Әлемнің эволициясы

1.

2.

Әлем немесе Ғалам – алуан түрлі
формада болатын әрі ұдайы өзгеріп
отыратын, кеңістік пен уақыт бойынша
шеті де, шегі де жоқ бүкіл дүние. Ғаламды
зерттеумен тікелей
шұғылданатын ғылым – астрономия. Ал
барлық ғылыми білімге негізделген ғалам
жөніндегі пайымдаулар космологияның
мәселесі болып есептеледі.

3.

Ғаламның шексіздігі туралы алғашқы пікір біздің заманымыздан
бұрынғы V ғасырда өмір сүрген ежелгі дәуірдегі грек
ғалымы Гераклиттің (біздің заманымыздан бұрынғы V
ғасыр) еңбектерінде кездеседі. Гераклиттің
көзқарасын Демокрит, Эпикур және Лукреций одан әрі дамытып,
кейінгі дәуірлерде Жердің шар тәрізді екенін және аспан
шырақтарының бір-бірінен алшақтылығын анықтауға байланысты
зерттеулер (Пифагор, Аристотель, Эратосфен) жүргізілді. Бірақ
шіркеу мен дін үстем болған дәуірде мұндай озық ойлар қолдау
таппай, тек Қайта өркендеу дәуірінде Николай Коперниктің «Аспан
сферасының айналысы туралы» атты кітабы космогонияда ғылыми
зерттеуге жол ашты. Біз мекендеген Жер де, басқа
планеталар, құйрықты жұлдыздар мен метеорлық денелер
тәрізді, Күн жүйесінің құрамына енеді. Күн жүйесінің диаметрі он
миллиард километрдей. Галактиканың диаметрі шамамен 30 мың
пк-ке (шамамен 100 мың жарық жылы) жуық. Кейінірек ғалам
кеңістігінде біздің Галактикатәріздес миллиондаған басқа да
галактикалардың бар екендігі анықталды. Зерттелген галактикалар
жиыны Метагалактика деп аталады.

4.

Метагалактиканы сипаттау
үшін математик әрі астроном А.Фридманның ұсы
нған моделі пайдаланылады:
Метагалактика
эволюциясы
гравитациялық
күштерімен
анықталады;
Метагалактика
кеңістігі
изотропты;
Метагалактика
кеңістігі
біртекті.
Фридман моделі бақылаулар нәтижелерімен сәйкес келіп,
дәлелденіп отыр. Ғылымға белгілі Метагалактика тарихы
Галактика да, жұлдыз да жоқ кезде, ол заттар аса тығыз, аса
ыстық күйде болған уақытта шамамен 15 млрд жыл бұрын
басталған.

5.

Шартәрізді шоғырлардағы ең кәрі жұлдыздардың
химиялық құрамы біздің әлемге 13—15 млрд жыл болғанын
көрсетті.
Аспан денелері мен олардың жүйелерінің (мәселен
галактикалар) эволюциялық өзгерісіне тұрақсыз құбылыстар
және жарылыс процестері (жұлдыздың тұтануы, асқын жаңа
жұлдыздардың жарылуы т.б.) негізгі себепші болған.
Бұдан 15 млрд жылдай бұрын алапат жарылыс біздің әлемді
жасады.
Кеңістікті, уақытты, барлық материяны және бізді
қоршаған энергияны тудырған "Үлкен жарылыс" деп аталған
табиғат өзгерісінен кейін барлық әлем пайда болды деп айту
ақылға қонымсыз сияқты.

6.

Жарылыстан кейінгі көптеген миллион жылдар бойы сол
жарылыстың энергиясынан пайда болған жарықтан әлем
жарқырап тұрды. Әлемнің пайда болуының жарылыстың
сипатын дәлелдейтін деректерді ғалымдар осы уақытта да
тауып жатыр. Олар:
‫٭‬ғарышта Әлемнің пайда болу кезінен кездесетін қалдықты
сәуле шығару аясы;
‫٭‬кеңіген Әлемнің қозғалысын көрсететін
галактика спектріндегі қызыл ығысу;
‫٭‬ғарыш кеңістігінде гелий мөлшерінің көп болуы (Үлкен
жарылыс теориясы болжап айтқандай, сутегінің 12
атомына гелийдің бір атомы сәйкес келеді. Гелийдің мұндай
мөлшерін жұлдыздардың сутегін "қайта жасау"
нәтижесінде өндіру мүмкін емес. Әлемнің кеңеюі
басталғаннан кейінгі оныншы секундта гелий синтезделе
алды, ол кезде заттың температурасы жүздеген миллион
градус болған).

7.

Шамамен 10 млрд жыл өткеннен кейін біздің
галактика пайда болды. Мұнда жұлдыздар пайда болып және
сөніп жатты. Жұлдыздар өздерінің ядролық отының жағып
біткенше жарқырап түрды. Алып жұлдыздар өздерінің өмір
сүруінің соңғы сатысында жарылады. Осы жарылатын
жұлдыздар немесе аса жаңа жұлдыздар өмірдің көзі болып
табылатын элементтерді, атап айтқанда, біз дем алатын
оттегіні, бұлтттық етке қажетті көміртегіні, қанның
құрамындағы темірді ғарыш кеңістігіне жіберді. Жарылыстан
кейін газ бен тозаңнан тұратын бұлт пайда болғанда бұл
элементтер гравитациялық күштің әрекетінен жиналды да,
жаңа жұлдыз, яғни Күн пайда болды. Олардың жанында
планеталар түзіле бастады. Бұл шамамен 4,5 млрд жыл
бұрынғы оқиға.

8.

Біздің галактика мен басқалары бірігіп көлденең өлшемі
жүздеген миллион жарық жылын құрайтын галактикалардың шоғыры
мен галактикалардың аса үлкен шоғырларына жинақталды. Олар
барлық Метагалактика кеңістігі арқылы тізбектеліп байланысқан
тәрізді. Біртекті және изотропты болып табылатын үлкен масштабта
пайда болған Метагалактиканың құрылымы осындай. Бұл А. Фридман
теориясының дұрыс екеніне тағы бір дәлел. Қазіргі көзқарас
бойынша Метагалактиканың өз алдына даму процесі шексіз, ал
дүниенід ғылыми көрінісі осы негізде құрылады. Ғалымдар дүниенің
қазіргі күйі жөніндегі мәліметтерге, физиканың іргелі заңдары мен
Жерде және Әлемде ашылған жаңалықтарға сүйеніп, өткен уақыттағы
құбылыстарды ойша қайта құрып, Метагалактиканың болашағын
анықтауға тырысады. Ғарыш материясы эволюциясының өзіндік
ерекшеліктері бар.
Жұлдыздардың сирек газдардан пайда болатыны жөніндегі
түсінікпен қатар академик В. Амбарцумянныңжұлдыздар өте тығыз
заттардан пайда болған деген теориясы да бар екені белгілі. Ұзақ
жүретін эволюциялық процестермен қатар ғарыш денелерінің тез сапалы
өзгерістерге ұшырайтыны да белгілі болып отыр.

9.

Біздің Әлемді қандай болашақ күтіп түр? Өткен
ғасырдың 20-жылдарынан бастап
ғалымдар Әлем эволюциясының модельдерін ұсына
бастады. Сондай бір модель бойынша Әлемнің ұлғаюы оның
қайтадан сығылуымен алмасады да, Әлемнің дамуы тоқтайды.
Ал басқа бір болжам бойынша Метағаламның ұлғаюы бірнеше
миллиард жылдардан кейін сығылуға алмасады, содан кейін
қайта ұлғая бастайды. XX ғасырда ғылыми-техникалық
революцияның салдары ретінде философия
мен жаратылыстану ғылымдарының өте маңызды сұрақтарын
кең түрде талқылау басталды. Олар:
аламзаттың Әлемде алатын орны, тіршілік дүниесінің көптігі,
тірі материяның пайда болуы және жерден баска да тіршілік
иелерімен байланыс туралы мәселелер.

10.

Эволюдия идеясы барлық аспан денелері,
олардың жүйелері мен Әлем жөніндегі қазіргі көзқараста
негізгі орында тұр. Даму материяның жалпы қасиеті
деген диалектикалық материализм көзқарасына Әлемнің
эволюциясы куәгер болып отыр.
Адамзат өзінің қуатты ақыл-ойына сүйеніп Әлемді танып
қана қоймай, оны игеріп те жатыр. Күн жүйесін
зерттейтін ғарыш кемелері, ғылыми орбиталық кемелер
осының дәлелі болып табылады.
Жер мен
планеталардың атмосферасының оптикалық қасиеттерін
ен бастап жұлдыз бен жұлдызаралық заттардың
физикалық қасиеттеріне дейін, өте алыстағы жұлдыздар
жүйесінің динамикалық қасиеттері мен құрылысы
жөніндегі теориядан ғарыштағы тәжірибеге дейін үлкен
зерттеу жұмыстарын Қазақстан астрофизиктері де
жүргізеді. Ғарыш жайлы неғұрлым көп білген сайын
белгісіздің саны да арта береді.