Сайф Сарайи Әдеби Мұрасы

1.

ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ
САЙФ САРАЙИ
ӘДЕБИ МҰРАСЫ

2.

ДӘРІС МАҚСАТЫ
САЙФ САРАЙИ ӘДЕБИ МҰРАСЫМЕН
ТАНЫСЫП, «ТҮРКІ ТІЛІНДЕГІ
ГҮЛСТАН» ДАСТАНЫНЫҢ
КӨРКЕМДІК ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛІК МӘНІН
ҰҒЫНДЫРУ

3.

Пайдаланылатын әдебиеттер
•1«Ұлы дала жауһарлары» сериясы. Ежелгі дәуір
әдебиетінің
антологиясы.
Т.2:
Қарахандықтар
дәуіріндегі әдеби жәдігерлер -2020.-560
•Қашқари М.Түрік сөздігі. Алматы, Арда, 2017-592.
•Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары А.1998.
•Келімбетов Н. Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ
әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы А, 1998.
•Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы Астана,
2000.
•Кенжебаев Б. Түркі қағанатынан бүгінге дейін А, 2010
•Сағди. Гүлстан Алматы, Жазушы, 1991

4.

ГЛОССАРИЙ
Мысал-айтылатын өнегелі ойды тұспалдап жеткізетін, көбіне
өлең түрінде келетін, сюжетті, шағын көлемді көркем
шығарма.
Ғибрат - мысал, нұсқа, өнеге, тәлім, үлгі деген мағына
береді.
Әдебиеттің тәрбиелік мәні – әдебеит
адамды биік
қоғамдық идеалдар, азаматтық арман-мұраттарға жетелейді,
адамгершілікке, табандылыққа, еңбекқорлыққа тәрбиелейді.
Ғақлия – (араб-дана сөз)-көркем қара сөз, нақыл сөздің бір
түрі
Нақыл сөз – даналық қорытындыға құрылған мейлінше
жинақы әрі мағыналы сөз
Новелла – (итал) – көлем жағынан әңгімеге теңдес прозалық
шығарма, кейде, өлеңмен жазылады.
Әңгіме – оқиғаны баяндап айтуға негізделетін, қара сөзбен
жазылған шағын көркем шығарма
Әдеби мұра – көркем әдебиеттің, сөз өнерінің өткен дәуірден
қазіргі заманға жеткен туындылары

5.

6.

Саиф
Сараи
(1321
жылы
Сарайшықта дүниеге келген. Алтын
Орда дәуірі әдебиетінің көрнекті
өкілі.
Хан ұрпақтары арасындағы тақ
таласы тұсында туған жерінен
кетіп,
өмірінің
соңғы
кезеңін
мәмлүктер билігіндегі Мысырда
өткізген.
Зерттеушілер пікірінше,
Саиф
Сараиды
Әмір
Наджип
қазақ
халқының негізін құраған
қыпшақ тайпасынан шыққан деп
есептейді.

7.

Біздің
заманымызға
С.Сараидың екі
еңбегі жетті
«Гүлстан би-ттүрки»
«Суһаил уә
Гүлдерсін»

8.

Кейінге жеткен елеулі еңбегі
— бес мың жолға жуық түркі
(қыпшақ) тіліндегі «Гүлстан
би-т-түрки» (1391) туындысы.
Жалпы
туындыны
ақын
Сарайшықта
бастап,
Мысырдағы
Ніл
өзені
бойында аяқтаған.
Дастанның
негізгі
бөлімі
Сағди
Ширазидің
«Гүлстан»
шығармасының
еркін
аудармасынан тұрады,

9.

Муслихаддин Әбу Мұхаммед
Абдуллах ибн-Мушрифаддин,
Саади Ширази (1203 — 10 ж. ш.,
Шираз қаласы — 9.12.1292) —
парсы-тәжік
әдебиетінің
классигі. Шираз қаласында дін
қызметкерінің
отбасында
өмірге
келген.
Саади
13
жасында әкесінен айырылып,
өмір тауқыметін ерте тартқан.
Бағдадқа
келіп,
Низамия
медресесінде оқыды, кейін
Мустанмирияда білім алды.
Сағди Ширазидің жалпы екі
еңбегі
болды.
«Жәннат»
(Бустан), «Гүлстан» (Райхан
бағы).

10.

Кітапты аудару
себебін С.Сараи
түсіндіре келіп,
793/1391 жылы
аяқтап, Мысырдағы
әмір қызметін
атқарушы Бәхтас
деген бекке арнайды.

11.

«Гүлстан би-т-түрки»
кітабы
Голландиядағы
Лейден
кітапханасында
сақтаулы
Еңбек туралы ең
алғаш Голлагндия
ғалымы Р.Дози
туындының
С.Ширазидікі
екендігін айтады
Еңбек туралы түрік
ғалымдары:
Ф.Көпрүлүзаде,
А.Баттал-Таймас
зерттеулер жазды
А.Қыраубаева,
Б.Кенжебаев,
Х.Сүйіншәлиев,
Ә.Дербісалиев,
Н.Келімбетов
Татар, өзбек, башқұрт
ғалымдары да
зерттеу жазды

12.

Дастанның негізгі бөлімі Сағди
Ширазидің
«Гүлстан»
шығармасының
еркін
аудармасынан тұрады. Ол бұл
шығарманы нәзиралық жолмен
аударды.
Ақын
өзімен
тұстас
сегіз
шайырдың
ғазалдарын, өзі
жазған лирикалық өлеңдері,
нақыл,
ғақлия, толғаулары
енген. Саиф Сараидың бұл
поэмасы XIV ғасырдағы қыпшақ
әдебиетінде
қалыптасқан
әдеби дәстүр, озық поэзия
үлгісі болған.

13.

Түркі тіліндегі «Гүлстанның»
аудармасы жайында тұңғыш рет
ғылыми пікір айтып, С.Сараи
аудармасын әдеби, тілдік, тарихи
тұрғыдан талдаған ғалым А.БатталТаймас болды
Ал шығарманы толыққанды
зерттеген түркітанушы ғалым
Ә.Н.Нәжіп болды. Ол С.Сараи
шығармасының жазылу тарихын,
әдеби мәнін зерттеп, қазіргі орыс
графикасы бойынша транскрипция
жасады және орыстіліне аударма
жасап шықты. Сонымен бірге
шығарманың қыпшақ тілінде
жазылғанын дәлелдеп берді.

14.

С.Сараи
өзі
ұстаз
тұтқан
С.Ширазидің
туындысының
композициялық
құрылысын бұзбай, сол
күйінде
сақтауға
тырысқан.
Жалпы,
шығарма 8 тараудан
тұрады.

15.

І тарау – ел-билеушілер
туралы;
2-тарау – халық бұқарасы
жайында;
3 тарау – қанағат-нысаптың
пайдасы жөнінде;
4 тарау – тілге сақ болудың
пайдасы туралы;
5 тарау – жігіттік шақтың
көріністері хақында;
6 тарау – кәріліктің адамды
кәріп етіп қоятыны туралы;
7 тарау – тәлім-тәрбиенің
әсері жайында;
8 тарау – әңгімелесудегі
әдептілік мәселесі туралы.

16.

Сайф Сарайи тек ақын ғана
емес,
ойшыл,
ұлы
болды.
Көптеген авторлық афоризмдері,
ғақлиялары жетті кейінге.
“Тіленіп күн көрген қор
болып
өтеді”,
“Ақымақты
мақтасаң-қуанады”,
“Ақымақ
адам өз тілін тыя алмайды”,
“Ақылды орнымен сөйлер де,
жауабын күтер”, “Ұятсыз адам
иттен де жаман”, “Жүрек кімді
қаласа – сол сұлу”, “Күншіл
күнде күңіренеді”, “Темір шеге –
тасқа кірмейді, ақыл-наданның
басқа кірмейді”.

17.

Ерлік қолдың күші
де, семсер сілтей білу
өнері де емес, ерлікөзіне-өзі ие болып,
әділ болу
Алтыны бар кісі
айқайламайды

18.

“Бір
сұлтанның
үш
баласы бар еді. Екеуі
ұзын бойлы, келбетті, ал
біреуі қысқа бойлы еді.
Бір күні әкесі сол қысқа
бойлы ұлына ашу-ызалы
көзімен қарады. Баласы
бәрін ақылымен ұқты да,
әкесіне айтты: “Әке, ұзын
бойлы ақымақтан, қысқа
бойлы ақылды жақсы”

19.

“Хан
сарайында әскер басы
ақылды әрі есті бопты. Басты
идеясы – дәулет дүние-малда
емес, дарындылықта, ұлылық –
ұлғайған
жаста
емес,
ақылпарасатта.
Бірақ сарайдағылар
оны сатқын деп айыптапты.
Бірақ, ол ақталып шығыпты.
Патша
одан
айналасындағылардың
жауығуының себебін сұрапты,
сонда ол “мен күншілдерден
басқалардың бәрін жақтым, мен
бір
бәлеге
ұшырамайынша,
олардың қабағы ашыла қоймас”
депті.

20.

1.Ақылды адам
аз сөйлеп, көп тыңдайды. «Себебі аз сөйлеп, көп
тыңдайтындар өздерінің осы бір ерекше қасиеті арқылы қажетті
ақпараттарын жинап алады екен.
2. Бар білгенін жұмыста, болмаса жұртқа көрсету үшін ортаға сала
бермейді. Олар қоршаған орта мен адамдарға қарап, олардың істеріне баға
беріп қана қорытынды шығарады. Жеке қызығушылығының арқасында
таным көкжиектерін кеңейте түседі
3. Жұмыс, үй және жеке қызығушылығын өзара үйлестіре біледі. Мақсатына
жету жолында түрлі бағытқа бет бұрып, бағын сынап көреді. Олар үшін
сәтсіздік сын емес.
4. Күнделікті жаңалықтарды ой елегінен өткізіп отырады. Оларды қоғамдағы
кез келген мәселе толғандырады. Әлемдегі жаңалықтардан күнде хабардар
болып отырады.
5.Өздерін өзгелерден биік ұстамайды. Олар тәкәппарлықтан ада болады.
Жанындағы адамнан ақылды екенін көрсеткісі келмейді. Қолдан келген
көмектерін аямайды. Өзгелерге көмектесу арқылы жаны рахаттанады.

21.

4 тарау – тілге сақ болудың пайдасы
туралы
Сөз сөйлеуден бой тартам.
Өйткені, адамның сөзінің
ішінде жақсысы да, жаманы
да ұшырасуы ықтимал. Ал
жаудың құлағы алдымен
жаман сөзіңді шалады
Бір алыпсатар 1000 динарын
жоғалтып алыпты да, ұлына
ешкімге айтпауды өтінеді. Ұлы
оның мәнісін сұрағанда, “Пәле
қат-қабаттамасын, әрі тірнектеп
жиған пұлың шығындалып, әрі
пұлдың шығынына жұрттың
табасы қосылмасын” депті.

22.

7 тарау – тәлім-тәрбиенің әсері
жайында
Ата-анаңнан асыл мұра қалсын
десең, ал білім,
Бір күнге де жеткізбессің өзгесінің
қалдығын
Жасаса жүз әбестік бір дәруіш,
Дос-жаран елемейді көрген жерде.
Бір әзіл айтса патша дені дұрыс,
Жабылып жаяды жұрт елден – елге.

23.

8 тарау – әңгімелесудегі
әдептілік мәселесі туралы
Жақсылық
жаса,
бірақ
жақсылық
істедім
деп,
міндет қылма, сонда оның
қайырын көресің!
Бар сырыңды досыңның алдына
жайып салма, күндердің күнінде
саған оның жау болып шыға
келмесіне кім кепіл?!
Жауыққан екі адаммен тілдескенде,
олар ертең дос бола қалған күнде,
ұялып-қзыармайтындай болып, сақ
сөйлес!
Кімде-кім
айналадағыларға
ақылдылығымды танытайын деп, өзінен
ақылы асқан адаммен айтысқа түссе, ол
өзінің ақыл-парасаттан жұрдай екенін
әшкерелемек

24.

Ыбырай Алтынсарин
Ы.Алтынсариннің педагогикалық әдебі —
бұл халықтың этикасы, өйткені халықтың
өмірі мен тұрмысын, қайғысы мен
бақытын, патриотизмін, салт—дәстүрін,
әдет-ғұрпын бейнелейтін ауызша халық
шығармашылығы
оның
этикалық
көзқарастарының маңызды қайнар көзі
болып табылады.

25.

26.

27.

Сағди Ширазидің жалпы екі
еңбегі болды.
«Жәннат»
(Бустан), «Гүлстан» (Райхан
бағы).
«Жәннат»
1981
жылы
Мұзафар
Әлімбаев
аудармасымен
қазақша
жарық көрді.
“Гүлстан” туындысын Сайф
Сарайидан аударма жасап
1991
жылы
жарыққа
шығарды М.Әлімбаев.

28.

С.Сараидың төл туындысы
– «Суһаил уә Гүлдерсін».
Дастанды алғаш ғылыми
айналымға енгізген өзбек
ғалымы Н.Даврон. Ғалым
пікірінше, кітап 20 беттен
тұрады. 1393-1394 жылдары
жазылған.
Шығармада
Ақсақ Темір мен Тоқтамыс
хан шайқасы баяндалады.

29.

С.Сараидың төл туындысы
– «Суһаил уә Гүлдерсін».
туындысын татар ғалымы
Х.Миннегулов зерттеді.
С.Сараи туындысын қисса
деп
атайды.
Дегенмен,
дастан классикалдық қисса
деңгейіне жетпейді. Оқиға
барысы мен қос ғашықтың
қайғылы
тағдырының
қысқаша баяндалуы лироэпикалық поэмаға жақын.
Дегенмен
ақын,
туынсы
арқылы
түркі-қыпшақ
әдебиетінің дамуына үлесін
қосты.

30.

1. «Гүлстан»
дастанының
идеялық мазмұны және
тәрбиелік мәні, зерттелуі
2. Өздеріңізге
ұнаған
2-3
тақырыпқа
тоқталып,
талдаңыз
3. С.Сараидың «Суһаил уә
Гүлдерсін»
және
құазақ
лиро-эпикалық
поэмаларымен байланысы