r)
O‘t Butilkasimon
hamda
Kulrang
buta
kenguru
o‘simliklar
Siyrak
Vombat
Evkalipt
ooqqush
‘rmonlar
Akatsiya
Kazuarina
daraxt
Savannalarda siyrak
o‘rmonlar (evkalipt,
akatsiya, kazuarina,
butilkasimon
daraxtlar), o‘t
hamda buta
o‘simliklar mavjud.
Bu zonada kenguru,
vombatlar (xaltali
kemiruvchilar),
xaltali chumolixo‘r,
suv havzalarida
qushlar ko‘p.

32.

Chala cho‘llar va cho‘llar zonasi materikning ichki qismida katta
hududlarni
egallaydi.
4

33.

Bu zonada efemer o‘simliklar bilan birga doimiy yashil butazorlar
(evkalipt, akatsiyadan iborat) o‘tib bo‘lmas changalzorlarni —
skreblarni (68 -rasm) hosil qiladi.

34.

Tropik cho‘l va chalacho ‘l hayvonlari
Bu zonada gigant
kengurular,
vombatlar,
yexidna, dingo iti,
emu tuyaqushi,
zaharli ilonlar,
mali — inkubator
tovug‘i va
kemiruvchilar
yashaydi.
Yexidna
Katta
Malla
Vombat
ilon
kenguru
Emu
Bandikut
tuyaqushi
Dingo
iti tovug‘i
Mali
Xaltali
–Zaharli
inkubator
qo‘shoyoq

35.

Avstraliyada Jeyms Kuk uzun oyoqlari va kuchli dumi bor g‘alati hayvonlarni ko‘rdi.
Bu hayvonlar sakrab harakat qilardi. Kuk mahalliy aholidan bu hayvonlar nima deb
nomlanishini so‘raganida, ular “biz tushunmayapmiz” deb javob berishdi, bu
aborigen tilida “kangaro” ga o‘xshaydi. Shunday qilib “kenguru” nomi paydo bo‘ldi.

36.

Eng janubdagi subtropik iqlim mintaqasidagi tabiat zonalari hududiy
xususiyatga ega.
5
5

37.

Materikning g‘arbiy qismida qattiq bargli o‘rmonlar va butalar (asosan,
evkaliptlar), janubi-sharqida evkalipt o‘rmonlari, undan janubda doimiy
yashil dub (eman)lar o‘sadi (69-rasm).
1
2
3
Qattiq bargli
Doimiy
Evkalipt
doimiy
yashil
o‘rmonlari
o‘rmonlar
dub (eman)
va butalar

38.

Avstraliya Alp tog‘larida balandlik mintaqalari mavjud.
3

39.

Tasmaniya aralash o‘rmonlar bilan qoplangan. (70-rasm)
3

40.

Dunyodagi eng baland daraxt
Eng baland daraxt - Qirollik
evkalipti hisoblanadi. 1872-yil 22fevralda Avstraliya o‘rmon
nazoratchisi Uilyam Fergyusson
Viktoriya regionidagi Uatts daryosi
bo‘yida balandligi kamida 150 metr
bo‘lgan bu turdagi daraxtni ko‘rgani
haqida aytib o‘tgan. Aslida daraxt
topilganida 132,6 metr edi. Mahalliy
aholi aytgan bo‘lsa-da ilgari daraxt
150 metrdan yuqori bo‘lgan, uning
yuqori qismini chaqmoq urgan va
sinib tushgani sbababli 132 metr
bo‘lib qolgan edi.

41.

Afsuski bugungi kunda evkalipt 101 metrdan oshmaydi.
Hozirdagi eng baland evkalipt Tasmaniya orolida, uning
balandligi 100,5 metr. Umuman Tasmaniyada 90
metrdan balandroq 16 ta daraxt bor.

42.

Topshiriqlar
1. Mavzuni o`qish
2. Yozuvsiz xaritadan Avstraliya materigining iqlim
xaritasini chizib kelish (shartli belgilari bilan birga)
3. Yozuvsiz xaritadan Avstraliya materigining tabiat
zonalari xaritasini chizib kelish (shartli belgilari bilan
birga)
4. Ichki suvlarini yozib kelish
5. Jadvallarni to`ldirish

43.

Iqlim
mintaqalari
Subekvatorial
Tropik
Subtropik
Mo‘tadil
Egallagan
hudud
Havo
harorati,
yoz-qish
Yog`in
miqdori,
mm

44.

Tabiat zonalari
Fasliy nam doimiy
yashil o‘rmonlar
Tropik o‘rmonlar
Savannalar
Cho‘l
O`simlik
Hayvonot dunyosi

45.

46.

© Foydalanilgan adabiyotlar:
• M. T. MIRAKMALOV, SH. M. SHARIPOV, M. M. AVEZOV, M. T.
HOJIYEVA , umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik,
Respublika ta’lim markazi.
• @edutrm_uz
• A. Soatov, A. Abulqosimov, M. Mirakmalov. – Geografiya (Materiklar va
okeanlar tabiiy geografiyasi), umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6- sinfi
uchun darslik – Toshkent: „O‘qituvchi“, 2017/ www.eduportal.uz
• www.yaklass.ru
• www.wikipedia.org
• www.udivitelno.com

47.

Rasmlar uchun foydalanilgan saytlar (qaysi sahifadagi qaysi
rasm):
www.wikipedia.org
www.yaklass.ru
www.worldatlas.com
www.tvoiklas.ru
www.foxford.com
www.webmandry.com
www.masterfile.com
www.gostudy.com.au
www.researchgate.net
www.geographyofrussia.com
www.flickr.com
www.ecosystems.wordpress.com
www.ecoportal.info
www.geomap.com.ua
www.сезоны-года-рф
www.exploroz.com
www.natworld.info
www.eponym.ru
www.ntdtv.ru
www.travelask.ru
www.bolshoyvopros.ru
www.clasbio.ru
www.ukhtoma.ru
www.alamy.com

48.

© Qambarov Alimbek
Xatolari bo‘lishi mumkin, tekshirib ko‘ring.
• Telegram manzil:
• География методика
@geography_method