Психологияның даму тарихы

1. Психологияның даму тарихы

ПСИХОЛОГИЯНЫҢ
ДАМУ ТАРИХЫ
Орындаған.Расылхан Д.
Тексерген:Сейітнұр Ж.С

2.

Алғашқы қауымдық қоғамның өзінде психика
жөнінде көзқарастар болған. Ерте замандардан
бастап адам баласының назары, ақыл-ойы өзінің
маңындағы дүниенің сырын танып білуге, өз
денесінің құпия сырларын ашып білуге ұмтылған.
Б.д.д. бірнеше мыңдаған жылдар бұрын заттың
материалдық құбылыстарды (заттар, табиғат,
адам) және заттық емес құбылыстарды
(бейнелер, ойлар, адам және еске түсіру, қайғыру
және т.с.с.) анықтап, мойындап, олардың
тәуелсіз қоршаған ортадан бөлек екендігін
айтқан

3.

Ерте заман ойшылдары «Жан деген не?»,
оның қасиеттері және функциялары
қандай, жан мен тән арақатынасы деген
сұрақтарға жауап іздейді

4.

Ерте заманның философы Демокрит (б.д.д. 5,6 ғғ.)
психиканы, яғни жанды оттың атомдарындай
қозғалмалы қасиет деп санады, сонымен қатар
психиканың адам тәнінің қызметі деген бір
материалистік түсінікті тудырды. Т әнні ң өлуімен
жан да өледі деген. Сол заманның тағы бір өкілі
ғұлама ойшыл Платон (б.д.д. 427-347 жж.) жан
мәңгілік нәрсе, ол өлмейді деген, ол психикалы қ
түсіндіруде иделистік бағытты ұстанған. Е ң
бірінші жан туралы жазған Аристотель (б.д.д. 384422 жж.) «Трактоз о дүние» бұл еңбек бірінші
психологиялық әдебиет болып саналады. Шы ғысты ң
ұлы ойшылы әбу-Нәсыр әл-Фараби (870-950 жж.)
дүние материядан құралады, ол жойылмайды, бір
түрден екінші түрге көшіп, өзгере береді. Жан
денеден бұрын өмір сүрмейді, 1 денеден 2 денеге
барып, орналаса алмайды деп материалистік
тұрғыдан қарастырды.ф

5.

Бірінші кезенде психология жан туралы ғылым. Жан
ерекше, тəннен бөлек жасайтын құбылыс деген
нанымның санаға терең ұялауы бұған мысал бола
алады. Алғашқы адамның өзi де адамдар мен
жануарлардың өлетiнің, адамның түс көретiнiн сезiп,
бiлген. Осыған орай адам ұстамға келетiн т əннен ж əне
көрiнбейтiн жаннан бiрiнен-бiрi б өлiнбейтiн дербес екi
бөлктен тұрады деген сенiм туындады; я ғни адам
өлмейiнше, жан оның тəн iнде жасап, өлгеннен со ң
тəннен шығып кетедiмыс. Ал адам ұйқыдағы кезде,
жан оның тəнiнен уақытша ажырап, қандай да бiр
басқа жерге ауысады. Осылайша, психикалы қ процестер,
қасиеттер мен қалыптар ғылыми талдауға т үсiп,
зерттелгенге дейiн адамдарды ң бiрiнiң екiншiсi
жөнiндегi қарапайым тұрмыстық психологияға тəн
пайымдаулары жинақтала бердi.

6.

Екінші психология — Сана туралы ғылым бұл кезен Декартын
сана ұғымен байланысты. Жан жөнiндегi танымдар қандай
құбылыс — өзгерiстерге енгенiмен өмiрлк iс-әрекеттiң
қозғаушы күшi — жан деген тұжырымға ешбiр
келтiреалмады. Тек ХҮIII ғ. психология бiлiмiнiң дамуында Рене
Декарт жаңа есiгiн ашты. Ол адамны өн iшкi мүшелерi ғана
емес, тiптi дене әрекетiнiң де жанға ешқандай қатысы
болмайтыны жынде пiкiр айтып, дәлелдедi. Бұл жантану
ғылымының кейiнгi желiсiне үлкен ықпал жасады. Декарт
ғылымға екi түсiнiктi — рефлекс және сананы бiрдей
енгiздi. Бiрақ ол өз тағылымында жан мен тәндi бiр-бiрiне
қарсы қойды, өзара тәуелсiз екi болмыс материя және рух
жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология
тарихында бұл Декарт тағылымы «дуализм» (екi тарапты)
атауын алды. Дуалистер көзқарасында, психикалық табиғат
ми қызметiнің өнiмi емес, мидан тыс, оған тәуелсiз, өз
бетiнше жасайтын құбылыс екенi түсiндiрiлдi. Бұл бағыт
ғылымда объективтi идеализм деп аталды.

7.

Дуалистк тағлиматты арқау етiп ХIХ ғ. психологиясында
психофизиологиялық параллелизм атанған идеалистiк бағыт кең
өpiс алды. Бұл бағыттың мəнi: психика жəне тəн қатар, бiрақ
өзара тəуелсiз жасайды. Мұндай идеалистiк көзқарасты
дəрiптеушiлер Вундт, Эббингауз, Спенсер, Рибо, Джемс, т.б.
Шамамен осы дəуiрде психология денi жөнiнде жапа түсiнiктер
қылаң бере бастады. Ойлау, сезу, қалау қабiлеттерi не сана
атауы берiлi, психика санамен баламаластырылды. Осыдан жан
психологиясы орнына сана психологиясы жүзеге келдi. Бiұan; сана
көп уақытқа дейiн басқа табиғи процестердің бəрiнен
оқшауланған ерекше кұбылыс ретiнде қаралды. Ендi саналық өмiр
Алла жаратқан ақыл көрiнiсi немесе сананы құраған қарапайым
элементтерi бар субьективтк сезiм нəтижесi деп есептелдi. Бiұл
идеалистi бағыттағылардың бəрiн бiрiктi дeген жалпы пiкiр:
психикалық болмыс — ғылыми талдауға келмейтiн, себебі бұндай
түсiнiк кең етек алып, ал бұл бағыттағы идеализм
интроспекттiк (өзiн-өзi бақылау) сана тағылымы атын алды.
Осыдан сана өзiмен өзi шектелiп, психика объектив болмыс пен
субъектiнiң өзiнен де толығымен ара байланысын үздi.

8.

Үшінші кезең жүріс-тұрысты зерттейді
ХIХ ғ бірінші жартысында психология
жүріс-тұрыс туралы ғылым реттінде
қарастырылады.

9.

ХIХ ғ. екiншi жартысында дербес ғылым ға
айналған психологияның дамуы өз алдына
əртүрлi мақсаттарды белгiлеп, əртүрлi
зерттеу тəсiлдерiн қолданған, бiр-бiрiн
ауыстырып отырған теориялар таласында
жүрiп отырды. ХIХ ғ. аяғындағы барша
теориялар, ХХ ғасырдағы бiршама
тағылымдар сананың осы интроспектік
психологиясы шеңберiнде зерттелдi. Бұл
теориялар бойынша психологиялық
зерттеулердің көбіне қоршаған орта мен
адам iс-əрекетi не байланыссыз жан
толғаныстары мен көрiнiстерi негiзделдi. Ал
сана мен ми арасындағы қатынас бұл
теорияларда дуализм бағытында шешiмiн
тапты.

10.

Интроспекттiк психология аймағындағы теорияларды ң
бiр-бipiнен айырмашылығы сананы ң құрылымы,
мазмұны жəне белсендiлк дəрежесiне қарай əр қилы
сипаттаудан болды, яғни бiр сипаттама жетекшi деп
есептелiндi. Осы тұрғыдан сана психологиясы өз
зерттеулерiн 5 бағытта алып барды:
саналық элементтер теориясы (В. Вундт, Э. Титченер);
саналық əрекеттер психологиясы (Ф. Брентано);
саналық ағым (сел) теориясы (У. Джемс);
дербес құрылым психологиясы (гештальтпсихология);
суреттеме психологиясы (Дильтей).
Бұл теориялардың бəрi не ортак. Təрciнiк: қорша ған
дүниемен белсендi қатынастағы адам орнына сана
қойылып, оның бар iс-әрекетi сана белсендiлiгi деп
танылды.

11.

Төртінші кезен психология психика
туралы ғылым осы кезенде, 1879 ж.
Вундт Лейпцигте алғашқы
эксперименталды зертхана
ұйымдастырды. Сана психологиясына
эксперимент қою мүмкiндiгi ашылды:
зерттеушi белгiлi жағдайлар жасап, онда
психикалық процестердін өтуiн бақылап
отырды. Бiрақ бұл бақылаулардың
ерекшелiгi адам өзiнiң iшкi жан-күйiн,
сезiмiн, ой толғанысын өзi бақылайды,
осыдан мұндай зерттеуде интроспектк
аталған əдiс қолданылды

12.

ХХ ғ. екiншi он жылдығында психологияны ң
жəне бiр бағыты пайда болып, оны ң өкiлдерi
психологиянын жазна пəнiн жариялады: ол
психика да емес, сана да емес, ал сырттай
бақыланатын, егiнен адам қозғалысыны ң
жиынтығы-əрекет-қылық едi. Бұл бағыт
«бихевиоризм» (ағылш. behaviour- қылық)
аталып, психология пəнi жөн iндегi
түсiнiктер дамуының уипнш i кезе қоЫ
қалады. Бихевиоризмн iрге тасын қалаушы
Дж. Уотсон психологияның мiндетті
қоршаған ортаға бейiмделу тiршiлiк иесы
қылық-əрекетiн зерттеу деп бiлдiрді. Тек бi
онжылдықтың өзi нде-ақ бихевиоризм бүкт
дүниеге тарап, психология ғылымыны ң
ықпалды бағыттарының бiрiне айналды.

13.

Сонымен, психология өз даму жолында бастап қыда —
жан туралы ғылым, кейiн жансыз ғылым, а қырында
санасыз ғылымға айналды. Əрине, қылық-əрекеттi
бақылаумен объективтк деректердi зерттей
аламыз, бiрақ мұндай объективтк жал ған,
себебiбiздiң əрқандай əрекет-қылығымызды ң
астарында өзiмiздің ой, сезiм, ниеттерiмiз жатыр.
Сондықтан осы ой, сезiм, ынта-ықыласты
бiлмейiнше, əрекет-қылықты тану м үмкiн емес.
Психология пəнiн нақтылауда болған да ғдарыстар
себебi аталған теориялардың негiзге ал ған
əдiснамалық тұжырымдарында болып отыр. Атап
айтсақ, саналық психология болмыс пен сананы ң,
объективтк дүние мен субъективтк болмысты ң ара
қатынасын идеалист тұрғыдан шештi.

14.

Диалектикалық материализм тұрғысынан материя
алғашқы, ал сана екiншi, одан туындаушы, я ғни
объектив дүниен iң мидағы бейнесi. Осы т үсiнкке орай
материалдық болмыс (заттар, д үние құбылыстары) пен
идеалдық (заттық дүниенiң сезiм, ой т.б. т үрiнде
бейнеленуi) бiр-бiрiне ткелей қарама-қарсы. Бiра қ б ұл
қайшылық салыстырмалы сипатта, себебi т үйск, ой,
сезiмдер т.б. материалдық органны ң миды ң əрекетi,
сыртқы тiтiркендiру энергияларынын сана өмiрiне
айналуының нəтижесi. Психика, сана ми қызметi нен
ажырауы мүмкін емес, олардың бас қа жасау т əсiлi жо қ.
Материя, психика жəне сананы бұлайша т үсiну
диалектикалық материализмнiң дүние затты ғы ж өн
iндегi ережес iмен түбегейлi сай болып т ұр. Əлемде əр
түрлi қасиеттерге ие, мəңгi қозғалыста болып, м əңгi
жасаушы материядан басқа ешқандай бастау болуы
мүмкiн емес. Материяның қозғалысы бұл тек орын
ауыстыру емес, оның қалаған өзгерiмi, құбылуы, бiр
күйден екiншi күйге түсуi.

15.

Материяның дамуы — бұл оның қарапайым формадан жоғары
формаға жетiлуi, қарапайым қозғалыстан жоғары қозғалысқа
өтуi. Алғашқыда тек органикалық емес материя, өлi табиғат
болды. Дамудың белгiлi бiр сатысында, өзiнiң ұзаққа созылған
эволоциясының нəтижесiнде материя органикалық қасиеттерге
ие болды, материя қозғалысының жаңа формасы мен жаңа
қасиетi өмiр, табиғат жиынтығына ендi. Табиғаттың даму
процесiнде өсiмдiктер, жануарлар, келе-келе материяның ең
жоғары туындысы санаға ие адам пайда болды. Ғылыми
психология тiрек еткен диалектикалық материализм
категориялары жүйесiнде бейнелеу теориясы басты маңызға ие.
Себебi осы категорияға орай психиканың жалпылама жəне мəндi
сипаты ашылады: əрқандай психикалық құбылыстар объектив
шындықтың субъектив бейнелендің түрлi формалары мен
деңгейлерiн көрсетедi. Бейнелеу теориясы психология
ғылымыны мəнiн анықтауда, оның əдiстерiн таңдауда,
деректер, түсiнктер, тұжырымдар тобынан қажеттiсiн
ажыратуда жалпы əдiснамалық бағдар рөлiн атқарады