Лекция 11 Биотаға антропогендік әсер ету

1.

Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды ұлттық зерттеу университеті
Биология-география факультеті
Мультимедиялық көрсетілім
Экологиялық биогеография пәні бойынша
Дәріс
«Биотаға антропогендік әсер ету»
Сабақ түрі (Дәріс)
Мамандығы: «6В05201–Экология»
Авторы: Ботаника кафедрасының аға оқытушысы Кинаятов М.А.
Қарағанды 2025

2.

Дәріс жоспары:
1 Антропогендік әсер, негізгі түрлері
2 Атмосфераға әсер ету
3 Мұхиттардың ластануы: жасырын дағдарыс
4 Қорғау шаралары мен тұрақты даму

3.

КУРС БОЙЫНША ҰСЫНЫЛАТЫН КӨЗДЕР ТІЗІМІ
1 А.Қ.Ауельбекова, Е.Қ,Кейкин. Биологиялық экология: оқу құралы. – Қарағанды: ЖК «Ақнұр», 2016. – 230 б.
2 Абишева Т.О., Биогеография негіздері: оқулық. 2016.-284 б
3 Воронов А.Г., Дроздов Н.Н., Криволуцкий Д.А., Мяло Е.Г., Биогеография с основами экологии, М.: Изд-во Моск. унта, 2003.-407 с
4 Жанғожина Г.М., Биогеография экология негіздерімен: оқу құралы. 2006.-84 б
5 Шілдебаев Ж.Б., Биогеография: оқулық. 2012.-368 б Қосымша оқу және ғылыми әдебиеттер
6 Н.П. Юшкин, В.И. Ракин, О.В. Ковалева «Происхождение биосферы и коэволюция минерального и биологического
миров». Сыктывкар, 2019.-202б.
7 Грин Н, Стаут У, Тейлор Д. Биология: в 3-х т. Т.1 – М: Мир, 1990. – 368с. Мерзімдік әдебиеттер (басылымдар) тізімі
8 «Биосфера» пәнаралық, ғылыми, қолдаңбалы журнал
9 «Географические процессы и биосфера» журналы Электрондық тасығыштардағы кӛздер
10 «Экологиялық бмогеография» пәні бойынша электронды дәрістер, Е.Қ.Кейкин Е.А. Букетов атындағы ҚарМУ, 2019
Интернет көздері
9 http://www.ecoline.ru/books/ed_catalog.
10 http://sun.tsu.ru/mminfo/0045-89760/test.htm

4.

Биотаға
антропогендік
әсер ету
Адам қызметінің тірі табиғатқа әсері: жаһандық масштабтағы
өзгерістер мен олардың салдары

5.

Антропогендік әсер дегеніміз не?
Антропогендік әсер – бұл адам қызметінің нәтижесінде
қоршаған ортаға, оның ішінде биотаға түсетін әсер. Бұл
әсер тікелей және жанама болуы мүмкін, ал оның
салдары жергілікті экожүйелерден бастап жаһандық
климатқа дейінгі ауқымды қамтиды.
Өнеркәсіптік революциядан бері адамзат табиғатқа
ерекше күшті әсер ететін болды. Қазіргі заманда бұл
әсер планетарлық деңгейге жетті және біздің
экожүйелердің тұрақтылығына қауіп төндіруде.

6.

Антропогендік әсердің негізгі түрлері
Ластану
Жерді игеру
Ауа, су және топырақтың химиялық және физикалық
Табиғи ландшафттарды қалалық және ауыл
ластануы
шаруашылығы аймақтарына айналдыру
Климаттың өзгеруі
Биоәртүрлілік жоғалуы
Парниктік газдардың шығарылуы арқылы жаһандық
Түрлердің жойылуы және генетикалық әртүрліліктің
жылыну
азаюы

7.

Атмосфераға әсер ету
Өнеркәсіптік кәсіпорындар, көлік және энергетика секторы
атмосфераға зиянды заттардың үлкен мөлшерін шығарады.
Көмірқышқыл газы, метан және азот оксидтері сияқты парниктік
газдар ауада жиналып, жаһандық жылынуға әкеледі.
Негізгі ластаушылар
Салдары
CO₂ – отын жағудан
Метан – мал шаруашылығынан
Азот оксидтері – көліктен
Фреондар – салқындатқыштардан
Орташа температураның
жоғарылауы
Озон қабатының бұзылуы
Қышқыл жаңбырлар
Смог құбылыстары

8.

Гидросфераға әсер ету
механизмдері
Өнеркәсіптік ағынды сулар
Зауыттар мен фабрикалар өңделмеген химиялық
қалдықтарды су көздеріне төгеді
Ауыл шаруашылығы ағындысы
Тыңайтқыштар мен пестицидтер өзендер мен көлдерге
жуылып кетеді
Су экожүйесінің бұзылуы
Эвтрофикация, оттегінің жетіспеушілігі және су
тіршілігінің жойылуы

9.

Мұхиттардың ластануы: жасырын дағдарыс
Дүниежүзілік мұхиттар адамзат қызметінің салдарынан зардап
шегуде. Пластик қалдықтары, мұнай төгілулері және микропластик
мұхит экожүйелеріне қауіпті әсер етеді.
Жыл сайынғы мұхитқа түсетін пластик
8 миллион тонна пластик қалдықтары мұхитқа түседі. Бұл
минутына бір қоқыс көлігінің мөлшеріне тең.
Пластик 450 жылға дейін ыдырайды
Теңіз жануарлары пластикті тамақ деп жұтады
Микропластик тамақ тізбегіне енеді

10.

Топырақ деградациясы және эрозия
01
Ормансыздандыру
Ағаштарды кесу топырақтың бекітілуін әлсіретеді және эрозияның басталуына
әкеледі
02
Шамадан тыс жайылымдау
Малдың көп болуы өсімдік жамылғысын жояды және топырақты тығыздайды
03
Қате егіншілік
Дұрыс емес ауыспалы егіс пен тыңайтқыштардың шамадан тыс қолданылуы
04
Құнарлылықтың жоғалуы
Топырақ құрылымының бұзылуы және қоректік заттардың кемуі өнімділікті
төмендетеді

11.

Ормандардың жойылуы: планетарлық проблема
Жыл сайын әлемде 10 миллион гектар орман
жойылады. Бұл футбол алаңының 27 мыңына тең аудан
күн сайын.
Ормансыздандырудың себептері:
Ауыл шаруашылығы жерлерін кеңейту
Ағаш өндірісі және заңсыз кесу
Қала құрылысы мен инфрақұрылым
Өрттер және климаттық өзгерістер

12.

Биоәртүрлілік
дағдарысы
Қазіргі уақытта біз алтыншы жаппай жойылу дәуірін бастан
кешірудеміз, бірақ бұл жолы себепкер адамзат

13.

Түрлердің жойылу қарқыны
1000
1M
25%
Есе жылдам
Қауіп төнуде
Жойылған табиғи ортада
Қазіргі жойылу қарқыны табиғи
Бір миллионға жуық түр келесі
Жер бетіндегі табиғи экожүйелердің
фондық қарқыннан мың есе жылдам
онжылдықтарда жойылу қаупімен
ширегінен астамы қазірдің өзінде
жүріп жатыр
бетпе-бет
жойылған
Биоәртүрліліктің жоғалуы тек жануарлар мен өсімдіктерге ғана емес, бүкіл экожүйелік қызметтерге әсер етеді. Бұл
топырақтың құнарлылығынан бастап тамақ өндірісі мен ауаның тазалануына дейінгі барлық процестерді бұзады.

14.

Климаттық өзгерістің биотаға әсері
Температуралық режимнің өзгеруі
Маусымдық циклдардың бұзылуы
Жаһандық температураның
Көктемнің ерте келуі немесе
жоғарылауы көптеген түрлердің
күздің кешігуі көші-қон, көбею
тіршілік ету аймақтарын
және қыстау циклдарын бұзады.
полюстер мен биік таулар жаққа
Өсімдіктер мен жәндіктердің даму
жылжытуда. Бұл популяцияларды
кезеңдері сәйкессіз болады, тамақ
бөлшектеп, түрлердің өмір сүру
тізбегі үзіледі.
мүмкіндігін шектейді.
Экстремалды оқиғалардың жиілеуі
Құрғақшылық, су тасқыны,
дауылдар мен өрттер жиілеп,
экожүйелерді бұзады. Түрлер
осындай жылдам өзгерістерге
бейімделуге үлгермейді.

15.

Қалалық экожүйелердің трансформациясы
Урбанизация әсері
Қалалар мен қала маңы аймақтарының кеңеюі табиғи
экожүйелерді жояды. Асфальт пен бетон табиғи
топырақты ығыстырып, су айналымын бұзады және
жергілікті климатты өзгертеді.
Жылу аралдарының пайда болуы
Су ағысының өзгеруі
Табиғи мекендеу ортасының фрагментациясы
Жарық пен дыбыс ластануы
Дегенмен, қалалар жасыл инфрақұрылыммен дұрыс жоспарланса, биоәртүрлілікті сақтауға және қолдауға көмектесе
алады.

16.

Ауыл шаруашылығының экологиялық ізі
Монокультуралық егіс
Бір дақылды үздіксіз өсіру
топырақты сарқады және
зиянкестерді тартады
Топырақ эрозиясы
Химикаттар
Пестицидтер мен тыңайтқыштар
пайдалы жәндіктерді жояды және
суды ластайды
Су ресурстары
Топырақтың құнарлығы
Суландыру жерасты су қорларын
төмендейді және одан әрі
сарқытады және өзендерді
деградацияға ұшырайды
кептіреді

17.

Инвазивті түрлер: биологиялық ластану
Адамның қызметі арқылы табиғи ареалынан тыс жерлерге түскен түрлер жергілікті экожүйелерге үлкен зиян
келтіреді. Олар жергілікті түрлермен бәсекелесіп, олардың азық ресурстары мен мекендеу орнын тартып алады.
Инвазивті түрлердің әсер ету механизмдері
Табиғи жыртқыштардың болмауы
Жылдам көбею қарқыны
Ресурстар үшін агрессивті бәсеке
Ауруларды тарату
Экожүйелік балансты бұзу
Инвазивті түрлермен күрес әлемнің көптеген елдерінде
миллиардтаған доллар шығынға түседі.

18.

Шамадан тыс пайдалану салдары
Шамадан тыс балық аулау
Дүниежүзілік балық қорының 34% шамадан тыс
пайдаланылған. Теңіз экожүйелері қалпына келе алмайды.
Популяция қысқаруы
Коммерциялық балық түрлері критикалық деңгейге
жетті. Кейбір түрлер толығымен жойылу қаупінде.
Тамақ тізбегінің бұзылуы
Бір түрдің жоғалуы бүкіл теңіз экожүйесінің тепетеңдігін бұзады және басқа түрлерге әсер етеді.

19.

Өнеркәсіптік ластанудың әртүрлі салалары
Әр саланың биотаға әсері әртүрлі. Энергетика және көлік секторлары ең көп парниктік газ шығарады, ал ауыл шаруашылығы тікелей жер пайдалануы
арқылы экожүйелерді өзгертеді. Бұл салаларды жасыл технологияларға көшіру биотаның сақталуы үшін өте маңызды.

20.

Қорғау шаралары мен тұрақты даму
Қорықтар жүйесі
Тұрақты егіншілік
Жасыл энергетика
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар
Органикалық әдістер мен ауыспалы
Қайта жаңғырмалы энергия көздері
биоәртүрлілікті сақтаудың негізі
егіс топырақты сақтап, өнімділікті
парниктік газдар шығарындыларын
болып табылады
арттырады
азайтады

21.

Жеке адамның рөлі және жауапкершілігі
Әрбір адамның таңдауы маңызды. Тұрақты тұтыну
үлгілері, қалдықтарды қайта өңдеу және экологиялық
таза көлікті пайдалану биотаға әсерді азайтады.
Күнделікті әрекеттер:
Энергияны үнемдеу және жаңартылатын көздерді қолдану
Жергілікті және маусымдық өнімдерді таңдау
Қалдықтарды азайту, қайта пайдалану, өңдеу
Су ресурстарын үнемді пайдалану
Экологиялық білім беру мен хабардарлық

22.

Халықаралық ынтымақтастық және
келісімдер
Биоәртүрліліктің сақталуы және климаттық өзгерістермен күрес жаһандық
ынтымақтастықты қажет етеді. Халықаралық ұйымдар мен келісімдер елдердің
бірлескен әрекетін үйлестіреді.
1
1992 жыл
Рио декларациясы – қоршаған ортаны қорғау бойынша бірінші жаһандық
келісім
2
1997 жыл
Киото хаттамасы – парниктік газдарды шектеу туралы алғашқы
міндеттемелер
3
2015 жыл
Париж келісімі – жаһандық жылынуды 2°C-қа дейін шектеу мақсаты
4
2022 жыл
Монреаль келісімі – биоәртүрлілікті қорғау бойынша жаңа жаһандық
мақсаттар

23.

Болашаққа бағдар: үміт пен әрекет
Антропогендік әсердің салдарлары ауыр болса да, оларды төмендету және
қайтару мүмкін. Қазіргі заманғы технологиялар, ғылыми білім және халықтың
хабардарлығы табиғатты қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
Инновациялар
Қалпына келтіру
Жасыл технологиялар мен
Бұзылған экожүйелерді қалпына
өнеркәсіптің тұрақты әдістері
келтіру жобалары әлем бойынша
экономикалық өсім мен табиғатты
жүзеге асырылуда және нәтиже
қорғауды біріктіреді
беруде
Білім беру
Жас ұрпаққа экологиялық сауаттылықты дамыту – ұзақ мерзімді
өзгерістердің кепілі
Біз әрқайсымыз планетаның болашағына жауаптымыз. Бүгінгі әрекеттеріміз
ертеңгі биотаның жағдайын анықтайды.