Интонацияның синтаксиске қатысы

1.

Интонацияның
синтаксиске
қатысы

2.

ұзақтылық
қарқын
тембр
Интонацияның
негізгі
компоненттері:
әуен
пауза
интенсивтілік

3.

Әуен
Сөйлеу тілінің
ағысын
бөлшектерге
мүшелеп
жіктейтін де,
олардың басын
қосатын да әуен.
Сөйлемдердің
коммуникативтік
түрлерін
анықтауда, яғни
оладың айтылу
мақсатына қарай
бөлінуінде үлкен
қызмет
атқарады.
Грамматикалық
және лексикалық
тәсілдермен
қосылып
сөйлемдердің
жалпы
мағынасын
беруге, оның
стильдік
ерекшеліктерін
анықтауға
қатысады.
Сөз тізбектерінің
синтагмалық
акценттелуімен
қосылып,
сөйлемнің
логикалық және
эмоциялық
мазмұнын
жеткізуде мәні
зор.

4. Қарқын

Мысалы, мазмұны зор
информация мазмұны
болмашы
информациямен
салыстырғанда баяу да
салмақты қарқынмен
айтылады.
Сөйлеу тілінің
қарқынына қарап,
ондағы мазмұнның
қандай екенін, мағнасы
зор ма немесе шамалы
ма соны анықтауға
болады.
Сөздегі, синтагмадағы,
сөйлемдегі, яғни
синтаксистік
сегменттегі
ұзақтылықтардың бәрі
жиналып келіп жалпы
сөйлеу тілінің
қарқынын бейнелеуге
қатысады
Қарқын

5.

Ұзақтылық
• Интонацияның уақытқа
байланысты сипаты.
Сөйлемнің не сөйлеу
тіліндегі басқа да
синтаксистік
сегменттердің іске асуы
үшін олардың уақытпен
байланысты болуы
ақиқат, яғни олардың
тілде орын алуы және
тыңдаушының
құлағына жетіп,
түсініңті болуы үшін
біршама уақыт қажет.

6.

Пауза
Сөз ағысында болатын кідіріс.
Мағынасына қарай: физиологиялық, эмоциялық,
ситуациялық, интеллектілік болып жіктеледі.
Лингвистикалық функциясы: оның бір бүтін мәтінді
фразаларға, синтагма, ырғақты топ, сөздерге ғана бөлуі
ғана емес, сондай-ақ интонацияның басқа
копмоненттерімен қосылып, сөйлемдердің түрлі
мазмұндық, эмоциялық т.б. қарым-қатынастарын
анықтауға қатысады.

7.

Интенсивтілік
Көбінесе дыбыстардың негізгі жиілігімен
қосылып, сөйлемдегі сөздердің
акценттелуіне қатысады. Сөйлемдегі сөз
тізбектерінің бір сегментін акценттеу
керек болса, сол жердегі интенцивтілікті
күшейтіп үдетеді.

8.

Адамның әр түрлі көңіл
күйін, эмоциясын білдіретін
интонациялық тәсіл.
Қуаныш пен реніш, ашу мен
ирония, көңілдену мен
мейірлену, сықақ пен
мысқыл т.б. сезімдер
беріледі.
Тембр

9. В.Н.Всеволодский-Гернгросс таза интонацияны 2 жағдайда анықтауға болады дейді:

Біз тілін түсінбейтін шетелдіктің сөзін тыңдаған уақытта
көрініс табады.
Қабырғаның не терезенің аржағында сөйлеп тұрған
адамның сөздерін толық естімесек, түсінбесек те, оның
сөйлеген сөздерінің интонациясына, әуеніне қарап жалпы
мағынасын жорамалдауға болады.

10. А.М.Пешковский “Интонация и грамматика” еңбегінде:

“Интонационные средство отличаются
подвижным, свободным характером.
Они наслаиваются сложными
прихотливыми угрозами на звуковые
средства... Они, так сказать блуждают
по грамматической поверхности
языка”.

11.

Интонацияның сөйлем құруда жалпы
қатып қалған қалпы болмайды және ол
қай тілде де сөйлем құрылысындағы
жалпы категориялық мазмұнға ие.
Барлық тілдерде кездесетін сөйлемдегі
бірыңғай мүшелерге түгел тән
интонацияны қазақ тілінен де келтіріп
қарауға болады:
Көк алаңға оқушылар да, // ата-апалар
да, // оқытушылар да // жайғасып отырды;
Айтқан сөздерімді ол ұқты ма, // ұқпады
ма, // маған беймәлім.

12.

• Интонацияның единицалары әрбір жеке
синтаксистік конструкциялардың әр түрлі үлгілеріне
тән, соларға меншікті деп тұжырымдалады.
• Түрлі тілдерде синтаксистің кейбір жеке
конструкцияларын зерттейтін көптеген еңбектер
дүниеге келді. Мысалы, сураулы cөйлем
интонациясы, қаратпа сөйлем интонациясы т.б.
2
1
• Интонацияны эксперименттік зерттеуге
байланысты екі бағыт:

13.

Синтаксистік конструкция мен
интонацияның тығыз
байланыстылығын дәлелдейтін
сөйлеу тіліндегі ең шағын үзінді.
Синтагма
Мыс.: Бірін бірі қуалап, // ай
соңынан ай озды, // бірін-бірі
жетелеп, // жыл соңынан жыл
озды, // не керек, // Шолпанның
бала болмасын деген ойы //
бекінгеннен бекіді. Талай
түндерде // мынау түйінді шешу
үшін // қасіретпен сарғайған
Шолпан // талай ой теңізіне кірсе
де // ой түбіне жете алмады.
(М.Жұмабаев)

14.

Сөйлемнің актуальды мүшеленуі:
Сөйлемді актуальды мүшеге бөлгенде пайда болатын
екі мүше – тема мен рема.
Олар логикалық субъект пен логикалық предикат,
психологиялық субъект пен психологиялық предикат,
мазмұнды субъект пен мазмұнды предикат деген
атулармен байланысты.

15. Сұрақтар:

Балалар жазда ауылға
бара ма?
2. Балалар ауылға қашан
барады?
3. Балалар жазда қайда
барады?
4. Жазда ауылға кімдер
барады?
1.
тема
рема
Балалар жазда ауылға
барады.
Балалар ауылға // жазда
барады.
Балалар жазда // ауылға
барады.
Жазда ауылға // балалар
барады.

16. Тапсырмалар: интонацияға бөліп оқыңыз......

Көзкөрдіәйелдіңтемекішеккенін
Қадірінбілеркейінсорлыөкпенің
Үндемедікқызөмірдіңкөктемі
Күзгеайналдыжаймашуақкөктемің
Таластыәйелеркекпененбилікке
«Біздіңқолданбәрікелеркилікпе»
Отбасынанбиікқойдымансапты
Үндемедікқабақтысәлтүйдік те

17.

Көз көрді әйелдің темекі шеккенін,
Қадірін білер кейін,сорлы, өкпенің.
Үндемедік, қыз- өмірдің көктемі,
Күзге айналды жаймашуақ көктемің.
Таласты әйел еркекпенен билікке,
«Біздің қолдан бәрі келер, килікпе»,
Отбасынан биік қойды мансапты,
Үндемедік, қабақты сәл түйдік те.

18. Ситуацияға бөліп, тема мен реманы ажыратыңыз:

Студенттер сенбіде Көктөбеге
барады.
Емтихан уақыты мамыр айының
орта шеніне жоспарлануда.