Күйісті мал қоректенуіндегі месқарын метаболизмі

1.

Сәкен (Садуақас) Сейфуллин атындағы
Қазақ агротехникалық университеті
ОМАРҚОЖАҰЛЫ Нұрберген,
ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы
профессор
Лекция тақырыбы:
«КҮЙІСТІ МАЛ ҚОРЕКТЕНУІНДЕГІ
МЕСҚАРЫН МЕТАБОЛИЗМІ»
Астана қаласы

2.

Профессор
ОМАРҚОЖАҰЛЫ
Нұрберген
• Ғылыми ізденістері мал
түлігі мен үй құсының
азықтандыру құнарлығын
арттыру, Қазақстан
биогеохимиялық өңірлерін
картограммалау
бағытында жүргізуде.
• 141 ғылыми және оқуәдістемелік еңбектің
авторы, оның ішінде 5
оқулық, 4 практикум, 7 оқу
құралы, 3 ғылыми
монография, NouXay
өнертапқыш куәліктері
мен ұсыныстары,
анықтамалықтар мен
түсіндірме сөздіктері бар

3. Лекция сұрақтары:

1 Месқарын метаболизмі мен
симбиозын зерттеу қажеттігі
2 Месқарындағы микробиологиялық
метаболизм өрісі
3 Месқарын метаболизмінің
дисфункциясы
4 Месқарын метаболизмін
оңтайландыру жолдары

4. 1 Сиыр сүті ...тілінде

5. Сүт түзілуі

Қ О Р Е К Т І К
500 кг
Қ А Н
Қ А Н
ҚОРЫТЫЛҒАН
ЗАТТАР
Қ А Н
Қ А Н
600 кг
С Ү Т
1 кг

6.

7.

8.

9.

ҚІЖ
бөлімі
Сиымы Ұзындығы
%
кг
м
Мес+тақия қарын 67 +,-100
Жалбыршық
5 +,- 11
Ұлтабар
4 +,- 14
Аш ішек
21 +,- 45
Соқыр ішек
Тоқ ішек
Жалпы
+,- 46
+,- 7
+,- 0,9
13 +,- 21
+,- 10
100 +,-198

10. Месқарын параметрлері

Көлемі (сиымдылығы) ...
160…240 л
Жылуы (температурасы) …
+38…+42 ºС
Газдары, тәулігіне …
600…1100 л
Қышқылдығы (рН) …
Бактериалдық массасы ...
5,5…6,8
~ 10% (4-7 кг)
1 мл:~150 млрд. тірі жасуша микроорганизмдер
~ 103 - 105 саңырауқұлақ зооспорлары
1 г: ~ 1010 – 1011 бактериялар (микрофлора)
~ 105 - 106 қарапайымдылар (микрофауна)

11. Микрофлораның орыналасуы:

• Бактериялардың 50%-ға дейіні –
месқарын сұйығында,
оның 75%-ға дейіні –
азық бөлшектеріне,
ал 5%-ға дейіні –
• месқарын қабырғасына,
саңырауқұлақтар мен
қарапайымдылар колониясына
жабысқан түрде

12. Месқарын құрылысы

13.

«Ү л к е н і н ж у р и ф і»

14. С И М Б И О З

М
А
К
Р
О-
жылы қараңғы ылғалды сілтілі
О
Р
Т
А
МИКРООРГАНИЗМДЕР
Аминқышқылдары
МИКРОФЛОРА МИКРОФАУНА
•О
Дәрумендер
О
Р
қ о р е к т і
Р
Г
Т
А
з а т т а р л ы
А
Н
И
З
М

15. 2 Месқарын микрофлорасының сипаттамасы

Бактериялар
класы
Фермент
N
телетін
мұқтажкөмірдығы
сулар
Целлю- Целлюлозалилоза
Аммиак
тика- Гемицеллық
люлоза
ҰМҚ
өнімдері
Сірке
Аммиак
АмилоПропион
Крахмал АминлитиМайлы
Қант
қышқыл
калық
Сүт
-дары
ПопуляОңтайлы цияның
рН
2 еселенуі
сағат
6,0…6,8
8…10
5,5…6,0
1…2

16.

Б А К Т Е Р И Я Л А Р
/бүкіл микроб популяциясының 85%/
Жасұнық, крахмал, қант, протеин,
майды ыдыратады
ҰМҚ Н2 СО2 СН4 NН3 өндіреді
ҚАРАПАЙЫМДЫЛАР /10%/
Крахмал, қант, пектин, протеинді ыдыратады
ҰМҚ Н2 СО2 NН3 өндіреді
САҢЫРАУҚҰЛАҚТАР /5%/
Жасұнық, пектин, қантты ыдыратады

17. Көмірсулар (60-80%) ферменттелуі

• Жылдам ерігіш крахмал, қанттар
ұшпалы органикалық (сірке, майлы,
пропион) май қышқылдырына (ҰМҚ)
ыдыратылады
• ҰМҚ мөлшері мен арақатынасы (СНО)
көмірсулар типіне байланысты:
ҚАНТТАРДАН → МАЙЛЫ қышқылы
КРАХМАЛДАН → ПРОПИОН қышқылы
ЖАСҰНЫҚТАН → СІРКЕ қышқылы
түзіледі

18.

Қанға сіңірілген: СІРКЕ қышқылынан
→ СҮТ қанты, майы;
ПРОПИОН қышқылынан → ЕТ майы
өндіріледі
• ҰМҚ сиыр Э мұқтаждығының
70-90% қамтамасыз етеді
• ҰМҚ көп мөлшері газ көлемі
(~ 800 л СО2 + 400 л СН4) мен
сұйығының қышқылдығын өсіреді
(рН төмендетеді)

19.

Кормим бактерии
Источник
питательных
Целлюлоза Небелковый Крахмал
веществ
Гемицеллюлоза
сахар
азот
Бактерии в рубце
Переваривают
клетчатку
Аминокислоты
Переваривают
крахмал
Конечный продукт
Микробиальный белок, ЛЖК,
аминокислоты, лактат, CO2, NH3, CH4

20. Оптималды метаболизмде:

- ацетат
/ пропионат қатынасы
> 2,2 / 1 болып, 1 кг құрғақ заттан
3-7 моль ҰМҚ (3,4-7,8 МДж) өнеді
- фистуллалық әдіспен жүргізілген
біздің бақылауымызда өгізшелер
месқарнындағы газ көлемі:
рН=6,0 бақылау тобында - 0,8-1,4 см3
рН=6,3 тәжірибе тобында - 1,8-2,0 см3

21.

22. 3 Месқарын функциясы / дисфункциясы

• Бақылау әдістері:
• қаптық, фистулалық, бақылау бастарын
сою, нутригеномика (чиптік)
Месқарындағы алмасу жылдамдығы –
сағатына 6-8% болуы керек...
• …одан төмен болса – ҚЗ желінуі кеміп,
• …жоғары болса – қоректік заттар
(крахмал) қорытылуы мен пайдаланымы
төмендейді; сүт сауымы кеміп, құрамы,
сиыр денсаулығы нашарлайды

23. Месқарын фунциясыың бұзылу белгілері:

• Сиыр басының жылына > 30% (оның >
8% бұзаулағаннан кейінгі 60 күнде)
бракқа шығарылуы
• Бұзаулауған 3-5% сиыр ұлтабарының
ауытқуы
• Сиырдың т.с. 2-2,5% құрайтын құрғақ
зат жеу мөлшерінің бұзаулағаннан кейін
күрт төмендеуі
• Сиыр садырының сұйықтығы
• Сиыр сүтінің сапасызданып (майының <
3.5%), денсаулығының нашарлауы

24. Месқарын метаболизмін оңтайландырушы «шикі» жасұнық

25. Жасұнық тек месқарында және тек ...

…целлюлозаыдыратушы
бактериялармен 20-70 сағат
бойында ыдыратылады
Оның шамадан тыс мөлшері
құрғақ зат пайдаланымын
төмендетеді: 50% болса
тәулігіне 1,2 кг; 70% болса
2 кг-ға жуық:
20% ШЖ - 20 кг ҚЗ ≈ 4 кг + Э
шығыны + ҚЗ жеу тежелуі

26. Жасұнық игерілуін төмендететін жағдайлар:

- сүрлемнің аэробтық бұзылуы;
- көгерткіш саңырауқұлақтар дамуы;
- микробиологиялық үдерістің күшті
өрістеуі;
- сүрлемнің қатты қышқылдануы (рН
≤ 4 болса буферлік қосынды қосады)
- суықтан қатқан сүрлем жегізу
(месқарындағы t төмендетеді)

27. Жасұнық жетіспеушілігі:

- сиыр тәбеттін бұзып, сүт майын төмендетеді;
- асқорытуды бұзып, мет ацидозға соқтырады;
- А дәруменінің әсерін аумақты азықта ~ 20%,
құнарлы азықтада ~ 70% тежеп, ыдыратады;
- В тобы, К, С дәрумендері түзілуін төмендетеді;
- месқарын
эрозиясы,
туындатады;
бауыр
абсцессін
- ацидоз, кетоз, ламинит қаупін арттырады;
- көбеюшілік мәселелері өсіреді (іш тастау,
аборттар, эндотоксемия ж.б.)

28. Жасұнық мөлшерінің ҰМҚ қатынасы мен өнім сапасына әсері

Жасұнық
Ацетат /
Сүт
көлемі
пропионат
майлылығы
10-12 %
1 - 1,5 : 1
1,6 - 2 %
14-16 %
2 - 2,2 : 1
2,5 - 3 %
18-20 %
2,5 - 3 : 1
3,6 - 4 %

29. Жасұнық мөлшерінің месқарын сұйығының қышқылдығына әсері

Жасұнық
> 10 %
рН
Ауытқуы
~ 5,5
Ацидоз
17-18 %
~ 6,5
Ацидозалды
21-24 %
~ 6,7-6,9
Алкалоз

30. Әр типті азықтандырудағы рН деңгейі

Целлюлозолитикалық
микрофлора
Амилолитикалық
микрофлора
Сүтқышқылды
бактериялар
Сірке қышқылы
Пропион қышқылы
Сүт қышқылы
Майлы қышқыл
7.0
6.5
6.0
5.5
5.0
Ацидоз алды
Ацидоз
Аумақты жемшөп
Құрамажем Дән
4.5
pH

31. Әр түрлі азық жегендегі рН өзгеруі

7
6,8
Рубцовый pH
6,6
6,4
6,2
6
5,8
5,6
5,4
5,2
Время

32. Аумақты және құнарлы азық жегендегі рН өзгеруі

7
6,8
Рубцовый pH
6,6
6,4
6,2
6
5,8
5,6
5,4
5,2
рН төмендегенде целлюлоза ыдыратушы бактериялар азаяды
Время

33. Жем қосындысын жегендегі рН

7,2
7
Рубцовый pH
6,8
6,6
6,4
6,2
6
5,8
5,6
5,4
Время

34.

Месқарын рН төмендеуінен…
1) Типтік микрофлора, ең алдымен целлюлозаыдыратушы бактериялар, қарапайымдылар
зардап шегеді
2) Талассыз ортада олардың орнын зиянды
микрофлора мен көгертуші саңырауқұлақтар
басады
3) Жасұнық ферменттациясы тежеліп, сірке
қыщқылы азайып, пропион ышқылы молаяды
4) Жасұнықтың месқарыннан өтуі баяулап,
азық желінуі кемиді

35. Гликолиз

• Бұзылуы гипер- және гипоглкемияға, ал май
бұзылуымен қосылса - кетозға ұшыратады.
• Негізгі белгісі – қан плазмасында ацетсірке, βоксимайлы қышқылдар түріндегі кетон денелерінің
шамадан тыс жиналуы, оны ацетон асқындырып,
кетоацидозға айналады.
• Шалдыққан малда гипогликемия, кетонемия,
кетонурия, кетолактомия белгілері орын алады.
• Бауырдағы гликогенездің түбелікті бұзылғанын
қандағы сүт қышқылының – 2,2; пирожүзім
қышқылының – 0,22; α-кетоглютар қышқылының –
0,02 мМоль/л асқаны көрсетеді.
• Субклиникалық кетогенез (саулық қанында - 0,86

36. Месқарын сіңіру барьері

Сіңірілсе қанмен бауырға жеткізілетін
патогендік микрофлора мен саңырауқұлақтар:
• Fusibacterium
necrophorum
• Clostridium sporogenes
• Bacillus thiaminolyticus
• Actinomyces pyogenes
• Олардан туындайтын аурулар:
• эндотоксиндер, микотоксиндер ж.б.
(маститтер, метриттер)

37.

38. Бұзау ішінің өтуі

39. Месқарын эрозиясы

40. Тұяқ некрозы мен дерматиттер

41. Бауырдың майлануы, ламиниттер

Кетозға шалдығу қаупін
өсіріп, шудың дер кезінде
бөлінбеуінен бұзаулауды
қиындатады

42. 4 КҮЙІС ҚАЙЫРУ

• Сиырдың күйіс қайыру мерзімі ұзарған
сайын сілтілі сілекей мөлшері молаяды
• Сілекей құрамындағы натрий қос
тотығы месқарын сұйығының
қышқылдығын кемітіп рН деңгейін
тұрақтандырады
• Күйіс қайыру мерзіміне тәуелді бөлінетін
сілекей көлемі жемқ жегенде азаяды
• Біркелкі құрамдағы азықтар тәулік бойы
жегізілген жағдайда месқарын сұйығығың

43.

Сиырдың
сілекей
(рН ~ 8,4)
бөлуі:
Демалу
кезінде…
0,1-0,15;
Азық жеу
кезінде…
0,18-0,22 ;
Күйіс
қайыруда
0,18-0,27
л/мин.

44. ҚЗ бірдей жегендегі сілекей мөлшері:

45. Сілекей бөлінуі:

1 кг құрғақ затына:
пішен + жемге – 17 л; пішенге – 32 л;
сүрлемге - 14 л (26-39% аз);
20 кг:
қызылшаға-1,4; көкке-9,2; сұлыға - 24,6 л
Аумақты жемшөп / құнарлы жем
қатынасы 6/4 болса ~ 200 л бөлінетін
сілекей мөлшері:
- ҚЗ 20%-дан аз көкшөп, сүрлемге → 50%;
жемге → 20% кеміп, сумен
3 : 1
қатынаста араласқан қосындыға –
мүлдем тоқтатылады

46.

Қажетті қоректік заттар жеткізіліп,
оңтайлы қышқылдық болған
жағдайда, месқарында пайдалы
микробтық баланс қалыптасып,
микробтық ассоциацияның
▼ әсерлендірілуінен: ▼
- ферментациялау үдерісі өрістейді
- месқарындағы қоректік заттар
айналымы қалыптасады;
- рацион құрғақ затының желінуі
молаяды;
- микробтік түзу өседі

47.

Ыдыраған протеиннің ~2/3 биологиялық
құндылығы жоғары жаңа бактериялар
ұрпақтарын өсіруге пайдаланады
Протеин ыдыраушылығының балансы:
МАБ = Ыдыраған азық ақуызы – Микробтық ақуыз
• Ыдырамаған протеин мен микробтық түзу
ақуызын ұлтабар мен ішек сөлі ферменттері
ыдыратып, сіңіріледі
• N, аминқышқылдарының жетіспеушілігі
микробтар өсуін шектеп потенциалды
ыдыратылатын қоректік заттардың
месқарыннан транзитті өтуіне әкеледі

48.

• NH3 баяу пайда болуы оның игерілімін өсіреді
Игерілмеген NH3 руминогепатикалық айналым
бойынша бауырда залалсыздандырылып,
сілекейдің ¾ бөлігі зәрлік N тұратын игерімді
N көзіне айналады
Сілекей N месқарын N 1/10 бөлігін құрайды
Бауырда байланбаған N эәрлік түрінде қанға
енеді; оның шектік деңгейі 50 мг% аспауға тиіс
• Орг. зат қорытылуы…> 70% асып сиыр
протеиндік
мұқтаждығының
80%,
аминқышқылдық мұқтаждығының 60-80%;
және протеин мен Э ½ целлюлозаыдыратушы

49.

50.

51. ҰМҚ оңтайлы қатынасы

• Қышқылдар
Сірке
• Пропион
• Майлы
Сүт
түзуіне
60 %
20 %
20 %
Ет
түзуіне
45 %
35 %
20 %
Месқарын микрофлорасы жаңа рационға 2-3
(мах. 6) аптада бейімделетінін ескеру керек

52. Сүт / ет түзуіне оңтайлы ҰМҚ

53. ҰМҚ мөлшері

• Ірі азықтан → сірке қышқылы, шырынды және
құнарлы азықтан → пропион қышқылы өндіріледі
• Азық ақуызы, майы сірке қышқылын тежеп,
пропион мен майлы қышқылдарды көбейтеді
• Пропион қышқылынан гликогенезде глюкоза
түзілсе, майлы қышқыл кетондары арқылы Э
айналады, ал одан көп мөлшері зиянды:
• месқарын сұйығында - 2-3, қанда – 4-6, сүтте – 6-8,
зәрде - 9-10 мг% асса қандағы бос май қышқылдар
көлемін молайтып ацидозға ұшыратады
• Ацидозда ж/ө сиырға Э жетіспей, аяғына дейін
ыдырамайтын дене майы жұмсала бастайды да
кетогнез күшейеді

54. Түрлі азықтардың месқарындағы қортылуы мен өту жылдамдығы

Азық
түрі
Сабан
Пішендеме
Сапалы сүрлем
Жоңышқа
Көкшөп
Нашар пішен
Астық тұқ-р дәні
Қызылша, турнепс
Сірне (мелясса)
ҚК,
%
40
55
70
70
70
50-55
80
85
95
Өту мерзімі,
сағат
40-55
30-40
18-24
12-18
18-24
30-40
12-14
2-6
0,5

55. Месқарыннан өту жылдамдығы

56. АӨ мен NorFor жүйесі

• АӨ: қор. қор. заттар өнімдік әсерінің Σ
есептелінетін тұрақты көрсеткіш
• NorFor: азық хим. құрамы + месқарыннан өту
V + месқарын мен тоқ ішектегі түзу + ҚІЖ
бөлімдеріндегі қорытылуды ескеретін
өзгергіш көрсеткіш
• Негізгі айырмашылық – азық құрамы мен
месқарын метаболизімін синхрондауға
мүмкіндік туғызатын аумақты жемшөп
көмірсуларының ерігіш фракцияларын +
ферментация өнімдерін (сүрлем сүт қышқылы
ж.б.) + қалдықтағы көмірсуларды (пектиндер

57. ДИНАМИКАЛЫҚ БІРҚАЛЫПТЫЛЫҚ Клод Бернар (1859)

С Ы Р Т Қ Ы О Р Т А
О Р Г А Н И З М
хим. құрамы, физ.-химия қасиеттері:
изо ...тония ...гидрия ...иония ...термия
О Р Г А
Н
И
З
М
С Ы Р Т Қ Ы О Р Т А
ГОМЕОСТАЗ
Дж.Кенон (1939)

58.

59.

60. Әдебиет

1 Омарқожаұлы Н. Мал азығын бағалау
және малды азықтандыру / Оқулық.Алматы: Издат-Маркет, 2005.- 288 б.
2 Омарқожаұлы Н. Мал азықтандыру /
Оқулық.- Алматы: Қайнар, 1998.- 192 б.
3 Омарқожаұлы Н. Малды құнарлы
азықтандыру / Оқу құралы.- Алматы,
1993.- 161 б.
4 Омарқожаұлы Н. Малды тиімді
азықтандырудың ғылыми негіздері /
Монография.- Алматы: 2001.- 98 б.

61.

Сұрақ
бар МӨ?