Лекция 8 Биоценоздардың қалыпты және күйзелісті даму белгілері

1.

Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды ұлттық зерттеу университеті
Биология-география факультеті
Мультимедиялық көрсетілім
Экологиялық биогеография пәні бойынша
Дәріс
«Биоценоздардың қалыпты және күйзелісті даму белгілері»
Сабақ түрі (Дәріс)
Мамандығы: «6В05201–Экология»
Авторы: Ботаника кафедрасының аға оқытушысы Кинаятов М.А.
Қарағанды 2025

2.

Дәріс жоспары:
1 Қалыпты биоценоздың негізгі белгілері
2 Энергия ағыны мен заттар айналымы
3 Биоценозды мониторингілеу әдістері

3.

Биоценоз туралы негізгі түсініктер
Биоценоз дегеніміз не?
Құрылымдық компоненттер
Биоценоз – белгілі бір биотопта (тіршілік ету
заттар түзетін өсімдіктер
ортасында) бір-бірімен және қоршаған ортамен тығыз
байланыста өмір сүретін өсімдіктер, жануарлар,
Ол экожүйенің маңызды құрамдас бөлігі болып
табылады және биотикалық факторлардың барлық
өзара әрекеттесуін қамтиды.
Тұтынушылар (консументтер) – басқа организмдермен
қоректенетін жануарлар
саңырауқұлақтар, бактериялар және басқа
микроорганизмдердің жиынтығы.
Өндірушілер (продуценттер) – фотосинтез арқылы органикалық
Ыдыратушылар (редуценттер) – органикалық қалдықтарды
минералдық заттарға айналдыратын микроорганизмдер

4.

Қалыпты биоценоздың негізгі белгілері
Қалыпты, яғни тұрақты даму үстіндегі биоценоз белгілі бір сипаттамалармен ерекшеленеді. Бұл белгілер
экожүйенің салауаттылығын және ұзақ мерзімді өмір сүру қабілетін көрсетеді.

5.

Түрлік әртүрлілік – тұрақтылықтың кепілі
Жоғары түрлік әртүрлілік
Күрделі қоректік байланыстар
Теңдестірілген популяциялар
Қалыпты биоценозда көптеген
Түрлер арасында көп деңгейлі,
Әрбір түрдің саны өзінің
түрлер бірге өмір сүреді. Әрбір
өзара байланысқан қоректік
оптималды деңгейінде тұрақты
түр өзінің экологиялық ниішін
тізбектер мен тор құрылады. Бұл
сақталады. Жыртқыштар мен
(орнын) алады және экожүйенің
жүйенің икемділігін арттырады
олардың жемі арасында,
жалпы тұрақтылығына үлес
және бір түрдің жоғалуы жүйенің
өсімдіктер мен өсімдікпен
қосады.
толық ыдырауына әкеп
қоректенушілер арасында
соқпайды.
динамикалық тепе-теңдік
орнайды.

6.

Энергия ағыны мен заттар айналымы
Тиімді энергия алмасуы
Тұйықталған айналым
Қалыпты биоценозда энергия бір трофикалық деңгейден
Биогендік элементтер (көміртегі, азот, фосфор,
екіншісіне тиімді түрде беріледі. Күн энергиясы фотосинтез
күкірт) үздіксіз айналымда болады. Редуценттер өлі
арқылы химиялық энергияға айналып, қоректік тізбек бойымен
организмдерді ыдыратып, қоректік заттарды
тасымалданады.
топыраққа қайтарады.
Әрбір трофикалық деңгейде шамамен 10% энергия келесі
Бұл тұйықталған циклдер биоценоздың өзін-өзі
деңгейге өтеді, ал қалғаны метаболизмге және жылуға кетеді.
қамтамасыз етуін және сыртқы ресурстарға
Бұл – экологиялық пирамиданың негізгі заңдылығы.
тәуелділігін азайтады.

7.

Өзін-өзі реттеу қабілеті
Теріс кері байланыс
Бейімделу механизмдері
Гомеостаз
Популяция саны артқан кезде
Организмдер қоршаған орта
Биоценоз өзінің ішкі тепе-теңдігін
ресурстар азаяды, бұл өсу
жағдайларының өзгеруіне
сақтауға ұмтылады. Кіші
қарқынын баяулатады. Саны
бейімделу қабілетіне ие.
ауытқулар жүйенің өзін-өзі реттеу
азайған кезде ресурстар қалпына
Генетикалық әртүрлілік табиғи
механизмдері арқылы түзетіледі.
келеді және популяция қайта өседі.
сұрыптаудың негізі болады.

8.

Биомасса мен өнімділік көрсеткіштері
400
15
95%
Орташа биомасса
Жылдық өнімділік
Қоректік заттардың айналымы
Қалыпты орман биоценозында
Бір жылда түзілетін жаңа
Биогендік элементтердің экожүйе
гектар алаңға келетін биомасса
органикалық зат мөлшері
ішінде қайта пайдаланылу деңгейі
(тонна/га)
(тонна/га/жыл)
Бұл көрсеткіштер биоценоздың өндірістік қуатын және тұрақтылығын сипаттайды. Жоғары биомасса мен
оптималды өнімділік қалыпты дамудың маркерлері болып табылады.

9.

Күйзеліс – биоценоздың бұзылуы
Күйзелісті жағдай дегеніміз – биоценоздың құрылымы мен қызметі бұзылған, сыртқы немесе ішкі факторлардың
әсерінен жүйенің тұрақтылығы төмендеген жағдай. Бұл процесс биоалуантүрліліктің азаюына және экожүйелік
қызметтердің нашарлауына әкеледі.

10.

Күйзелісті биоценоздың негізгі белгілері
Түрлік құрамның азаюы
Қоректік тізбектердің үзілуі
Популяция динамикасының
Сезімтал түрлер жоғалады,
Түрлердің жоғалуы қоректік
тұрақсыздығы
биоәртүрлілік күрт төмендейді.
торды оңайлатады және
Кейбір түрлердің саны күрт өседі
Кейбір жағдайларда бір-екі
жеңілдетеді. Экожүйе сыртқы
доминантты түр ғана қалады,
әсерлерге осал болады, себебі
(жарылыс түрінде көбею), ал
бұл монокультуралық жағдайға
балама тамақтану жолдары
болады. Теңдестірілген реттеу
жақындайды.
азаяды.
механизмдері жұмыс істемейді.
басқалары жоғалу қаупіне душар

11.

Күйзелістің себептері және түрлері
Антропогендік факторлар
Табиғи факторлар
• Ластану – өнеркәсіптік
шығарындылар,
пестицидтер, ауыр
металдар
• Тұрақтардың бұзылуы –
орман кесу, урбанизация,
шаруашылық әрекет
• Климаттық өзгерістер –
ұзақ мерзімді
құрғақшылық, қатты
суықтар
• Табиғи апаттар – өрттер,
су тасқыны, дауыл
• Шамадан тыс пайдалану –
шамадан тыс аң аулау, балық
аулау, шөп жаю
Шетелдік түрлердің
инвазиясы – жергілікті
түрлермен бәсекелесетін
келме түрлер
Эпидемиялар – ауру мен
зиянкестердің көп таралуы
Вулкандық атқылаулар –
аумақты күл мен лавамен
жабу

12.

Күйзеліс кезіндегі биомасса өзгерістері
Қалыпты биоценоз
Күйзелісті биоценоз
Графикте көрінгендей, қалыпты биоценоз биомассасын тұрақты деңгейде сақтайды, ал күйзелісті жағдайда биомасса үнемі азайып отырады. Бұл экожүйенің
деградациясының айқын көрсеткіші болып табылады.

13.

Индикаторлық түрлер – биоценоз жағдайының көрсеткіштері
Қыналар (лишайниктер)
Ауа сапасының
индикаторлары. Қалыпты
жағдайда көптеген түрлері
өседі, ластанған жерде
жоғалады. Күкірт
қышқылына өте сезімтал.
Су тұрғындары
Су сапасын көрсетеді.
Веснянка, таймер
личинкалары тек таза суда
кездеседі. Ластанған суда
олардың орнын төзімді
түрлер алады.
Топырақ организмдері
Құсқұйрық топырақтың
құнарлылығын көрсетеді. Көп болуы
– органикалық заттардың жеткілікті
екенін, топырақ құрылымының
жақсы екенін білдіреді.

14.

Сукцессия – биоценоздың қалпына келуі
Бастапқы кезең
1
Бос субстрат (жаңа топырақ, жартас). Алғашқы
қоныстанушылар – қыналар, мүктер. Топырақ
түзілуінің басталуы.
2
Шөптесін кезеңі
Біржылдық және көпжылдық шөптер дамиды.
Бұталар кезеңі
3
ұлғаюы.
Бұталар пайда болады және доминанттыққа ие болады.
Микроклимат өзгереді – ылғалдылық артады, жел
4
азаяды.
Климаксті қауымдастық
Органикалық заттардың жинақталуы. Түрлік құрамның
Орман қалыптасуы
Ағаштар өседі, қабаттар құрылымы пайда болады.
5
Күрделі қоректік тор қалыптасады.
Тұрақты, өзін-өзі ұдайы өндіретін биоценоз.
Максималды биоәртүрлілік пен тұрақтылық.
Сукцессия процесі ондаған немесе жүздеген жыл алуы мүмкін. Антропогендік әсер бұл процесті баяулатады немесе тоқтатады.

15.

Қалыпты және күйзелісті биоценоздарды салыстыру
Параметр
Қалыпты биоценоз
Күйзелісті биоценоз
Түрлік әртүрлілік
Жоғары (жүздеген түр)
Төмен (ондаған түр)
Қоректік тізбектер
Күрделі, өзара байланысқан
Жеңілдетілген, үзілген
Биомасса
Тұрақты, жоғары
Азайып келеді
Өнімділік
Оптималды деңгейде
Төмендеген
Тұрақтылық
Жоғары, өзін-өзі реттейді
Төмен, тұрақсыз
Қалпына келу қабілеті
Жақсы дамыған
Нашарлаған немесе жоқ
Индикаторлық түрлер
Көп және белсенді
Жоғалған немесе сирек

16.

Антропогендік әсердің деңгейлері
Минималды әсер
1
Табиғи резерваттар, қорықтар. Биоценоз толық сақталған.
Орташа әсер
2
Рекреациялық аймақтар, орналастырылған орман шаруашылығы.
Өзгерістер болады, бірақ қалпына келеді.
Маңызды әсер
3
Агроценоздар, қала маңы аймақтар. Табиғи құрылым бұзылған,
адам қолдауы қажет.
Критикалық әсер
4
Өнеркәсіп аймақтары, қалалар. Табиғи биоценоз толық
алмастырылған немесе жойылған.

17.

Биоценозды мониторингілеу әдістері
Дала зерттеулері
Түрлік құрамды
анықтау
Зертханалық
Қашықтықтан
талдаулар
зерттеу
Химиялық құрамды
кеңістіктік суреттер
зерттеу
Популяциялардың
санын есептеу
Ластағыш заттарды
анықтау
Дрондар арқылы
бақылау
Биомассаны өлшеу
Спутниктік
талдау
Топырақ пен су
үлгілерін жинау
Микроорганизмдерді
Генетикалық
сараптама
Аэрофотосуретке
түсіру
ГАЖ
технологиялары

18.

Биоценозды қорғау және қалпына келтіру
01
02
03
Ластану көздерін жою
Қорғалатын аймақтар құру
Реинтродукция бағдарламалары
Өнеркәсіптік шығарындыларды
Ұлттық парктер, қорықтар,
Жоғалған түрлерді қайта
азайту, тазарту құрылыстарын
заказниктер ұйымдастыру. Сирек
қоныстандыру. Генофонд банктерін
орнату, экологиялық таза
түрлердің тұрақтарын қорғау.
құру және дамыту.
технологияларға көшу.
04
05
Тұрақты табиғат пайдалану
Экологиялық білім беру
Ресурстарды ұтымды пайдалану, жаңғыртылатын
Халықты хабардар ету, экологиялық мәдениетті
энергия көздеріне көшу, биоәртүрлілікті сақтау.
қалыптастыру, жас ұрпақты тәрбиелеу.

19.

Қазақстандағы биоценоздар және олардың жағдайы
Дала биоценоздары
Тау биоценоздары
Шөл биоценоздары
Тянь-Шань мен
Қызылқұм мен
Қазақстанның үлкен
Алтайдың тау
Мойынқұм шөлдері –
бөлігін алып жатқан
экожүйелері
сезімтал экожүйелер.
дала экожүйелері –
салыстырмалы түрде
Суландыру, мал
егіншілік және мал
жақсы сақталған.
шаруашылығы және
шаруашылығының
Дегенмен, климат
климат өзгерісі
әсерінен күйзеліске
өзгерісі мен туризм
деградацияға
ұшыраған. Көптеген
әсері артып келеді.
әкеледі.
түрлер санының
азаюы байқалады.

20.

Болашақ – тұрақты даму жолында
«Біз табиғатты аталарымыздан мұраға алған жоқпыз,
балаларымыздан қарызға алдық» – Антуан де Сент-Экзюпери
Биоценоздарды қорғау – тек экологиялық мәселе ғана емес, бұл
адамзаттың болашағы туралы мәселе. Біз табиғи экожүйелердің
тұрақтылығын сақтай отырып, өзіміздің және келер ұрпақтың өмір
сүру сапасын қамтамасыз етеміз.
Әрбір адам өз үлесін қоса алады: ресурстарды үнемдеу, қоқысты
дұрыс жою, жергілікті түрлерді қорғау, экологиялық білімін
арттыру. Біздің бүгінгі таңдауымыз – ертеңгі табиғатымыз.

21.

Негізгі қорытындылар
Қалыпты биоценоз
Күйзелісті биоценоз
Шешім жолдары
Жоғары биоәртүрлілік
Түрлік құрамның азаюы
Ластануды азайту
Күрделі қоректік байланыстар
Қарапайым қоректік тізбектер
Қорғалатын аймақтар құру
Мониторинг жүргізу
Қалпына келтіру іс-шаралары
Экологиялық білім беру
Тұрақты биомасса
Биомассаның төмендеуі
Өзін-өзі реттеу қабілеті
Тұрақсыздық
Тиімді заттар айналымы
Бұзылған айналымдар
Есте сақтаңыз: Биоценоз – өзара байланысты элементтердің күрделі жүйесі. Оның жағдайын бағалау үшін кешенді
көзқарас қажет. Тек түрлік құрамды ғана емес, олардың арасындағы өзара әрекеттесуді, энергия ағыны мен заттар
айналымын, сондай-ақ экожүйенің қоршаған орта өзгерістеріне жауап беру қабілетін зерттеу керек.