Қазақстан тарихы. Қазақ халқының қалыптасуы

1.

Қазақстан тарихы
Қазақ халқының қалыптасуы

2.

Сабақтың мазмұны:
1
3
Қалыптасу кезеңдері
Этносаяси бірлестік
қалыптасуы
2
4
Қазақ атауының
шығуы
Қазақ мемлекетінің
құрылуының
алғышарттары

3.

Қалыптасу кезеңдері
Қазақ халқының ежелгі заманғы туыстық белгілер
үндіеуропалық және түркілік кезеңдерге бөлінеді.

4.

Бірінші кезең
Қола мен ерте темір дәуіріндегі еуропеоидтық өңдес
андрон тайпалары қалыптасудың негізін қалады.
О. Смағұлов: «Сақ, сармат, үйсін тайпаларының
келбеттері андроновтықтарға ұқсас болған».
Ғұн тайпаларының келуі монғолоидтық белгілер
дамыды.

5.

Екінші кезең
Түркілердің ортасындағы қоныстануымен байланысты. VI‒IX
ғасырларда (ерте орта ғасырда) монғолоидтық белгілер
тереңдей түсті.
Моңғол шапқыншылығы халық болып қалыптасуды 150200 жылға кешіктірді.
Маңғыт, барлас ‒ моңғол шапқыншылығынан кейін пайда
болған түркіленген рулар.

6.

Этносаяси қауымдастықтың қалыптасуы
Қазақ халқының этникалық жағынан қалыптасуында Ақ Орда
тайпалары басты рөл атқарған.
XV ғасырларда қазақ жеріндегі тайпалар саны: 92
«Өзбек», «Қазақ-өзбек» ‒ Ақ Орда тұрғындарының атауы.
Өзбек хан хандық құрған кезде қазақтар халық ретінде
таныла бастады
Қазақтың халық болып қалыптасуында маңызды рөл
атқарған этникалық топтар: қыпшақтар мен үйсіндер
XIV ғасыр «Қазақ» сөзі этникалық мағынаға ие бола
бастады.

7.

Этносаяси қауымдастықтың қалыптасуы
XV ғасырдың ІІ жартысы
«Қазақ» атауы біржола этникалық сипатқа ие болды.
XV ғасырдың ІІ жартысы‒XVI ғасырда қазақ халқының
қалыптасуы аяқталды.
XIV‒XV ғасырларда қазақ тілі қалыптасты. Тұрғындар
бірыңғай антропологиялық түрге ие болды.
XV ғасырда Қазақ жеріндегі ру-тайпалардың басқа
хандықтарға көшуінің себебі: барған жерлеріндегі рутайпалармен бірігіп, бейбіт өмір сүру үшін.
XVI ғасырдың басында Қазақ халқының этникалық аумағы
кеңейді

8.

Рузбихан Исфахани
• XIV ғасыр–XV ғасырдың І жартысында қазақ деген
этносаяси қауымдастықтың болғанын жазды.
• «Өзбек ұлысында (XV ғасыр) үш халықтың болғандығы, оның
ішінде ең көбі және ержүректері қазақтар екенін жазған.
Қазақтарға жататындар – қыпшақ және басқа да қазақ
тайпалары
• Өзбекхандығындағы шайбанилерге кіретіндер түркіленген
монғол тұқымдары.
• Өзбек хандығындағы маңғырттарға жататындар
қарақалпақтар мен ноғайлар».

9.

«Қазақ» атауының
шығуы

10.

Түркі кезңіндегі мағыналары
• Көне түрік дәуірінде «қазақ» сөзі пайда болды.
• Орхон, Енисей жазба деректерінде көне түрік
тіліндегі «қазғақ оғлұм» сөзі кездеседі
Ежелгі Сібір тайпаларында «қазақ» сөзінің
мағынасы: «мықты», «берік», «алып»

11.

Қыпшақ кезеңіндегі мағыналары
Шығыс Дешті Қыпшақта «Қазақ» атауы ІХ‒Х
ғасырларда әлеуметтік мағынада қолданылған жер
Х ғасырда Сырдария бойындағы оғыздар мен
қыпшақтар арасында өзара байланыс басталды.
«Араб-қыпшақ» сөздігі XIII ғасырда жасалған Египет
мемлекеті сөздігінің атауы.
Араб-қыпшақ» сөздігінде «Еркін», «кезбе» ‒ сөздікте
«қазақ» сөзіне берілген түсіндірме.
ХІІІ ғасырға дейін «еркін адамдар» ‒ «қазақ»
атауының қолданып келген мағынасы.

12.

Тарихшылар деректері
Рузбихан «Қазақ» атауының мағынасы жайлы: «өз
мемлекетінен, руынан бөлініп, жеке өмір сүруші адам».
Б.Е.Көмеков: «Қазақ» сөзі хорасан түркімендері
арасында этникалық сипатта қолданылған тәрізді».
«Қазақты жасаушы өзбектер» ‒ еркін, тәуелсіз өзбектер.

13.

«Алаш» атауы

14.

Алаш- IX -X ғасырлар аралығында алғаш рет
айтылған қазақ халқының ұраны.
«Алаш» сөзі шамамен ІХ-Х ғғ алғаш рет қолданыла
бастады.
Алаш-кейбір шежірелерде «қазақ» атауының орнына
қолданылған.-Қазақ халқының ұранына айналған, «қазақ»
атауын білдіретін сөз

15.

«Алаша хан» аңызы мен жүздер
• «Алаш » сөзіжиікездескен қазақ халқы ны ң аңы зы .Қазақ
халқы ны ң,жүздерінің пайда болуы туралы айты лған;
• Үйсін -Ұлы жүздің негізін қалаған.Алаш а ханны ң ұрпағы
Ақары стан тараған деп есетелет.
• Б олат -О рта жүздіиеленген.Алаш а ханны ң ұрпағы
Б екары стан тараған деп есетелет.
• Алш ы н -Кіш іжүздіиеленген.Алаш а ханны ң ұрпағы
Ж анары стан тараған деп есетелет.

16.

«Алаша хан» аңызы мен жүздер
• Қазақ халқы ны ң жүзге бөліну себебі:өз ж ерін қорғау
қаж еттілігіүш ін.
• Ш .Уәлиханов:«Қазақ жүздерінің құры лу себебі,олар
(қазақт ар) көшіп-қоны п жүрген жерлерінде өз
құқы қт ары н қорғау үшін одақт ар құрған.Ол одақ – қазақ
жүздері».
• Таңбалы Нұра -«Үш жүз» аңы зы ндағы Қазақ халқы ны ң
құрамы ндағы ру-тайпалар ен-таңбалары н салған жартас.
Талас-тарты с кезінде осы жартасқа келіп,ш еш ім
қабы лдаған.

17.

XІV–XV ғасырдағы
тарихи жағдайы

18. Қазақстан жерін мекендеген қазақ тайпалары:

Шы ғы сы -Ертіс,Алтай;
Баты сы -Ж айы қ,Каспий,Арал;
С олтүстігі-Арқа,О ңтүстік С ібір;
О ңтүстігі-Тянь-Ш ань,Қаратау таулары ,С ы рдария
өзеніне дейінгіаумақ.

19. Қазақ хандығының құрылуы қарсаңында  рулар мекендеген өңірлер:

Қазақ хандығының құрылуы
қарсаңында рулар мекендеген
өңірлер:
• Найм андар – Ұлы таудан Есілге дейін жерлер.
• Қоңы раттар -Түркістан м ен Қаратау аралы ғы .
• Керейлер – Тарбағатай,Ж етісу,Ертіс,Зайсан көлі
маңы мен О бь,Тобы л өзендерінің аралы ғы
Үйсіндер – Ж етісу
Арғы ндар – Ертістен баты сқа қарай,О рталы қ
Қазақстан
Д улаттар – Іле,Ш у,Талас бойы ,Ысты қкөл маңы
мен О ңтүстік Қазақстан өңірі
Қаңлы лар – Қаратау бауы ры ,С ы рдария бойы мен
Ж етісу
Ж алайы рлар – Қаратау,С ы рдария бойы ,Ж етісу

20.

Қазақ ұлттық мемлекетінің
құрылуының алғышарттары:

21.

• XV ғасы рларда қалы птасқан саяси-та рихи жағдайлар
ы қпал етті.
• М оғолстан м ен Әбілқайы р ханды ғы ны ң күш -қуаты
әлсіреп,күйреу дәрежесіне жетті
• Рулар мен тайпалар көсемдерінің арасы ндағы өзара
талас-тарты стар толастамады
• Қазақ тайпалары мен рулары н м ем лекет етіп біріктіру
м індетіалға қойы лды

22.

Керей мен Жәнібек сұлтандардың көшуінің
себептері:
• Әбілқайы р ханны ң салы қты көбейтуімен феодалды қ
тарты старды ң нәтижесінде көш у басталды .
• 1456‒1457 ж ы лдары ойраттардан жеңілуіӘбілқайы р
ханны ң ел іш індегібеделін түсірді.
• 1456 жы лы Д айы рқож а биді Әбілқайы р қолбасш ы сы
Қобы ланды баты р өлтіреді. С ұлтандар қанға-қан
сұрады .
• Қобы ланды ны жазалаудан бас тартқасы н Керей мен
Жәнібек 1457 ж ы лы күзде Жетісуға көш ті.

23. Есен-бұғаның қолдау себебі:

• С ұлтандарға Моғолстанны ң баты с аймағы – Ш у бойы нан
қоны с бөліп берді.
бауы ры Жүніс хан таққа таласта жеңіліп,Әм ір Тем ір
ұрпақтары нан қолдау тапты .
Әбілқайы р,Тем ір ұрпақтары на қарсы одақтас табу.
О йраттарға қарсы қазақтарды ң күш ін пайдалану

24.

Қазақ хандығының құрылуыгі
• М .Х.Д улатиды ң «Та’рих-и-Раш иди» еңбегінде Қазақ
ханды ғы .1465–1466 ж ы лдары құры лды .
Алғаш қы халы қ саны :200 м ы ң адам
Алғаш қы территориясы – Б аты с Ж етісудағы Ш у м ен Талас
өзендерім аңы .
Алғаш қы О рдасы – Қозы басы .
Жетісуға қоны с аударғаннан бастап 1458 ж ы лы халы қ
Керейдіхан көтерді.
Іш кіфеодалды қ талас-тарты стар тоқтады .
Айы рм аш ы лы ғы – Қазақ ханды ғы ж аулап алуш ы лы қ
нәтиж есінде құры лған ж оқ,ж ергіліктіэконом икалы қ,
этникалы қ негіздерден құры лды .
М.Х.Дулати:«Олар өзбек-қазақт ар деп ат ала баст ады .
Қазақ сұлт андары ны ң билігісегіз жүз жет пісіншіжы лдан
баст алады ».

25. Жаңадан құрылған Қазақ хандығының алдында тұрған тарихи міндеттер:

• Д еш тіҚы пш ақ даласы нда көш пеліш аруаларды ң
жайы лы мдары пайдаланудағы бұры нан қалы птасқан
тәртібін қалпы на келтіру;
Ш ы ғы с пен Б аты с арасы ндағы сауда керуен жолы үстіне
орналасқан С ы рдария бойы ндағы С ы ғанақ,С озақ,
О ты рар,Йасы т.б.қалаларды Қазақ ханды ғы на қарату;
Қазақ тайпалары ны ң басы н қосы п,этникалы қ аум ағы н
біріктіру.
Хандарды ң С ы р бойы ндағы қалаларды өзінің
эконом икалы қ ж әне әскери тірегіне айналды руы Деш ті
Қы пш ақ даласы н билеудің басты ш арты болды
Қазақ ханды ғы ны ң құры луы мен ны ғаюы іш кіфеодалды қ
қы рқы стар м ен талас тарты старды тоқтатты .

26.

27.

Деректер

28. М.Х.Дулати «Тарих-и-Рашиди»

«Ол кезде Дешт іҚы пшақт а Әбілқайы р хан билік ет т і.
Жәнібек пен Керей одан кет іп,Моғолст анға келді.
Есенбұға шы н көңілмен қарсы алы п,оларға Шу мен
Қозабасы аумағы н берді.Олар осы нда болған кезде
Өзбек ұлы сы Әбілқайы р хан өлгеннен кейін
абы ржушы лы ққа т үст і.Онда үлкен қы рқы ст ар
баст алды .Әбілқайы р ханны ң қол аст ы ндағы
адамдарды ң үлкен бөлігіКерей хан мен Жәнібек ханға
бары п қосы лды .Осы лай оларды ң маңы на жиналған
адамдар саны екіжүз мы ң адамға жет т і.Олар өзбекқазақт ар деп ат алды .Қазақ сұлт андары хижраны ң 870
жы лдары билей баст ады ».

29.

Махмұд ибн Уәли
«Жәнібек хан мен Керей хан сол аумақт а (яғни
Моғолст анда) ұзақ т оқт аған кезде Әбілқайы р ханды
ұнат паған адамдарды ң қай-қайсы сы болмасы н
олардан пана т апт ы ».

30.

Махмұд ибн Уәли «Бахр әл-асрар»
«Әбілқайы р хан Дешт іҚы пшақ уәлаят т ары нда өз
ағалары ны ң балалары н жеңіп шы ққан кезде Жошы ханны ң
ұлы Тоқай-Темірхан мен Жәнібек хан ...бағы ну мен
мойы нсы ну шегінен шы ғы п,от аны нан кет іп қалуды жөн
көрді.(Бабалары нан) мұраға қалған елінен бас т арт ы п,
олар жат жерге (апарат ы н) жолға шы қт ы .Мойы ндауға
лайы қт ы бір т оп адаммен олар Моғолст анға барат ы н
жолды т аңдап алды .Ол кезде Моғолст ан
уәляат т ары нда Шы ңғы сханны ң ұлы Шағат ай ханны ң
ұрпақт ары нан т арайт ы н Уәйіс ханны ң үлы Иса-Бұға
хан билік ет іп т ұрған еді.Ол кезде Әмір Темір
Көрегеннің ұлы Мираншахт ы ң ұлы ,С ұлт ан Мұхаммед
мы рзаны ң Әбу С аид мы рза Иракт ан жоғары да ат алған
ханны ң бауы ры Жүніс ханды шақы ры п,оған қамқорлы қ
көмек пен қолдау көрсет іп,оны өз бауы ры на қарсы
ат т анды рған еді.Осы себепт іИса-Бұғахан
басқаруы ны ң іргет асы шайқала баст аған болат ы н,
(сонды қт ан) ат алған Жәнібек хан мен Керей ханны ң
келуін адамдар (үшін) ізгілік пен жақсы лы қт ы ң ны шаны
деп білді.

31.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!
Сабақ аяқталды,
Келесі жүздескенше!