Басқару жүйесі

1.

Басқару жүйесінің әсерін былай айтуға болады:
1)Қалыпты (оптимальды) деңгейде бақыланатын көрсеткіштердің
ауытқуы.
2) Бұл деңгейге қайтып оралу жылдамдығы
Кез-келген қалыпты жағдайдан ауытқулар басқару жүйесін
белсендіреді, ал екіншісі қайта қалпына келтіруді қамтамасыз етеді.

2.

3.

Организмде қорғаныш рефлексі
Іс-әрекет болжамы
Тізе рефлексі

4.

Басқару жүйесінде кері байланыстың екі түрі белгілі-олар
теріс және оң кері байланыстар. Теріс кері байланыс
жүйенің бір қалыптылығын сақтайды, жүйенің
тұрақтылығын жақсартады.
Теріс кері байланыс:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Организмнің бастапқы жағдайын қалпына келтіреді
Су мен тұз алмасуды реттейді.
Қанда глюкоза деңгейін реттейді
Терең тынысалу және тынысалу жиілігі арқылы қан құрамында
көмірқышқыл газы мен оттегі деңгейі;
Жүрек жиырылуының жиілігі;
Қан қысым;
рН;
Дене температурасы

5.

Теріс кері
байланыс
Stimulus/стимул
Receptor/рецептор
Communication pathway (cell signalling)/
Байланыс жүйесі (жасуша сигналдары)
Effector/Эффектор
Response/Жауап

6.

Теріс кері
байланыс

7.

1. Биологиялық жүйеде оң кері байланыс өте сирек кездеседі.
Мысалы, жарақаттанған кезде тромбоциттер санының артуы.
Әйел босанатын кезде жатырды жиыратын окситоцин
гармонының бөлінуі, бұл гармонның басқа да гармондардың
бөлінуіне бастама береді. Жүйке импульстерінің таралу кезінде
мембрананың деполяризациялануы, натрий ионы үшін өтуін
жылдамдатады. Мембрана арқылы аксонға өткен натрий ионы
сол жасушаның деполяризациясын арттырады.
2. Экстремальды жағдайға, жүйенің тұрақсыздығына жеткізеді.
3. Бақыланатын көрсеткіштердің бастапқы жағдайдан
ауытқуын арттырады

8.

Оң кері
байланыс

9.

Гомеостаз (гр. 'homoios' - ұқсас, stasis - тепе-теңдік) өзін-өзі реттеу, динамикалық тепе-теңдікті сақтауға
бағытталған реттеуші реакциялар арқылы организмнің
ішкі орта тұрақтылығын сақтайтын ашық жүйе.
Гомеостаз арқылы реттеледі:
дене температурасы
қандағы глюкоза деңгейі
қанда тұз концентрациясы
қандағы су потенциалы
қан қысымы
қандағы СО2 концентрациясы

10.

Қан құрамындағы глюкозаның реттелуі
Глюкоза тым аз болғанда ---> жасушаларға энергия қажет болады, жасушалар
жеткілікті энергиямен қамтамасыз етілмейді. Ми жасушалары тынысалу үшін
глюкозаларға тәуелді, егер осылай жалғасатын болса адам тез арада өмірмен
қоштасады.
Қанда глюкоза тым көп болғанда ---> су осмос жолымен жасушадан қанға өтеді
---> қалыпты зат алмасу процесі жүру үшін жасушада су мөлшері тым аз болады.
Қандағы глюкоза мөлшерін бақылауды ұйқы безі мен бауыр атқарады.
Ұйқы безі инсулин және глюкагон: 2 гормондар, жан-жақты жұмыс жасайды.
Қанда глюкоза деңгейінің реттелуі:
• егер глюкоза деңгейі артатын болса, бақылау жүйесі инсулин секреция
бөлінуге (ұйқы безі) нұсқаулық береді ---> артық глюкоза гликогенге айналып
бауырда қорға жиналады, қанда глюкоза деңгейі қалыпты жағдайдан түседі.
• Егер глюкоза деңгейі төмендесе, басқару жүйесі ұйқы безіне инсулин
секрециясын бөлуді тоқтатуға нұсқаулық береді ---> глюкагонның бөлінуі
артады, бауырдағы гликогеннің глюкозаға ыдырауынан қанда глюкоза деңгейі
көтеріледі.
• Бұл теріс кері байланыс–өзгеріс қайтадан эффекторға беріледі.

11.

12.

Дене температурасының реттелуі
Температураның реттелуі
Барлық уақытта гипоталамус қан температурасының аздаған
өзгерістерін реттейді.
Егер температура қалыпты жағдайдан артса, оны төмендету
үшін жылу жоғалту әрекеті(тер бөлу, қан тамырлардың
кеңеюі, тынысалу баяулау) басталады.
Егер температура төмендесе, бұл әрекетін тоқтатып, қанның
температурасын көтеру үшін жылу сақтау әрекеті (тер бөлу
тоқтайды, қан тамыр тарылады, тынысалу жиілейді,
бұлшықет жұмысы артады) бастайды.
Бұл теріс кері байланыс- қанның температурасының
төмендеуінен гипоталамустың тері арқылы тер бөлуді
тоқтатуы туралы ақпарат.

13.

14.

Жүйкелік реттелу
сыртқы орта өзгерісі мен
ағзаның
қажеттілігіне
сәйкес жүйке жасушасы,
ұлпасы
мен
мүшелер
қызметі жүйке жүйесі
әсерінен
реттелетін,
өздігінен
реттелу
қызметтерінің бірі
Гуморальды реттелу
эндокриндік бездерден
қанға
бөлінген
гормондар
арқылы
ағзадағы үдерістердің
реттелуі

15.

16.

Қимыл
(эфферентті нейрон)
Сезгіш
(афферентті нейрон)
Байланыстырушы
(қондырма, ендірме
нейроны)
Жасуша денесі, ядро,
дендрит, аксон
Жасуша денесі, ядро,
дендрит, аксон
Жасуша денесі, ядро,
дендрит, аксон
Дендриті қысқа, ал
аксоны ұзын болатын
жүйке жасушасы,
жасуша денесі ОЖЖ
ішінде орналасқан.
Орталық жүйке жүйесіне
(ОЖЖ) жалғасқан, жасуша
денесінен ұзын дендриттер
мен қысқа аксондар
таралған жүйке элементі.
Жасуша денесі ОЖЖ
орналаспаған.
орталық жүйке
жүйесінде орналасқан
миелин, Шванн
жасушалары болмайтын
нейрон
Импульсті (электрлік
Сезім мүшелерінен
сигналды) орталық
басталған импульсті
жүйке жүйесінен (ОЖЖ) ОЖЖ-не өткізеді
бұлшықетке, бездерге
және тағы басқа дене
бөліктеріне өткізеді
Стимулдан басталған
электр импульстерін
басқа жүйкеге өткізу

17.

бұл жүйке жасушасының ең үлкен бөлігі жасуша
денесі (перикарион) деп аталады. Жасуша денесінде
Нейрон/жүйке ядро орналасқан. Ұзын жүйке талшықтары аксон деп
жасушасы
аталады, электрлі импульсті бір денеден екінші денеге
өткізеді. Жүйке жасушасынан таралған қысқа
өсінділер дендриттер деп аталады. Пайда болған
импульсті дене жасушасына өткізеді.
Дендриттер
Аксон
Нейрон денесінен тараған қысқа жүйке
талшықтары, барлық дендриттер ұшы ұшы
синаптикалық түйінмен аяқталады да іргелес
жатқан нейронмен байланыстырады.
Жүйке талшығы: нейрон жасушасының
денесінен созылып шыққан
импульстерін
өткізу және
тарату
Іргелес жатқан нейрондар
мен сезім мүшелерінен
келген импульстарды
жасуша денесіне өткізеді
жасуша денесінен шыққан
импульстерді өткізу

18.

Жүйке талшықтарын қорғайды
Жүйке талшығын
Кейбір аксондардың сыртын
Миелин қабық қаптайтын, фосфолипид (май) және
оқшаулайды
Жүйке импульстер өтуін
нәруыздан түзілген кешенді қосылыс.
жылдамдатады
- Нейронды қоректік заттардың
өтуін және қажетсіз өнімдердің
шығуын қамтамасыз етеді
Іргелес орналасқан Шванн
- Жүйке импульстерінің
жасушаларының аралығы, яғни
Ранвье буыны
деполяризация процесі арқылы
миелинді жүйке жасушалары
нейронмен қозғалуы және
арасындағы миелинсіз бөлігі.
жасуша мембранасын
поляризациялау
- Аксонның миелинді
Миелинді жүйке талшығы аксонның қабығының айналасын
Шванн
қорғаныш қызмет атқарады
миелин қабығының сыртынан
жасушасы
- Перифериялық жүйке жүйесі
қоршаған жасуша
(шеткі жүйке жүйесі)
аксондарының электр
импульстерін өткізуді
жылдамдатады.

19.

20.

21.

22.

Астроцит
Жұлдыз пішінді бұл жасушалар нейрондарға тірек және қоректік
заттармен қамтамасыз ету қызметін атқарады:
- миды қажетсіз заттардан тазартады;
- нейронға қоректік заттар өткізеді;
- нейрондарды біріктіріп тұрады;
- тіршілігі тоқтаған нейрондарды жояды;
- жасушаішілік кеңістік сақталуын реттейді;
Протоплазматикалық астроциттер орталық нерв жүйесінің сұр
затында, ал талшықты астроциттер ақ затында орналасады
Микроглия
Астроциттер сияқты микроглия тіршілігі тоқтаған нейрондарды жояды.
Олигодендроцит
Олигодендроциттер ОЖЖ және ПЖЖ жүйесiнде нейрон денесiн қоршайды.
Олар талшықтарының қабығы мен нерв ұштары құрамында болады.
Олигодендроциттер қызметi – трофикалық, миелиндi синтездеу, жасушалар
тармақтары айналасында қабық түзу

23.

Эпендимал жасушалар
Шванн жасушасы
Серіктік жасушалар
ми қуыстары мен жұлынның орталық өзегiн астарлайтын, пішіні
цилиндр тәрізді жасушалардың. Олар секреторлы қызмет атқарады –
жұлын сұйықтығын секреттейдi.
Кейбір эпендимоциттерде қозғалмалы кірпікшелері жұлын
сұйықтығының жылжуына ықпал етеді.
Перифериялық (шеткі) жүйке аксондарының миелинді қабығын
қаптайды. Жарақаттанған аксонды қалпына келтіреді, өсіруін
бағыттайды.
Сезім мүшелерінің нейрондары мен симпатикалық және
парасимпатикалық ганглийлер сыртында орналасады. ОЖЖ-гі
астроциттер тәрізді қызмет атқарады. Олар өзі қоршаған
нейрондарды қоректік заттармен қамтамасыз етіп, кейде
құрылымдық қызмет атқарады

24.

С6 Н12 О6 → 2 С3 Н6 О3 + 2АТФ
С6 Н12 О6 + 6О2 → 6СО2 + 6Н2О + 36 АТФ
Глюкоза → сүт қышқылы +
энергия
Глюкоза + оттегі → көмірқышқыл газы + су
+энергия

25.

26.

қыртысты қабат:
Бүйректің ішкі қоңыр түсті қабаты.
Бұнда нефрон орналасқан, негізгі
қызметі біріншілік зәрдің сүзілуі
(фильтрация) болып табылады
бүйрек астаушасы:
Кіші тостағаншалардан келген зәр
жиналады.
бүйрек артериясы:
Оттегіге және қоректік заттарға
қаныққан артерия қанын
құрсақтық аортадан алады.
Сондай-ақ бүйрек сүзген
қалдықтарды қосып алады
милы қабат:
Бүйректің ашықтау қоңыр қабаты.
Бұнда Гангле ілмегі мен жинақтаушы
түтік орналасқан. Қызметі
жинақтаушы түтікке зәрдің жиналуы
мен осморегуляция болып табылады
Несепағар:
Бүйрек астаушасына жиналған зәрді
қуыққа жеткізеді
Вена:
Бүйректен сүзілген және құрамында
көмірқышқыл газы көп қанды алып
шығады.

27.

28.

афферент
артериол
эфферент артериол
Шумақ
Боумен капсуласы
Бүйрек артериясының бөлімі. Шумақта сүзілетін қанды
қабыдайды.
Шумақта сүзілу қысымын арттырады
перитубулярлы капилляр қалыптасады
Қан плазмасының 20% қысыммен сүзіледі
Қан жасушалары мен нәруыз ірі молекула болғандықтан қаннан
сүзілмейді
Шумақтық сүзіндіні қабылдайды (су, несепнәр, несеп қышқылы,
глюкоза, минералды иондар, аминқышқылдар)

29.

Проксимальды иірім
түтік
Осмос жолымен судың және барлық глюкозаның, кейбір аминқышқыл
минералды иондардың енжар және белсенді тасымалмен таңдамалы
реабсорбциялануы (митохондрия)
Токсиндердің, дәрілік заттардың қышқылы, қышқылдар, өт қышқылы
тұздары бүйрек ұлпасынан түтіктерге секрециялануы
Генле ілмегі
дистальды иірім түтік
жинақтаушы түтік
натрий, хлорид, калий, магний және кальций
белсенді тасымал жолымен іріктеп қайта сіңіру.
судың қайта сіңірілуі.
улы заттар мен дәрілік заттар бүйрек ұлпасынан түтіктерге
бөлінуі
натрий, калий хлориді мен иондардың белсенді тасымалмен қайта
сіңірілуі.
улы заттар мен дәрілік заттар бүйрек ұлпасынан түтіктерге бөлінуі
су, натрий, калий және хлор иондары қайта сіңуі несеп
концентрациясының артуы.
Басқа нефрондардан несептің жинақталуы
Несептің кіші тостағанша арқылы бүйрек астаушасына өтуі

30.

Ультрафильтрация қан мен Боумен капсуласы немесе бүйрек денешігі арасында
өтеді.
Боумен капсуласында тығыз орналасқан капилляр торы шумақ деп аталады. Қан
афферентті артерия арқылы осы қылтамырлар құяды және эфферентті артерия
арқылы шығарылады.
Эфферентті артерия афферентті артерияға қарағанда тарлау болғандықтан,
шумақтағы қанның қысымы салыстырмалы жоғары болып табылады. Бұл
бүйрек денешігі ішінде, осы үш құрылымдар арқылы қаннан молекулалардың
шығарылуына әсер етеді.

31.

Капилляр эндотелийіндегі қуыстар арқылы барлық молекулалардың шығу
мүмкіндігі болғанмен, оның базальды қабығы сүзгі тәрізді тек ұсақ
молекулаларды ғана шығарады. Капилляр арқылы:
- өтуі мүмкін заттар су, глюкоза, мұндай Na +, K + және Cl- ретінде
бейорганикалық иондар және несепнәр жатады.
- өтуі мүмкін емес заттар қанның қызыл және түссіз жасушалары
және плазма нәруыздарын қамтиды (мысалы, альбумин және
фибриноген).
- Бүйрек денешігі арқылы сұйықтықтың ағып өтуі шумақты сүзінді
(фильтрат) деп аталады.

32.

Проксимальды иірім түтіктегі таңдамалы
реабсорбция
Бүйрек денешігінде фильтрацияланған кейбір заттар
организмде сақталып қалуы керек. Оларға мыналар
жатады:
көп мөлшерде су
барлық глюкоза
кейбір бейорганикалық иондар
Бұл заттар қанға проксимальды иірім түтік қабырғасы арқылы
қанға қайтып қосылады. Бұл таңдамалы реабсорбция деп
аталады.

33.

34.

Барлық Генле ілмектері ұзын, милы қабатта орналасып, түтік
қайтып қыртысты қабатқа оралған. Қызметі бүйрек ұлпасында
Na + және CI жоғары концентрациясын түзу. Бұл несепнәрдің
түзілуінің басталуы болып табылады. Бірақ Генле ілмегі жоғары
концентрациялы несепнәр түзе алмайды.
Генле ілмегімен төмен бойлап ағатын сұйықтықтан су осмос
жолымен қозғалады. Ілмекте сұйықтық түбіне жеткенде
бастапқы потенциалға қарағанда су потенциалы төмендейді,
Ілмектің қайта жоғары көтерілген бөлігінде сұйықтықтан ұлпаға
Na + Cl- бірінші диффузия жолымен, кейін белсенді тасымал
арқылы өтеді.

35.

36.

37.

В результате из 150-170л первичной мочи в течение суток образуется
всего около 1,5л вторичной мочи.
Гуморальная регуляция. Вазопрессин увеличивает проницаемость стенки
дистальных извитых канальцев и собирательных трубок для воды и тем
самым способствует ее обратному всасыванию, что приводит к уменьшению
мочеотделения и повышению осмотической концентрации мочи. При
избытке
вазопрессина
может
наступить
полное
прекращение
мочеобразования. Недостаток гормона в крови вызывает развитие тяжелого
заболевания — несахарного диабета, или несахарного мочеизнурения. При
этом заболевании выделяется большое количество светлой мочи с
незначительной относительной плотностью, в которой отсутствует сахар.
• Альдостерон (гормон коркового вещества надпочечников) способствует
реабсорбции ионов натрия и выведению ионов калия в дистальных отделах
канальцев. Гормон тормозит обратное всасывание кальция и магния в
проксимальных отделах канальцев.

38.

• диета және су
• жоғары қан қысымы
• диабет
• бүйректегі тастар
• індет
• бүйрек аурулары, мысалы:,
• қатерлі ісік
• темекі шегу.