2012 жылы шыққан орфографиялық сөздіктер

1.

2012 жылы шыққан
орфографиялық сөздіктер
Орындаушы:Бекежан А.
Қабылдаушы:Дюсипбаева Қ.

2.

Орфографиялық сөздік
Орфографиялық сөздік (емле сөздік) — тілдегі с өздерді ң жазылу
нормасын көрсететін сөздік. Қазақ тілінің тұңғыш орфографиялы қ с өздігі
қазақ жазуының орыс графикасына көшуіне байланысты қабылдан ған
емле ережелеріне сәйкес 1941 жылы түзілді. М. Бала қаев 1948 ж.
оқушыларына арналған қысқаша "Емле сөздігін" құрастырды. 1995 ж.
мектеп мұғалімдері мен баспа қызметкерлеріне арнал ған " Қаза қ
орфографиясы жайында анықтағыш" (Р. Сыздықова) жары ққа шы қты.
Мектеп оқушыларына арналған орфографиялы қ с өздік 1960 ж., біршама
толық түрі 1972 ж., ал қазақ тілінің үлкен "орфографиялы қ с өздігі" 1963
ж. жарық көрді. Осы сөздіктің толықтырылып, өңделген 2-басылымы
1978 ж. шықты. Орфографиялық сөздіктерді ң б ұл басылымдарында
жеке сөздермен қатар сөз тіркестерінің орфограммасы ед әуір толы қ
қамтылды. Қазақ лексикографиясында с өздерді ң кейбір топтарыны ң
жазылуын көрсететін емле сөздіктер де бар. Мысалы, "Біріккен с өздер
мен сөз тіркестерінің орфографиялық с өздігі" (Г. Ж әркешова). Б ұл
сөздіктер 1957 ж. ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумы бекіткен " Қаза қ
тілі орфографиясының негізгі ережелеріне" с әйкес т үзілді. Осы атал ған
Негізгі ережелерінің жаңа редакциясына (1983) с әйкес ҚР ғылым
академиясының Тіл білімі институтыны ң әзірлеуімен " Қаза қ тіліні ң
орфографиялық сөздігі" 1988 ж. жарық к өрді.

3.

Алғашқы орфографиялық
сөздік.
Қазақ тілінің сөздіктері 1860
жылдардан бастап жарық көре
бастады. Сөздіктің әлеуметтік
қызметінің маңызы ерекше:
дереккөзі ретінде жылдам
ақпарат алуға болады;
сөздердің мағынасы мен
дұрыс қолданылуы туралы
нормативтік бағыт береді, т.б.
Сөздік жасаудың әдісін,
теориясы мен тәжірибесін,
технологиясын лексикография
саласы зерттейді.

4.

Ең бірінші кезекте сөздіктің бірінші басылымында
бар 1085 сөз керексіз деп табылып, оны ң екінші
басылымына енгізілмей, алынып тастал ған. Олар
қандай сөздер дейсіздер ғой?
Бірінші, лексикалық единица ретінде тілімізде
қолданылмайтын, о баста орфографиялы қ
сөздікке ешбір негізсіз ендірілген жасанды,
кездейсоқ сөздер мен сөз тұлғалары. Екінші,
жарыса алынған вариант сөздердің қажетсіз
сыңарлары. Үшінші, қалыптасқан қазақша
баламалары бар орыс сөздері. Төртінші, т үбір
тұлғасы термин ретінде тілімізге енген орыс
сөздері негізінде жасалған туынды сөздер.

5.

Қазақ лексикографиясында сөздердің
кейбір топтарының жазылуын
көрсететін емле сөздіктер де бар.
Мысалы, "Біріккен сөздер мен сөз
тіркестерінің орфографиялық сөздігі"
(Г. Жәркешова). Бұл сөздіктер 1957
ж. ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің
Президиумы бекіткен "Қазақ тілі
орфографиясының негізгі
ережелеріне" сәйкес түзілді.

6.

Сөздікке мынадай тұлғалар енгізілген жоқ:
1) Етістіктін -у жұрнақты тұйық тұлғасы берілді де, қал ған т ұл ғалары берілмеді, ол – осы етістік
тұйық тұлғада қалай (бөлек я бірге, немесе дефис арқылы) жазылса, қал ған т ұл ғаларында да
солай жазылады деген сөз. Мысалы, арып-ашу деген т ұл ға реестрде берілді, осы ған қарап арыпашты, арып-ашып, арып-ашқан, арып-ашар т.б. т ұл ғалар да дефис ар қылы жазылатынды ғын
түсінуге болады.
Идиома, фраза тіркестері де осы сияқты. Мысалы, бас қатыру деген тіркесті ң б өлек
жазылатындығы сөздікке енгізілді, ал бас қатырды, бас қатыр ғыш, бас қатырушылы қ, бас қатыр ған
сияқты тұлғалары жоқ, бірақ реестрдегі бас қатыру деп бөлек жазылатыны к өрсетілген үлгі
бойынша әрдайым бөлек жазылатындығын білуге болады.
2) Әріптерден қысқарған сөздер енгізілген жоқ.
3) Жұрнақ арқылы жасалатын туынды тұлғаларды ң к өпшілігі, я ғни жазуда қиынды қ
туғызбайтындары, сөздікке енген жоқ. Мысалы, ауыл деген с өз бар, ал ауылды қ, ауылдай,
ауылша, ауылсыз деген тұлғалар жоқ, революция деген сөз берілді де, оны ң революциялы қ,
революциялы, революцияшыл сияқты сын есімдік т ұл ғалары берілген жо қ, өйткені со ңғы туынды
тұлғалардың түбірі реестрдің берілген түріне қарай жазылатынды ғы белгілі. Б ұларды ң ішінде тек
-лы жұрнақты сөзге тағы да -лық жұрнағы қосылып жасалғандары берілді: айнымалылы қ,
жайдарлылық, жарлылық.
4) Кейбір туынды етістіктерді жасайтын түбір сөздің жазылуымен қатар, оларды ң етістік т ұл ғалары
да берілді. Мысалы, кәміл, көлегей, кәмілдену, к өлегейлеу, к өлегейлену.
5) Қос сөздерден жасалған туынды түбірлердің де көпшілігі с өздікке енгізіліп, б ұларды ң да дефис
арқылы жазылатындығы көрсетілді. Мысалы, кем-тар, есен-сау, кем-тарлы қ, есен-саулы қ.

7.

6) Күрделі етістіктер де сөздікке енген жоқ. Мысалы, келе жатыр, келе алмады, кетіп
бара жатыр, айта сал деген сөздер реестрде жоқ. Ал тура келу, алып келу, алып бару,
алып кету деген күрделі етістіктердің әкелу, әкету, апару, түрегелу сияқты кірігіп,
біріккен түрлері де бар болғандықтан, сөздікке енгізілді.
7) Сөздікте орын алған жалқы есімдер (көбінесе кісі аттары) екі т үрлі ма қсатты к өздеп
берілді. Біріншіден, тұлғалас бөлек жазылатын жалпы есіммен шатастырмау ма қсаты,
мысалы: бота көз (қыз) және Ботагөз (жалқы есім), құла кер (ат) және Құлагер
(жылқыға берілген ат). Екіншіден, Қаршақыз, Аязата, Ойсылқара, Шопаната сия қты
жалқы есімдердің қосылып әрі бас әріппен жазылатындығын көрсету мақсаты көзделді.
8) Өте сирек қолданылатын, көпшілікке түсініксіз, бірақ өткен ғасырларда ғы қаза қша
жазу үлгілерінде (өлең-жырларда, газет-журналдарда т.б.) кездесетін араб-парсы
сөздерінің бірқатары сөздікте берілді.
9) Белгілі бір ғылым саласына арналған әдебиетте болмаса, жалпы көпшілік
қолданатын әдебиетте көп кездеспейтін арнаулы терминдердің дені бұл ша ғын
сөздікке енген жоқ. Мысалы, мұнда авгит, агафит, альфакварц, гексагон, геодит,
ортоклаз сияқты геология терминдері, немесе перфект, компаративизм, предикат,
парцелляция сияқты тіл білімінің терминдері сөздікте жо қ.
10) Жазылуы біршама қиын сөздердің көбінесе түбір тұлғасы да, олардан жасал ған
туынды сөздер де сөздікте берілді. Мысалы, абырой деген түбір с өзбен қатар
абыройсыз, абыройсыздық, абыройлы, абыройсыздану сияқты туынды түрлері де
берілді. Туынды сөз жасалғанда түбір мен қосымшаның аралығындағы әріптер
ерекшелігін көрсететін немесе фонетикалық өзгеріске ұшырайтындығын танытатын
сөздер де сөздіктен орын алды. Мысалы: абоненттік, авангардтық.

8.

Назарларыңызға рахмет!!!