Қазіргі сайлау жүйелері және олардың ерекшеліктері

1. Қазіргі сайлау жүйелері және олардың ерекшеліктері

ҚАЗІРГІ САЙЛАУ
ЖҮЙЕЛЕРІ ЖӘНЕ
ОЛАРДЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2. Сайлау жүйелері

САЙЛАУ
ЖҮЙЕЛЕРІ
сайлаушылардың дауысының санын
мандаттар санына (яғни, парламенттегі
орындар санына) ауыстырудың ережелері мен
әдістері. Әр түрлі жүйелер әр түрлі саяси
нәтижелерге әкеледі.
Негізгі сайлау жүйелері екі топқа
бөлінеді: Көпшілік
жүйелері және Пропорционалды жүйелер.
Сонымен қатар, олардың аралас түрлері де кең
таралған.
2

3. Көпшілік Жүйелері

КӨПШІЛІК ЖҮЙЕЛЕРІ
Бұл жүйеде жеңіске жету үшін белгілі бір сайлау
округінде ең көп дауыс жинау керек.
Ерекшеліктері:Әрбір округтен тек бір депутат
сайланады.
•Кіші партияларға өте қиын, әсіресе екі партиялы
жүйелерде.
•Көбінесе тұрақты көпшілікке ие болатын үкіметті
құруға ықпал етеді.
•Сайлаушы мен өкілі арасында тікелей байланыс
болуы мүмкін.
.

4. Негізгі түрлері:

НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ:
• а) Салыстырмалы көпшілік жүйесі (FirstPast-the-Post - FPTP)
• б) Абсолюттік көпшілік жүйесі (Absolute
Majority)
• Сипаттама: Округте ең көп дауыс жинаған
тағайындаушы жеңеді. Көпшілік талап
етілмейді (яғни, 50%+1 дауыс емес).
• Сипаттама: Жеңіске жету үшін дауыстардың
басым көпшілігін (50%+1) алу керек. Егер
бірінші турда ешкім жеңіске жете алмаса,
екінші тур өткізіледі.
• Мысалдар: Ұлыбритания (Палата лорды
үшін), АҚШ, Канада, Үндістан.
• Артықшылықтар: Жеңілдік, түсініктілік,
тұрақты үкіметтерді құру.
• Кемшіліктер: "Өтірік дауыстар" көп болады,
кіші партиялардың өкілдігі шектеулі.
• Мысалдар: Франция (парламенттік
сайлауларда), Ресей (президенттік сайлау).
• Артықшылықтар: Жеңімпаз нақты
көпшіліктің қолдауына ие болады.
• Кемшіліктер: Сайлау процесі ұзақ және
қымбат.
4

5.

ПРОПОРЦИОНАЛДЫ ЖҮЙЕ (PROPORTIONAL
REPRESENTATION - PR)
• Бұл жүйеде партиялар парламенттегі орындарды өздері жинаған
дауыс санына пропорционалды түрде алады.
• Ерекшеліктері:
• Көбінесе үлкен, көп мандатты округтерді пайдаланады.
• Кіші партияларға өкілдік етуге мүмкіндік береді.
• Әртүрлі көзқарастарды парламентте кеңірек көрсетеді.
• Коалициялық үкіметтерді құру жиі кездеседі.
5

6. Негізгі түрлері:

НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ:
• а) Партиялық тізім бойынша (Party List
System)
• б) Бір бейімдеуіш мүшелік (Single
Transferable Vote - STV)
• Сипаттама: Сайлаушылар жеке тұлғаға емес,
партия тізіміне дауыс береді. Партиялар
тақырыптық кво бойынша (мысалы, 5%)
мандаттарды бөледі.
• Сипаттама: Сайлаушылар бірнеше
тағайындаушыларды өз қалауы бойынша
реттейді. Жеңімпаздарды анықтау үшін кво
есептеледі.
• Мысалдар: Израиль, Нидерланд, ОАР,
Испания.
• Мысалдар: Ирландия, Мальта.
• Артықшылықтар: Жоғары дәрежедегі
пропорционалдық.
• Артықшылықтар: Сайлаушының таңдауы
кең, партиялық тізімдерден гөрі жеке
тұлғалар маңызды.
• Кемшіліктер: Сайлаушы мен өкіл арасындағы
тікелей байланыс әлсірейді.
• Кемшіліктер: Есептеу күрделі.
6

7. 3. Аралас Жүйелер (Mixed Systems)

3. АРАЛАС
ЖҮЙЕЛЕР (MIXED
SYSTEMS)
Бұл жүйелер көпшілік және
пропорционалды жүйелердің
элементтерін біріктіреді.
Ерекшеліктері:
•Сайлаушының екі дауысы болады:
біреуі жеке тағайындаушыға (көпшілік
жүйесі бойынша), екіншісі партиялық
тізімге (пропорционалды жүйе
бойынша).
•Парламенттің бір бөлігі бір мандатты
округтерден, ал екінші бөлігі
партиялық тізімдер бойынша
сайланады.

8. Негізгі түрлері:

НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ:
• а) Аралас пропорционалды жүйе
(Mixed-Member Proportional - MMP)
• Сипаттама: Партиялық тізім бойынша
бөлінетін мандаттар партияның жалпы
дауыс пайызын реттеу үшін
қолданылады. Соңғы нәтиже
пропорционалды болады.
• Мысалдар: Германия, Жаңа Зеландия.
• Артықшылық: Пропорционалдық
сақталады, бірақ жергілікті өкілдер де
болады.
• б) Параллель жүйе (Parallel System)
• Сипаттама: Көпшілік және
пропорционалды бөліктер бір-бірін
толықтырмай, бөлек есептеледі.
• Мысалдар: Ресей (Думаға сайлау),
Жапония, КХР.
• Артықшылық: Үкіметке әр түрлі
жүйелердің артықшылықтарын ұсынады.
• Кемшілік: Жалпы пропорционалдық
төмен.
8

9. Қорытынды: Сайлау Жүйелерінің Саяси Маңыздылығы

ҚОРЫТЫНДЫ: САЙЛАУ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ САЯСИ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
Сайлау жүйесін таңдау мемлекеттің саяси болашағын шешеді:
•Үкіметтің тұрақтылығы: Көпшілік жүйелері тұрақты көпшілікке ие үкіметтерді әкелуі мүмкін, ал
пропорционалды жүйелер коалициялық үкіметтерді туғызады.
•Саяси жүйенің сипаты: Көпшілік жүйелері әдетте екі партиялы жүйеге әкеледі, ал пропорционалды
жүйелер көп партиялы жүйені қолдайды.
•Өкілдік: Пропорционалды жүйелер әлеуметтік топтардың (әйелдер, азшылықтар) кеңірек өкілдігіне
мүмкіндік береді.
•Сайлаушының таңдауы: Пропорционалды жүйелерде сайлаушының таңдауы кеңірек, ал көпшілік
жүйелерінде ол "стратегиялық дауыс беруге" мәжбүр болады.
Әрбір мемлекет өзінің тарихи, мәдени және саяси контекстық ерекшеліктеріне байланысты өзгеше жүйені
таңдайды.