+3.МАЪРУЗА

1.

FAN: Ер ости сувларини излаш ва разведка қилиш
Mavzu: ЧУЧУК ЕР ОСТИ СУВЛАРИ, УЛАРНИ ҚИДИРИШНИНГ КРИТЕРИЯЛАРИ ВА ТАДҚИҚОТ
УСЛУБЛАРИ
Mаърузачи: Жўраев Mузаффар Рахматович,
Экология ва гидрогеология кафедраси, PhD, доцент

2.

2
1. Сув олиш иншоотлари.
2. Ер ости сувларини қидириш ва баҳолаш усуллари.
3. Излаш усуллари.
4. Қидириш усуллари.

3.

3
Сув олиш иншоотларининг асосий турлари ер
усти сувларини олиш иншоотларига (масалан,
қирғоқ, ўзан, дарёлар, кўллар, сув омборлари учун
чиқарилган)
ва
ер
ости
сувларини
олиш
иншоотларига (вертикал - қудуқлар ва шахта
қудуқлари, шунингдек, горизонтал - галереялар,
штольнялар, радиал сув олиш иншоотлари)
бўлинади.

4.

4
Сув олиш
иншоотларининг
турлари:
Ер усти сувлари учун
Сув қабул қилиш қурилмалари
қирғоқда
жойлаштирилади,
ундан сув насослар ёрдамида
сўриш
қувурлари
орқали
бевосита
ўзандан
сўриб
олинади. Сув қабул қилгич
дарё
ўзанида
жойлашган
бўлиб, у ердан сув ўз оқими
билан
қирғоқдаги
қудуққа
тушади,
сўнгра
насос
ёрдамида тортиб олинади.
Махсус турдаги: Ўзига хос
шароитларда ишлатиладиган
сузувчи, кўчма ёки чўмичли сув
олиш иншоотлари киради.

5.

5
Ер ости сувлари учун
Вертикал:
Қудуқлар:
Сувли қатламлардан сув олиш
учун чуқур (500 м гача) тик
қазилмалар.
Шахта
қудуқлари:
диаметри 1-2 м гача ва
чуқурлиги 30-40 м гача.
Горизонтал: Горизонтал
сув
йиғгичлар
сувли
қатламларда
ётқизилган
горизонтал
филтрловчи
қувурлар ёки галереялар.
Дренаж
ариқлари,
зовурлар: Ер ости сувларини
йиғиш ва чиқариб юбориш учун
хизмат қилади.

6.

6
Ер ости сувларини қидириш ва разведка қилиш
турларига табиий шароитларни (рельеф, ўсимликлар)
таҳлил қилишга асосланган усуллар ва истиқболли
участкаларни аниқлаш учун геофизик тадқиқотлар
(электроразведка, сейсморазведка) киради.
Сўнгра қудуқларни бурғилаш, намуналар олиш,
геофизик тадқиқотлар ва ер ости сувларининг
мавжудлиги, сифати ва ҳажмини аниқлаш учун
лаборатория таҳлилларини ўз ичига олган дастлабки,
батафсил ва эксплуатацион қидирув ишлари
ўтказилади.

7.

7
Ер ости сувларини қидириш ва
баҳолаш усуллари
Халқ хўжалигининг турли тармоқларини
ривожлантиришда узлуксиз сув таъминоти
катта аҳамиятга эга. Бунда ер ости сувлари ва
ер ости сувлари конларини қидириш катта роль
ўйнайди. Гидрогеосферада тарқалган барча
турдаги ер ости сув манбаларидан тўртта
гуруҳни ажратиб кўрсатиш мумкин: чучук,
саноат, термал, минерал.

8.

8
I.ИЗЛАШ УСУЛЛАРИ:
1.УМУМИЙ ИЗЛАШ
2.БАТАФСИЛ ИЗЛАШ
II.ҚИДИРИШ УСУЛЛАРИ:
1.ДАСТЛАБКИ ҚИДИРУВ
2.БАТАФСИЛ ҚИДИРУВ
3.ЭКСПЛУАТАЦИОН ҚИДИРУВ

9.

9
1.УМУМИЙ ИЗЛАШ (Общий поиск)
Ер ости сувларини қидириш бўйича
разведка ишлари:
муайян
минтақаларнинг
фойдаланиш
имкониятларини
ва
умумий
истиқболларни
баҳолаш учун;
фаолият
кўрсатаётган
ёки
лойиҳалаштирилаётган
объектлардан
аниқ
фойдаланувчи шароитида туманнинг фойдаланиш
имкониятини аниқлаш.
Амалга оширилган ишлар асосида қуйидагилар
баҳоланади:
минтақанинг
умумий
гидрогеологик
шароитлари, манбаларнинг фойдаланишдаги ва
табиий захиралари шаклланишининг умумий
шароитлари тавсифи;
маҳсулдор
сувли
горизонтлар
ва
истиқболли майдонлар;
сув таъминоти манбаларини дастлабки
миқдорий баҳолаш, фойдаланиш захиралари
прогнози;
кейинги тадқиқотларни йўлга қўйиш.

10.

10
2.БАТАФСИЛ ИЗЛАШ (Детальный поиск)
Умумий қидирув босқичида истиқболли деб эътироф этилган
майдонларда ушбу турдаги ишларнинг якуний босқичи сифатида
батафсил қидирув ишлари олиб борилади. Уларнинг мақсади саноат
туридаги ер ости сувлари конларини қидириш ва ер ости сувларининг
эксплуатацион захираларини тахминий баҳолашдан иборат. Худди шу
даврда батафсил қидирув ўтказиш учун аниқ участкалар танланади.
Батафсил қидирув ишлари геологик-гидрогеологик ишлар
мажмуаси орқали амалга оширилади. Иш усули сифатида гидрогеологик
съёмкадан фойдаланиш мумкин. Съёмка ишларининг масштаби ва ҳажми
районнинг мураккаблик даражасига, унинг гидрогеологик ва геологик
жиҳатдан ўрганилганлигига, сувга бўлган эҳтиёжига, ер ости сувларидан
фойдаланиш тажрибасига ва шу кабиларга боғлиқ.
Дарё водийларининг ер ости манбалари ёки конуссимон
ёйилмаларнинг босимли сувлари мавжудлиги тахмин қилинаётган
майдонларда геоморфологик съёмка съёмка ишларига киритилади.

11.

11
Ер ости сувларини
қидиришда
уларнинг
конларини
аниқлашнинг
асосий усулларидан бири
геофизик
тадқиқотлардир.
Уларнинг
асосий
шарти
гидрогеологик
қудуқларни
ўтиш бошланишидан олдин
майдон геофизик ишларини
бажаришдир.
Геофизик
разведка
натижалари
хариталаш
ва
қидирув
қудуқларини жойлаштириш
режасини йўналтиради ва
тузатади.

12.

12
Тадқиқотларнинг
ишончлилигини
ошириш
учун баъзи ҳолларда ер
ости сувларини қидириш
жойида
таянч
ва
параметрик қудуқларни
бурғулаш
зарурати
туғилади.

13.

13
Йирик
чучук
сув
конларини қидиришнинг энг
ишончли
усули
гидрогеологик
қудуқларни бурғилашдир.
Бу ҳақиқий маълумотлар
бўйича истиқболли майдон
контурини аниқлаш, ўрганиш
учун
маҳсулдор
сувли
горизонтни
танлаш
имконини
беради.
Ўрганилаётган
участкада
бурғилаш ишларини олиб
бориш ҳар бир қудуқда
гидрогеологик
тадқиқотлар
мажмуасини талаб қилади.

14.

14
Истиқболли
майдоннинг
башоратли
баҳосини
тузишда
илгари
бурғиланган
қудуқлар,
дренаж қурилмалари ёки мавжуд
сув олиш иншоотлари бўйича
олинган
гидрогеологик
маълумотлар муҳим аҳамиятга эга.
Мавжуд сув олиш иншоотлари ва
дренаж
қурилмаларидан
фойдаланиш
тўғрисидаги
маълумотлар
умуман
қидирув
майдони
бўйича
ер
ости
сувларининг
маҳаллий
эксплуатацион
захираларини
прогноз баҳолашни ўтказиш учун
асос сифатида қабул қилиниши
мумкин.

15.

15
Ер
ости
сувларини
излашнинг батафсил босқичи
якунида
дала
гидрогеологик
тадқиқотлари
материалларига
камерал ишлов берилади ва
ҳисобот
тузилади.
Натижада
истиқболли
участкалар
контурланиши
керак,
ушбу
участкаларда
ер
ости
сувларининг
эксплуатацион
захираларига прогноз баҳоси
берилади ва уларнинг сифати
аниқланади,
сувларни
ва
истиқболли участкаларни янада
ўрганишнинг иқтисодий жиҳатдан
мақсадга
мувофиқлиги,
ушбу
ўрганишнинг иқтисодий жиҳатдан
мақсадга
мувофиқлиги
белгиланади.

16.

16
II.ЕР ОСТИ СУВЛАРИНИ ҚИДИРИШ
УСУЛЛАРИ
Ер ости сувлари қидирув ишлари
ўтказилиб, истиқболли участкаларга ижобий
прогноз баҳоси берилгандан сўнг, ер ости
сувлари кони разведка қилинади. У одатда
уч босқичдан: дастлабки, муфассал ва
эксплуатацион босқичлардан иборат
бўлади.

17.

17
1.ДАСТЛАБКИ ҚИДИРИШ
(Предварительная разведка)
Дастлабки разведка қидирув-разведка ишларининг умумий технологик
схемасида алоҳида аҳамиятга эга. Ушбу босқичда бир қатор мураккаб вазифалар
амалга оширилади:
қидирувга қўйилган истиқболли участкаларнинг гидрогеологик шароитлари
хусусиятларини ва уларнинг геологик тузилиши хусусиятларини ўрганиш;
дастлабки қидирув ҳудудида ер ости сувлари захираларини шакллантириш
манбаларини миқдор ва сифат жиҳатидан баҳолаш;
ер ости сувлари конининг қидирув участкасида гидрогеологик
параметрларни аниқлаштириш, аниқланган захираларни баҳолаш усулини
белгилаш ва ҳисоб-китоб схемасини асослаш;

18.

18
мавжуд техник-иқтисодий ва гидрогеологик шароитлар учун сув олиш
узеллари тузилишининг энг оқилона схемасини асослаш;
ер ости сувларини олишнинг атроф муҳитга таъсирини дастлабки прогноз
баҳолаш;
қидирув участкаси ҳудуди доирасида ер ости сувларининг умумий
ҳажмини аниқлаш ва фойдаланиш захираларини баҳолаш.
Ер ости сувларини дастлабки разведка қилиш жараёнида коннинг умумий
ўлчамлари, уни саноат миқёсида қазиб олишнинг дастлабки шартлари ва сувга
бўлган талабни қоплаш имконияти аниқланади.
Дастлабки разведка босқичида ер ости суви қазилма бойлигига биринчи
иқтисодий асосланган амалий баҳо берилади. Шу баҳо асосида қазилма бойлик
кейинги ўрганишдан тўхтатилади ёки муфассал ўрганишга тавсия қилинади.
Разведканинг биринчи босқичида қазилма бойликнинг С1 ва С2 категориядаги
захираларини асословчи ашёлар олинади ва муфассал разведка учун лойиҳа
тузилади.

19.

19
2.БАТАФСИЛ ҚИДИРИШ (Детальная разведка)
Батафсил разведка босқичида гидрогеологик ишлар фақат дастлабки
разведка маълумотларига кўра саноатда фойдаланиш учун энг оқилона деб
номланган участкаларда олиб борилади.
Муфассал разведка босқичида дастлабки босқичдаги тадқиқот ишларига
нисбатан мураккаброқ ҳажмда бажарилади, чунончи тажриба сув чиқариш ишлари,
режим кузатувлари, сув захираларини ҳисоблаш, гидрогеологик параметрлари
ҳисоблаши, электропрофиллаш ишлари, лабораторияда тўла кимёвий таҳлил
ишлари, сув сатҳи босими захирасининг башорати ҳисобланади
Сув олиш иншоотлари қурилиши режалаштирилаётган участкаларда ер ости
манбаларининг эксплуатацион захиралари A1, В, С1 тоифалари бўйича берилган сув
миқдорини ҳисобга олган ҳолда яқин давр учун захираларни ҳисоблаш имконини
берадиган аниқликда разведка қилиниши керак.
Муфассал разведка ер ости сувларининг разведкасини иккинчи босқичи. Бу
босқич ишлари биринчи босқичдаги разведка ишлари ижобий натижа бергандагина
олиб борилади. Муфассал разведка ишлари натижасида сув олиш иншоотларини
жойлаштириш ва захираларини А+В категорияларда баҳолашга имкон бўлади.

20.

20
Бу маълумотларнинг барчаси ер ости манбаларидан юқори
босимли қудуқларни лойиҳалашда лойиҳани асослаш учун зарур
ва батафсил қидирув ишларини олиб боришда гидрогеологик
ишларнинг асосий вазифаси ҳисобланади. Бундан ташқари,
қидирув майдонининг муҳандислик-геологик шароитларини
ўрганиш зарур:
ер ости сувлари конлари ҳудудида кечадиган табиий
гидродинамик жараёнлар: кўчкилар, ўпирилишлар, грунтларнинг
чўкиши, музлаш ҳодисалари ва шу кабилар;
сув олиш қудуғи билан очиладиган тоғ жинсининг
бурғиланувчанлик тоифаси, унинг қудуқдаги барқарорлик
характери ва шу кабилар.
Ушбу вазифаларни ҳал қилиш зарурати батафсил қидирув
босқичида гидрогеологик тадқиқотларни олиб бориш усулларини
белгилайди.

21.

21
3.ЭКСПЛУАТАЦИОН ҚИДИРИШ
Батафсил разведкадан сўнг ер ости сувлари
конларини ўрганишни саноат миқёсида ўзлаштириш
босқичида тадқиқотлар билан давом эттириш мақсадга
мувофиқдир. Бунинг учун сувдан фойдаланиш даврида
ишлаб турган сув олиш узелларида эксплуатацион
разведка ўтказилади. Ушбу босқичда бажариладиган
асосий вазифалар:
сув олиш участкасида сувдан фойдаланиш
режимини, яъни сув сатҳи ва сув олиш қудуқлари
дебитининг йўл қўйиладиган пасайишини стационар
назорат қилиш;
сув олиш иншоотининг таъсир ҳудудида
сувларнинг депрессия воронкаси ҳосил бўлиш
шароитлари ўрганилади;
йиллик ва кўп йиллик фойдаланиш кесимида
сув сифатининг ўзгариши ўрганилади;
маҳсулдор сувли горизонтнинг гидрогеологик
параметрлари аниқлаштирилади;
ер
ости
сувларининг
фойдаланишдаги
захиралари мунтазам равишда қайта баҳоланади ва
уларни янада юқорироқ тоифага ўтказиш мумкин;

22.

22
муҳофаза тадбирларини режалаштириш учун
атроф муҳитга салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган
техноген жараёнлар ўрганилади;
техник ҳолатни аниқлаштириш мақсадида
фойдаланиш қудуқлари ва филтрлар диагностикаси
ўтказилади;
эксплуатация
захираларини
сув
олиш
участкасида кўпайтириш учун конларнинг қанотларини
қўшимча ўрганиш ишлари олиб борилмоқда.
Бу
сувга
бўлган
эҳтиёжни
истиқболли
таъминлаш учун амалга оширилади;
сув қатламини камайиб кетишдан ҳимоя қилиш,
каптаж иншоотининг унумдорлигини ошириш ва сув
сифатини яхшилаш учун фойдаланиш захираларини
сунъий равишда тўлдириш имконияти аниқланади;
шунга ўхшаш шароитларда бўлган конларни
қидириш
усулларини
такомиллаштиришда
маълумотларни таҳлил қилиш ва улардан фойдаланиш
учун
қидирув
маълумотлари
ва
фойдаланиш
кўрсаткичларини қиёсий баҳолаш амалга оширилади.

23.

23
Фойдаланилган адабиётлар:
1.
Ғ.У.Юсупов.,
В.М.Холбоев
“Геология
ва
гидрогеология асослари”.
2. М.З.Назаров “Мухандислик геологияси ва атроф
муҳитни мухофаза қилиш”. Т. Ўзбекистон, 1994.
3.
Эргашев
Й.
“Инженерлик
геологияси
ва
гидрогеология”.

24.

24
KEYINGI MASHG‘ULOT UCHUN SAVOLLAR
1. Сув олиш иншоотлари
2. Ер ости сувларини қидириш ва баҳолаш усуллари
3. Излаш усуллари