Mantiq_1000_soz (1)

1.

Mantiq haqida kengaytirilgan matn (1000 so‘z)
Mantiq — bu inson tafakkurini tartibga solish, fikrlash jarayonini to‘g‘ri yo‘naltirish,
xulosalar chiqarishda aniqlik hosil qilish uchun xizmat qiladigan muhim fanning biridir. Har
bir inson kundalik hayotda ham, ilmiy faoliyatda ham mantiqiy fikrlash qoidalariga ehtiyoj
sezadi. Chunki noto‘g‘ri fikrlash noto‘g‘ri qarorlar qabul qilishga olib keladi. Mantiq inson
ongidagi jarayonlarni ilmiy tahlil qiladi va ularni qat’iy qonun-qoidalarga bo‘ysundiradi.
Mantiqning shakllanishi qadimgi yunon faylasuflari, ayniqsa Aristotel nomi bilan bog‘liq.
Uning sillogistik ta’limoti mantiq fanining asosi sifatida shakllangan va bugungi kungacha
ilmiy ahamiyatini yo‘qotmagan. Aristotel fikricha, har bir to‘g‘ri fikr ma’lum tuzilishga ega
bo‘lishi shart. U mulohazalar, tushunchalar va xulosalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni tizimli
ravishda o‘rgangan. Keyinchalik, Ibn Sino, Forobiy, Ibn Rushd kabi allomalar mantiq ilmini
kengaytirib, unga sharqona izoh va qo‘shimchalar kiritganlar.
Mantiqning asosiy kategoriyalari — tushuncha, hukm va xulosa bo‘lib, ular fikrlashning uch
asosiy bosqichini tashkil etadi. Tushuncha — narsa yoki hodisaning muhim belgilarini
umumlashtirgan fikr. Masalan, “kitob”, “inson”, “xalq” kabi tushunchalar bir necha umumiy
belgilar asosida shakllanadi. Hukm esa biror narsani tasdiqlash yoki inkor qilish orqali
shakllanadi. Masalan, “Barcha odamlar o‘limlidir” yoki “Daraxtlar yashil rangda bo‘ladi” kabi
hukmlar mavjud. Xulosa esa bir yoki bir nechta hukmlardan mantiqan kelib chiqadigan yangi
fikrni bildiradi. Sillogizm xulosa chiqarishning eng qadimiy va mashhur usuli hisoblanadi.
Sillogizm misoli:
1. Barcha qushlar uchadi.
2. Qarg‘a qushdir.
3. Demak, qarg‘a uchadi.
Bu jarayon mantiqning qat’iy tuzilishga ega ekanligini ko‘rsatadi. Har uchala fikr o‘zaro
bog‘liq va bitta asosga tayanadi.
Mantiqning yana bir muhim qismi — formal mantiq bo‘lib, u mulohazalarning shakliy
tomoni bilan shug‘ullanadi. Formal mantiqda VA (AND), YOKI (OR), INKOR (NOT) kabi
mantiqiy amallar qo‘llanadi. Bu amallar nafaqat nazariyada, balki kompyuter
texnologiyalarida, algoritmlarda, dasturlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Kompyuterlar
aslida mantiqiy amallar asosida ishlaydi. Ular 0 va 1 sonlarini mantiqiy qiymat sifatida
qabul qilib, har bir buyruqni shular asosida bajaradi.
Masalan:
A = 1 (to‘g‘ri), B = 0 (yolg‘on)
A VA B = 0

2.

A YOKI B = 1
INKOR(A) = 0
Bu amallar elektron sxemalar, mikroprotsessorlar, algoritmlar, dasturiy ta’minotlar asosida
faoliyat yuritadi. Shuning uchun zamonaviy texnologiya mantiqsiz mavjud bo‘la olmaydi.
Mantiqda yana Venn diagrammasi deb ataluvchi ko‘rgazmali usul mavjud. Bu usul
to‘plamlar o‘rtasidagi umumiylik va farqlarni tasvirlash uchun ishlatiladi. Masalan, A va B
to‘plamlarining umumiy qismi A ∩ B deb belgilanadi. Diagramma orqali ularni ko‘rgazmali
ko‘rsatish fikrni tushunish va izohlashni osonlashtiradi.
Venn diagrammasi ko‘rinishi:
[A] [A ∩ B] [B]
Mantiq faqat nazariy bilim emas, balki kundalik hayotda ham juda katta ahamiyatga ega.
Inson biror masalani hal qilayotganda, muloqot qilayotganda, qaror qabul qilayotganda,
muammoni tahlil qilayotganda mantiqiy fikrlashdan foydalanadi. Agar inson dalillarni
noto‘g‘ri baholasa, mantiqiy izchillikni buzsa, fikrlar chalkashib ketadi va noto‘g‘ri qarorlar
yuzaga keladi.
Mantiqning yana bir muhim jihati — mantiqiy xatolarni aniqlashdir. Sofistika deb ataluvchi
bunday xatolar odamni noto‘g‘ri xulosaga olib keladi. Masalan, “Yer ho‘l, demak yomg‘ir
yog‘di” degan fikr noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin, chunki yer boshqa sababdan ham ho‘l bo‘lishi
ehtimoldan xoli emas. Bu mantiqiy xatolik “oqibatni sababi deb hisoblash” xatosi deyiladi.
Mantiqning amaliy tomonlari ham juda ko‘p. Masalan, advokatlar, sudyalar, pedagoglar,
psixologlar, menejerlar, siyosatchilar o‘z faoliyatida mantiqiy tahlil, isbotlash, mantiqiy
fikrlarni bir-biriga bog‘lash qobiliyatidan keng foydalanadilar. Mantiq inson nutqini ravon
qiladi, fikrni aniq ifodalashga yordam beradi va muhokama jarayonini samarali qiladi.
Xulosa qilib aytganda, mantiq inson tafakkurining asosiy ustunidir. U fikrni tartibga soladi,
dalil va xulosalarning o‘rtasidagi bog‘liqlikni mustahkamlaydi, bilimlarni tizimli tarzda
rivojlantirishga yordam beradi. Mantiqni o‘rganish har bir insonning fikrlash madaniyatini
oshiradi, uni hayotning turli jabhalarida muvaffaqiyat qozonishiga xizmat qiladi. Mantiqni
bilgan inson noto‘g‘ri ma’lumotlarga uchmaydi, baholashda adolatli bo‘ladi va to‘g‘ri xulosa
chiqarishni biladi.