Лекция №6 (1)

1.

Кафедра педагогика
№6. Ғылыми гипотеза және зерттеу
сұрақтары
Арай Аманова
PhD, қауымд. профессор

2.

Кафедра педагогика
Жоспар:
1. Гипотезаның мәні және түрлері
2. Зерттеу сұрақтарының критерийлері (нақты, өлшенетін, өзекті)
3. Гипотеза мен сұрақ арасындағы байланыс
4. Қорытынды
2

3.

Кафедра педагогика
1. Гипотезаның мәні және түрлері
“
• Ғылым – бұл қоғамдық сананың формасы. Ғылымның негізгі компоненті –
теориялық. Ол белсенді – ізденуші сипатта болады.
• Ғылым – бұл объективті шындықты қайта құру мен танып білудің құралдары мен
әдістері. Ғылым оқиғаларды алдын ала болжау арқылы адамдардың мақсатты
қызметінің негізін құруға мүмкіндік беретін, әруақытта ақиқаттың объективті
мәнді байланыстардың танымдық тәжірибесіне сүйеніп дамып отыратын жүйелік
білімнің негізгі формасы.
3

4.

Кафедра педагогика
1. Гипотезаның мәні және түрлері
“
Гипотезаның мәні — бұл ғылыми ойдың жүйелі түрде дамуы, яғни белгілі бір
заңдылықтар мен себеп-салдар байланыстарын түсіндіруге бағытталған
алдын ала болжам. Гипотеза нақты ғылыми зерттеу әдістері арқылы
тексеріліп, дәлелденуі немесе теріске шығарылуы керек.
4

5.

Кафедра педагогика
1. Гипотезаның мәні және түрлері
Гипотезаның түрлері:
Ғылыми және ғылыми емес
гипотезалар:
1. Ғылыми гипотеза: Бұл гипотеза
ғылыми
зерттеулер
мен
бақылауларға негізделеді. Ол
тексеруге,
дәлелдеуге
немесе
теріске шығаруға болатын нақты
болжамдарды ұсынады.
2. Ғылыми емес гипотеза: Бұл
гипотезалар тек көріністер мен
кездейсоқ
бақылауларға
негізделеді
және
ғылыми
әдістермен дәлелденбейді.
Түсіндіруші және сипаттамалы
гипотезалар:
1. Түсіндіруші
гипотеза
(каузалдық): Бұл гипотеза себепсалдар байланыстарын анықтауға
бағытталған, яғни бір құбылыстың
екіншісіне қалай әсер ететінін
түсіндіруге тырысады.
2. Сипаттамалы гипотеза: Бұл
гипотеза бір құбылыстың немесе
объектінің ерекшеліктері мен
сипаттарын ғана зерттейді, оның
себептеріне талдау жасамайды.
5

6.

Кафедра педагогика
1. Гипотезаның мәні және түрлері
Гипотезаның түрлері:
Алдын ала және қорытынды
гипотезалар:
1. Алдын ала гипотеза: Бұл зерттеу
жұмысының басында қойылатын
болжам, әрі оның негізінде зерттеу
сұрақтары
мен
мақсаттары
құрылады. Әдетте бұл гипотеза
толық
тексерілмеген,
бірақ
тәжірибеге негізделген болжамды
сипаттайды.
2. Қорытынды
гипотеза:
Бұл
гипотеза зерттеу барысында алынған
деректер мен нәтижелерге негізделіп
жасалады. Әдетте, алдын ала
гипотезаны дәлелдеу немесе теріске
шығару процесінде қалыптасады.
Нөлдік және балама гипотезалар:
1. Нөлдік гипотеза: Бұл гипотеза
бойынша
зерттеу
объектісі
арасындағы байланыс немесе әсер
жоқ деп қабылданады. Мысалы, екі
айнымалының арасында ешқандай
байланыс жоқ деген болжам.
2. Балама гипотеза: Бұл гипотеза
нөлдік гипотезаның қарама-қарсы
болжамын ұсынады, яғни екі
айнымалы арасында қандай да бір
әсер немесе байланыс бар деп
қабылданады.
6

7.

Кафедра педагогика
1. Гипотезаның мәні және түрлері
Гипотезаның түрлері:
Дедуктивтік және индуктивтік
гипотезалар:
1. Дедуктивтік
гипотеза:
Бұл
гипотеза нақты бір құбылыстар
мен заңдылықтарды жалпылай
отырып
жасалады.
Яғни,
зерттеуші белгілі бір жалпы
заңдылықтан белгілі бір жағдайды
шығарады.
2. Индуктивтік
гипотеза:
Бұл
гипотеза жеке фактілер мен
деректерге
негізделеді
және
олардан жалпы ережелер немесе
заңдылықтар шығарылады.
Функционалды және құрылымдық
гипотезалар:
1. Функционалды гипотеза: Бұл
гипотеза
объектінің
немесе
құбылыстың
жұмыс
істеу
принциптерін сипаттайды, яғни
оның қандай да бір қызмет
атқаратындығын түсіндіреді.
2. Құрылымдық гипотеза: Бұл
гипотеза
объектінің
немесе
құбылыстың құрылымын және
оның құрамдас бөліктерінің өзара
байланыстарын сипаттайды.
7

8.

Кафедра педагогика
2. Зерттеу сұрақтарының критерийлері (нақты, өлшенетін, өзекті)
“
Зерттеу сұрақтары — ғылыми зерттеу барысында шешілетін негізгі
мәселелер. Олардың дұрыс формулировкасы зерттеудің тиімділігін және
нәтижелерін анықтайды. Зерттеу сұрақтары нақты және мақсатты түрде
қойылуы тиіс, сонда ғана зерттеу нәтиже бере алады. Ғылыми зерттеу
сұрақтары белгілі бір критерийлерге сай болу керек. Олардың негізгі үш
критерийі:
8

9.

Кафедра педагогика
2. Зерттеу сұрақтарының критерийлері (нақты, өлшенетін, өзекті)
“
1. Нақты (конкретті) болуы:
Зерттеу сұрағы нақты әрі түсінікті болу керек. Бұл сұрақ зерттеу тақырыбын
нақты шектеп, зерттеу бағытын анықтауға көмектеседі. Жалпы, зерттеу
сұрағы тым кең болмауы керек, себебі ол зерттеуді қиындатуы мүмкін. Оның
нақты болуы зерттеушіге мәселені қандай тұрғыда зерттеу керектігін
көрсетеді.
Мысалы:
Нақты
сұрақ:
«Қазақстандағы
мектептерде
оқушылардың
психоэмоционалды жағдайы қалай өзгерді соңғы 10 жылда?»
Жалпы сұрақ: «Оқушылардың психоэмоционалды жағдайы қалай өзгереді?»
Нақты сұрақ сұралып отырған мәселені, уақытты және кеңістікті анықтайды.
9

10.

Кафедра педагогика
2. Зерттеу сұрақтарының критерийлері (нақты, өлшенетін, өзекті)
“
2. Өлшенетін болуы (емес, абстрактылы емес):
Зерттеу сұрағының өлшенуі немесе тексерілуі мүмкін болуы маңызды. Ғылыми
зерттеуде сұрақтың нәтижелері нақтылануы және өлшенуі керек, яғни оны
статистикалық әдістермен немесе нақты деректермен бағалауға болатындай
болуы қажет. Бұл зерттеу сұрағына жауап іздеудің жолдарын анықтауға және
нәтижелерді объективті түрде талдауға мүмкіндік береді.
Мысалы:
Өлшенетін сұрақ: «Қазақстандағы мектеп оқушыларының 60%-ы мектептен
кейін қанша сағат қосымша сабақ алады?»
Өлшенбейтін сұрақ: «Қазақстандағы мектеп оқушылары қанша уақыт қосымша
сабақ алады?»
Өлшенетін сұраққа жауап ретінде нақты сандар немесе мөлшерлерді көрсетуге
болады.
10

11.

Кафедра педагогика
2. Зерттеу сұрақтарының критерийлері (нақты, өлшенетін, өзекті)
“
3. Өзекті (актуалды) болуы:
Зерттеу сұрағының өзектілігі оның қоғамдағы немесе ғылымдағы қазіргі
мәселелерге жауап беру қажеттілігімен байланысты. Өзекті сұрақтар қазіргі
уақытта маңызды болып табылады және зерттеу осы сұрақты шешуге
бағытталады. Бұл сұрақ қоғамның немесе ғылымның дамуына әсер етуі мүмкін.
Мысалы:
Өзекті сұрақ: «Жасөспірімдер арасында интернетке тәуелділік Қазақстанда
психикалық денсаулыққа қалай әсер етеді?»
Өзектілігі төмен сұрақ: «Интернеттің жасөспірімдер өміріне әсері туралы
жалпы мәліметтер қандай?»
Өзекті сұрақтар қоғамдағы ағымдағы жағдайларға немесе жаңа ашылымдарға
байланысты болуы керек, сондықтан оның жауабы зерттеу саласындағы
маңызды мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
11

12.

Кафедра педагогика
3. Гипотеза мен сұрақ арасындағы байланыс
“
Гипотеза мен зерттеу сұрағы — ғылыми зерттеу процесіндегі екі негізгі
элемент, бірақ олардың функциялары әртүрлі. Дегенмен, бұл екі ұғым
арасындағы тығыз байланыс бар.
Зерттеу сұрағы мен гипотеза арасындағы байланыс:
Зерттеу сұрағы — бұл зерттеуші шешуге тырысатын мәселе немесе проблема.
Ол ғылыми зерттеудің алғашқы кезеңінде қойылады, мәселені анықтап және
зерттеу барысында қандай деректер мен нәтижелерді алуды көздейтінін
айқындайды.
Гипотеза осы сұраққа жауап беруге бағытталған болжамды тұжырымдама
болып табылады. Ол зерттеушіге нақты болжам жасауға және осы болжамды
тексеру үшін қажетті әдістер мен зерттеу құралдарын таңдауға мүмкіндік береді.
12

13.

Кафедра педагогика
3. Гипотеза мен сұрақ арасындағы байланыс
“
Зерттеу сұрағы мен гипотеза бір-бірімен тығыз байланысты және зерттеу
процесінде бірін-бірі толықтырады.
• Әдетте, зерттеу сұрағы зерттеушінің қандай мәселе бойынша ақпарат
жинауды қалайтынын білдіреді.
• Ал гипотеза сол мәселе бойынша алдын ала тұжырымдалған жауап болып
табылады. Гипотезаны зерттеу барысында тексеру арқылы зерттеуші
сұрақтың жауабын іздейді.
13

14.

Кафедра педагогика
3. Гипотеза мен сұрақ арасындағы байланыс
“
Қасиет
Зерттеу сұрағы
Гипотеза
Мақсат
Мәселені анықтау, қандай
сұрақты зерттеу керек екенін білу
Зерттеу сұрағына жауап беру үшін
болжам жасау
Құрылым
Ашық, толық сұраулы формада
қойылады
Болжамды немесе алдын ала
тұжырымдама түрінде болады
Мазмұн
Анық, нақты және ашық мәселеге
бағытталған
Зерттеу сұрағына негізделген нақты
болжамды ұсынады
Мақсатты нәтиже
Зерттеудің бағытын көрсету,
мәселені қою
Зерттеуді жүргізу үшін нақты бағыт
пен әдістерді ұсыну
Қандай ақпарат
береді?
Зерттеу саласын анықтайды
Зерттеу сұрағына жауап беретін
бастапқы болжамды көрсетеді
14

15.

4. Қорытынды
“
Кафедра педагогика
Қорытынды
• Ғылыми гипотеза – бұл белгілі бір құбылыстардың себеп-салдар
байланысын түсіндіруге бағытталған ғылыми болжам. Ол міндетті түрде
ғылыми әдістер арқылы тексеріледі.
• Зерттеу сұрақтары нақты, өлшенетін және өзекті болуы тиіс, сонда ғана
зерттеу нәтижелі болады.
• Зерттеу сұрағы мен гипотеза өзара байланысты: сұрақ мәселені анықтаса,
гипотеза оған болжамды жауап ұсынады.
Дұрыс қойылған сұрақтар мен негізделген гипотеза зерттеудің сенімділігі мен
ғылыми құндылығын арттырады.
15

16.

Кафедра педагогика
Қолданылған әдебиеттер
“
Негізгі әдебиеттер
1.О’Лири Зина. Зерттеу жобасын жүргізу: негізгі нұсқаулық. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2020.
– 472 б. https://openu.kz/kz/book/gylymi-zertteu-zhurgizu-distemesi
2.Құрманәлиев М.Қ. Ғылыми-зерттеу негіздері: оқу құралы. – Алматы: Альманах, 2021. – 258 б. https://urlshortener.me/4FHR
3.Сағынтаева А. (жоба жетекшісі). Қазақстан білім зерттеушілерінің әдеп кодексі. – Нұр-Сұлтан: Білім беру саласындағы
зерттеушілердің қазақстандық қоғамы, 2020. – 68 б. https://nur.nu.edu.kz/items/d95c88b7-d13f-49b6-86ac-37c12d5b0062
4.Сағынтаева А., Қамбатырова Ә., Қарабасова Л., Қанай Г., Әлмұхамбетова А. Білім беру зерттеулеріне кіріспе: теория,
әдістер және тәжірибелер. – Нұр-Сұлтан: Назарбаев Университеті Жоғары білім беру мектебі, 2022. – 232 б.
https://www.researchgate.net/publication/365374722_Bilim_beru_zertteulerine_kirispe_teoria_dister_zne_tziribeler
5.Таубаева Ш. Педагогикалық зерттеудің әдістемесі мен әдістемесі: оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2019. – 340 б.
6.Молдашев К.Б. От идеи к публикации: методология исследований в социальных науках. – Алматы: СДУ, 2017. – 167 б.
https://www.researchgate.net/publication/321098672_Ot_idei_k_publikacii_metodologia_issledovanij
7.Аубакирова Р.Ж., Тайболатов Қ.М. Ғылыми-зерттеу іс-әрекетін ұйымдастыру: кешенді тәсіл. – Павлодар: Toraighyrov
University, 2019. – 181 б.
Қосымша әдебиеттер
8.Пушкарь А.И., Потрашкова Л.В. Основы научных исследований и организация научно-исследовательской деятельности.
– Харьков: ХНЭУ, 2009. – 236 с.
9.Қаңтарбай С.Е. Ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістемесі: оқулық. – Алматы: Білім, 2012. – 272 б.
10.Тайболатов Қ.М. Ғылыми-зерттеу іс-әрекетіне кіріспе: әдістемелік құрал. – Семей, 2016. – 45 б.
11.Оспанов Е. Академиялық жазылым. – Алматы, 2018. – 120 б. https://kazneb.kz/kk/bookView/view?brId=1594967
16

17.

Кафедра педагогика
Қолданылған әдебиеттер
“
Электрондық және интернет-ресурстар
12.Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері https://adilet.zan.kz/rus
13.Ашық НҚА (Электронды үкімет) https://legalacts.egov.kz
14.Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының нұсқау хаттары https://www.uba.edu.kz/ru/metodology/2
15.Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының оқу-әдістемелік ұсынымдары
https://www.uba.edu.kz/ru/metodology/3
16.Қазақстанның Ұлттық электрондық кітапханасы https://kazneb.kz/
17.«Педагогика» цифрлық кітапханасы http://digitallibrary.kz/book?lang=2
18.Республикалық ЖОО аралық электронды кітапхана (РМЭБ) http://rmebrk.kz/
19.Ғылыми электрондық кітапхана eLIBRARY.RU https://elibrary.ru/
20.Ғылымометриялық дерекқор Scopus https://www.scopus.com
21.Ғылымометриялық дерекқор Web of Science https://www.webofscience.com
22.Index Copernicus дерекқоры https://journals.indexcopernicus.com
23.Арнайы журнал мақалаларының дерекқоры (JSTOR) https://www.jstor.org/
24.Қазақстанның диссертациялар дерекқоры https://nauka.kz/page.php?page_id=107&lang=1
25.Назарбаев Университетінің репозиторийі https://nur.nu.edu.kz/handle/123456789/925
26.Ғылыми жарияланымдарға арналған іздеу жүйесі Google Scholar https://scholar.google.com/
27.DOAJ (Directory of Open Access Journals) онлайн платформасы https://doaj.org/
17