Әдiстемелiк кешен. Казахский язык

1.

М. Мәметова атындағы Қызылорда гуманитарлық колледжі
Тақырыбы:Есімдік
Қабылдаған:Орманова Зоя
Орындаған:Әбжанова Назгүл

2.

1.Лекция
2.Тірек-сызба
3.Көрнекілік
4.Бақылау сұрақтары
5.Деңгейлік тапсырма
6.Тест
7.Таратпа тапсырмалар
8.Пайдаланылған әдебиеттер

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

Есімдіктер - заттың атын, сынын, санын,олардың аттарын білдірмейтін, бірақ
солардың (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жұмсалатын сөз табы. Есімідіктер
белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу арқылы білдіреді. Есімдіктердің
нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемге немесе жалпы сөйлеу
аңғарына қарай айқындалады.
Мағыналарына қарай есімдіктер мынадай топтарға бөлінеді:
жіктеу есімдіктер;
сілтеу есімдіктер;
сұрау есімдіктер;
өздік есімдіктер;
белгісіздік есімдіктер;
болымсыздық есімдіктер;
жалпылау есімдіктері;
Жіктеу есімдіктері
Жіктеу есімдіктеріне мен, сен, сіз, ол, біз (біздер), сендер, сіздер, олар деген сөздер
жатады.
Жіктеу есімдіктері үнемі жақтық ұғыммен байланысты келеді. Сол себептен олар ылғи
адаммен байланысты, демек, сөйлеуші, тыңдаушы және бөгде кісі деген ұғымдармен
байланысты қолданылады.
Есімдіктердің де септеу жүйесі басқа есімдерімен негізінде бір ізді болғанымен, олардың
әр тобына тән кейбір ерекшеліктері де жоқ емес. Мысалы, жіктеу есімдіктерінің жекеше
түрлері төмендегінше септеледі:
АтауменсенОлІлікменіңсеніңОныңБарысмағансағанОғанТабысменісеніОныЖатысмендесе
ндеОндаШығысмененсененонан (одан)КөмектесменіменсеніменОныменБұл үлгіден, басқа
есімдерге қарағанда, жіктеу есімдіктерінің ерекшелеу септелетіні көрінеді. Бірақ бұл
ерекшелік олардың көпше түрлеріне және сіз деген есімдіктерде кездеспейді, соңғылар
(сіз, біз, сендер, сіздер) септеу жағынан басқа есімдерге ұқсас келеді.

12.

Сілтеу есімдіктері
Сілтеу есімдіктеріне бұл, осы, сол, анау, мынау, сонау, осынау, ана, мына, сона, әні,
міне деген сөздер жатады. Бұл есімдіктер негізінен алғанда, сілтеу, көрсету, нұсқау
сияқты ишараттарды білдіріп, қай? қайсы? деген сұрауларға жауап беретін
аттрибутивтік сөздер.
Сұрау есімдіктері
Сұрау есімдіктері мыналар: кім? не? неше? қай? қандай? қанша? қалай? қашан?
Бұлардан басқа да бірнеше сұрау есімдіктері бар, бірақ олар - белгілі жолдармен
жоғарыда көрсетілген негізгі сұрау есімдіктерінен жасалған есімдіктер.
Өздік есімдік
Қазақ тілінде өздік есімдікке жалғыз ғана өз сөзі жатады. Бұл есімдік көбінесе өзім, өзің,
өзіңіз, өзі, өзіміз, өздеріңіз деген сияқты оңаша және ортақ тәуелдеулі түрде
қолданылады.
Белгісіздік есімдіктері
Белгісіздік есімдіктер деп мағыналары жағынан заттар мен құбылыстарды нақтылы
түрде білдірмей, белгісіз мәнде айтылатын сөздерді айтамыз.
Белгісіздік есімдіктердің жасалауына бір, әр, әлде деген үш сөз ұйытқы болып қызмет
атқарады, белгісіздік есімдіктер осы сөздердің кейбір басқа есімдіктермен бірігуі арқылы
жасалады. Мысалы:
Біреу, кейбіреу, кейбір, қайсыбір, әрбір, бірнеше, бірдеме (бірнеше).
Әркім, әрне, әрқайсы, әрқалай. әрине
Әлдекім, әлдене, әлдеқайдан, әлденеше, әлдеқалай, әлдеқашан (алдақашан).
Болымсыздық есімдіктері
Болымсыздық есімдіктер негізінде еш деген сөзбен кейбір есімдіктердің бірігуі арқылы
жасалады. Мысалы: еш, ешкім, ешбір, ештеме, дәнеңе, ешқашан, ешқандай,
ешқайсы. Болымсыздық сөйлемде болымсыздық мағына білдіретін емес, жоқ деген
сөздермен және етістіктің болымсыз түрімен байланысты қолданылады (ешкім айтқан
емес; ешкім айтқан жоқ; ешкім айтпады т. б.).
Жалпылау есімдіктері
Жалпылау есімдіктері деп мағына жағынан кем дегенде екі я онан көп заттар мен
құбылысатарды жинақтай атау үшін қолданылатын сөздерді айтамыз.
Жалпылау есімдіктеріне бәрі, барлық, барша, бар (бар адам), күллі, бүкіл, түгел деген
сөздер ғана жатады.

13.

Есімдік
Зат есім,сын есім және сан есімнің орнына
қолданылатын сөз табы.Орынбасар сөз деп
те аталады.
Құрамына
Дара есімдік
Бір ғана түбірден тұрады
Мен,олар,біреу,
барлық
қарай
Күрделі есімдік
Кемінде екі сөзден тұрады
Қосарланған есімдік:кімде-кім,
өз-өзіне
Біріккен есімдік:әлдеқашан,ешбір

14.

Еш
Еш
Кей
Кей
Әлде
Әлде
Зат
Затесіммен
есімменжәне
жәнесын
сын
есіммен
тіркескенде
есіммен тіркескенде
бөлек
бөлекжазылатын
жазылатын
есімдіктер
есімдіктер
Әр
Әр
Бір
Бір
Қайсы
Қайсы

15.

Есімдіктің
мағыналық түрлері
Жіктеу есімдігі
Белгілі бір жақ түрінде
қолданылады
Жекеше:мен,сен,сіз,ол
Көпше:біз,сендер,сіздер,
олар
Сұрау есімдігі
Жауап алу мақсатында
қойылған сұрақтар
Кім?не?неше?
қай?қайда?қалай?
қашан?неге?т.б
Жалпылау есімдігі
Жалпылау,жинақтау
мағынасын білдіреді
Барлық,бәрі,бар,
барша,бүкіл,күллі,
түгел,тегіс
Болымсыздық
есімдігі
Болымсыздық мағынаны
білдіреді
Еш+(кім,бір,қайда,
қашан т.б),денеңе,
ештеңе
Сілтеу есімдігі
Нұсқау және көрсету
мағыналырын білдіреді
Ол,сол,бұл,мына,
мынау,анау,аналар,
міне,осы,осылар т.б
Өздік есімдігі
Әр түрлі тұлғадағы
« өз» деген бір ғана сөз
өз,өзіміздің,
өз-өзіне
Белгісіздік есімдігі
Затты,сындық белгіні,
сан-мөлшерді жорамалдап
көрсетеді
Кейбіреу,қайсыбір,
әркім,әрбір,әлдекім,
бірнеше,әлдеқашан
т.б

16. Есімдіктің септелуі

Не
Мен
Ол
Осы
Мына
Өзім
Өзі
А.
Не
Мен
Ол
Осы
Мына
Өзім
Өзі
І.
Ненің
Менің
Оның
Осының
Мынаның
Өзімнің
Өзінің
Б.
Неге
Маған
Оған
Осыған
Мынаған
Өзіме
Өзіне
Т.
Нені
Мені
Оны
Осыны
Мынаны
Өзімді
Өзін
Ж.
Неде
Менде
Онда
Осында
Мынада
Өзімде
Өзінде
Ш.
Неден
Менен
Одан
Осыдан
Мынадан
Өзімнен
Өзінен
К.
Немен
Менімен
Онымен
Осымен
Мынамен
Өзіммен
Өзімен
Септік

17.

Жіктеу есімдігінің жіктелуі
Жақ
I жақ
II жақ
III жақ
Мен,
біз
Сен,
сендер
Сіз,
сіздер
Сен сенсің
Сендер
сендерсіңдер
Сіз сізсіз
Сіздер
сіздерсіздер
Ол,
олар
Мен менмін
Біз бізбіз
Ол ол
Олар олар

18.

Есімдіктің тәуелденуі
Жақ
Есімдік
Бұл
Өз
Мынау
I
жақ
Менің
бұным
өзім
мынауым
II
жақ
Сенің
Сіздің
бұның
бұныңыз
өзің
өзіңіз
мынауың
мынауыңыз
III
жақ
Оның
бұнысы
өзі
мынауы
I
жақ
Біздің
бұнымыз
өзіміз
мынауымыз
II
жақ
Сендерді
ң
Сіздердің
бұларың
бұларыңыз
өздерің
өздеріңіз
мынауларың
мыналарыңыз
III
жақ
Олардың
бұнысы
өзі
мынауы
Тәуелден
у
Оңаша
Тәуелден
у
Орта
қ
Тәуелд
ену

19.

20.

21.

1. Есімдік дегеніміз?(Зат есім,сын есім және сан есімнің орнына қолданылатын сөз
табы.Орынбасар сөз деп те аталады.)
2. Мағыналарына қарай есімдіктер неше топқа бөлінеді?
3.Сілтеу есімдігінің мағынасы нені білдіреді?(Нұсқау және көрсету мағыналырын білдіреді)
4. Сұрау есімдігі қандай мағынаны тудырады?(Жауап алу мақсатында қойылған
сұрақтар)
5.«Біреу, әркім, әлдекім» сөздері қандай есімдікке жатады?(белгісіздік)
6.Есімдік құрамына қарай нешеге бөлінеді?(дара,күрделі)
7.Өздік есімдік дегеніміз?(Әр түрлі тұлғадағы
« өз» деген бір ғана сөз)
8.Жалпылау есімдік дегеніміз?(Жалпылау,жинақтау мағынасын білдіреді)
9.Болымсыздық есімдік дегеніміз?(Болымсыздық мағынаны білдіреді)
10.Қазақ тілін білу- өзіміз үшін керек», - деген сөйлемнің есімдігі қайсы?

22.

А
1. Есімдік дегеніміз?(Зат есім,сын есім және сан есімнің орнына қолданылатын сөз
табы.Орынбасар сөз деп те аталады.)
2. Мағыналарына қарай есімдіктер неше топқа бөлінеді?
3.Сілтеу есімдігінің мағынасы нені білдіреді?(Нұсқау және көрсету мағыналырын білдіреді)
4. Сұрау есімдігі қандай мағынаны тудырады?(Жауап алу мақсатында қойылған сұрақтар)
В
1.«Біреу, әркім, әлдекім» сөздері қандай есімдікке жатады?(белгісіздік)
2.Есімдік құрамына қарай нешеге бөлінеді?(дара,күрделі)
3.Өздік есімдік дегеніміз?(Әр түрлі тұлғадағы
« өз» деген бір ғана сөз)
4.Жалпылау есімдік дегеніміз?(Жалпылау,жинақтау мағынасын білдіреді)
С
1.Болымсыздық есімдік дегеніміз?(Болымсыздық мағынаны білдіреді)
2.Қазақ тілін білу- өзіміз үшін керек», - деген сөйлемнің есімдігі қайсы?

23.

1. Есімдік қалай қолданылады?
А) сұрақтарға жауап беру арқылы
В) қолданылмайды
С) есім сөздердің орнына қолданылады
Д) етістік сөздерінің орнына қолданылады
Е) мұндай сөз табы жоқ
2. Жіктеу есімдіктерін белгілеңіз:
А) ендеше, соңдықтан
В) туралы, үшін
С) оның, сіздер
Д) Және, әрі
Е) да, де, та, те
3. «Мен» жіктеу есімдігінің барыс септігінде түрленіп тұрғанын көрсетіңіз:
А) менің
В) менде
С) менімен
D) маған
Е) мені
4. Өздік есімдігін табыңыз:
А) бәрі, барлығы
В) біреу, әркім
С) мен, сен
D) мынау, анау
Е) өзіміз, өзге
5. «Біреу, әркім, әлдекім» сөздері қандай есімдікке жатады?
А) жалпылау
В) болымсыздық
С) белгісіздік
Д) өздік
Е) сұрау

24.

6. «Ешқашан» сөзінің орыс тіліндегі баламасын көрсетіңіз:
А) нет
В) никуда
С) никогда
Д) нельзя
Е) ничего
7. Орыс тіліндегі « весь, все, всякий» сөздері қандай есімдікке жатады?
А) жалпылау
В) белгісіздік
С) болымсыздық
Д) өздік
Е) жіктеу
8. «Қазақ тілін білу- өзіміз үшін керек», - деген сөйлемнің есімдігі қайсы:
А) үшін
В) өзіміз
С) білу
Д) қазақ тілін
Е) керек
9. Қай сөйлем сілтеу есімдігінен құралған:
А) Менің кітабым таза.
В) Кітап - білім бұлағы.
С) Кітап не үшін керек?
Д) Бұл кітапты мен оқимын!
Е) Қазақ тілі кітабын таза ұста!
10.Жалпылау есімдікті көрсетіңіз.
A) Сен.
B) Өзінің.
C) Анау.
D) Бәрі.
E) Ешкім.
1с,2с,3д,4е,5с,6с,7а,8в,9д,10д

25.

№
Мысалдары
1
Барлық
2
Кейбіреу
3
Олар
4
Мыналар
5
өздері
6
Ешқашан
7
Біздің
8
Мынау
9
Баршасы
10
Қайда?
Жікте
у
есімді
гі
Сілте
у
есімді
гі
Сұрау
есімдігі
Өздік
есімдігі
Белгісіз
дік
есімдігі
Болымсыз
дық
есімдігі
Жалпылау
есімдігі
А
Ә
Б
В
Г
Ғ
Д

26.

1.
2.
3.
Алматы 2006,Қанат Ибрагимов,Баян Базарғалиев 127 бет Шың –кітап
Алматы 2012,Қанат Ибрагимов 50-51 бет Шың –кітап
https://kk.wikipedia.org сайтынан