Дидактика және жеке әдістемелер

1.

ДИДАКТИКА ЖӘНЕ ЖЕКЕ ӘДІСТЕМЕЛЕР
Дайындаған: Тетебай Қуаныш

2.

Дидактиканың пайда болып дамуы. Оқыту теориясының негізін
қалаушылар:Я.А.Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Т.Песталоцци, К. Д.Ушинский,
В.Сухомлинский, А.С.Макаренко, т.б. қосқан үлесі.
Дидактиканың негізін салушы чех педагогы Ян Амос Коменский (1592-1670). Оның
1632 жылы шыққан "Ұлы Дидактика" кітабында оқыту мақсаты, әдістері,
принциптері, сынып-сабақ жүйесі туралы жазылды. Ол басты мақсат - адамшылық,
оған жету жолы - білім беру және оқыту деп санады. "Көп емес, өмірге керекті
білімдерді" беруге шаңырып, оны түсіндіру үшін жаттығу, тәжірибелік әдістерді
қолдануды ұсынды. Оқушыны жақсы сезімге бөлейтін әдістердің пайдалылығын
дәлелдеді. Я.А.Коменский саналылық және белсенділік, көрнекілік, жүйелілік және
сабақтастық, жаттығу және түсініктілік принциптерін ұсынды. Коменский сыныпсабақ жүйесін терең зерттеді." Жақсы ұйымдастырылған мектеп заңдары" деген
еңбегінде сынып-сабақ жүйесінің бөліктерін атады. Олар:

3.

• оқушыларды мектепке белгілі бір уақытта қабылдау, сабақ аяқталмай, ешкімді одан босатпау;
• оқушыларды сыныптарға бөлу;
• әр сыныпқа бір бөлме беру;
• күніне 4 сабақ өткізу;
• әрбір сағатта істелетін жұмыстарды жоспарлау;
• қоңыраудық соғылуы;
• тәртіп;
• бір сабақтың үзаңтығы бір сағаттан аспау керек;
• сабақты күзде бастау.
Мұғалім оқушыларға жаңа білімдерді түсіндіреді, жаттығулар орындатады. Бұл қазіргі аралас
сабаққа ұқсайды. Коменский таңырыпты қайталауды апта, тоқсан соңына қойған. Сабақты 3
бөлікке бөлген: басы, жалғасы, соқы. Басында оқушылар ескі білімдерін еске түсіреді, мұғалім үй
жұмысын тексереді, жаңа тақырыпты түсіндіреді. Я.А.Коменский "Мұғалім -сабақты жаратушы, оның
жүрегі", - деп түсінген. Оқушының өз күшіне деген сенімін арттыру, еңбекті сүюге тәрбиелеу, үй
жұмысы туралы да мәселелер ұлы педагогтың назарынан тыс қалған жоқ.

4.

Коменский экскурсияны кең қолданып, оны білім берудің маңызды құралы деп санаған.
Иоганн Генрих Песталоцци (1746-1827жж.) "Гертруда өз балаларын қалай оқытады" (1801ж.) деген
еңбегінде дамытып оқыту принциптерін ұсынып, бастауыш мектептегі оқыту әдістерінің негізін
қалады. Қоршаған дүниені сезім арқылы қабылдау - білім негізі. Одан әрі нәтиже - дерексіздік.
Білімді қажетсіну ынтаны туғызады. Сөз, сан, шама - ақыл жемісі, оның негізі, оқытудық қарапайым
құралдары.
Жаратушы балаға күш береді. Ол баланы дамуға итермелейді. "Көз көргісі, құлақ естігісі,
аяқ жүргісі, қол ұстағысы, жүрек сенгісі, жақсы көргісі, ми ойланғысы келеді" - деген. Осы
тұжырымдарға сай И.Г.Песталоцци буынға бөліп оқыту, алдымен сурет салуға үйрету, содан кейін
жазуға үйрету тәсілдерін қолданған. Бақылау әдісін, баланың бақылаудан алған әсерлерін
талқылатуды қолданған. Оның пікірінше "заттар мен құбылыстарды бақылаған баланың ойы оянып,
сөйлегісі келеді".
Адамның дүние туралы түсінігі алғашңыда анық емес, оны реттейтін оқыту арқылы
жиналатын білім қоры, өйткені ол ақыл-ой жұмысын туғызады. Бірақ білімді бере беру жеткіліксіз,
ақылдық қуатын арттыру керек. Ол үшін түрлі жаттығулар, балаға сөйлеу, ойлату, сұрақ-жауап
тәсілдері қолданылған.
Пәндерді көрнекілік арқылы оқыту тиімді екендігін дәлелдеген. Ұлы педагог көрнекілік әдісін
Я.А.Коменскийге қарағанда терең жазып, ақыл-ой жұмысына керектісі еңбек пен тәжірибе деген.

5.

Жан Жак Руссо (1712-1778жж.) "Эмиль немесе тәрбие туралы" (1762ж.)
деген еңбегінде халыққа білім беруді, әр адамды дамытуды,
баланың белсенділігін көтеруді ұсынды. Өз заманының мектебін
өмірмен байланыспағаны, кітап тілімен көп сөйлегені үшін сынады, Руссо баланың
қажеттілігін қанағаттаңдыратын оқыту теориясын ұсынды. Бұл тұжырымдамаға
сейкес баланы өмірге бейімдеу керек деп, тәрбиешілерді оның қажеттіліктері мен
қызығушылықтарын ескеруге шақырды.
Оның оқыту мен бала өмірінің байланысы, бала табиғатын зерттеу,
шығармашылық күшін дамыту, еңбекке дайындау сияқты идеяларының
педагогиканың дамуы үшін маңызы зор болды.
Ұлы орыс педагогы Константин Дмитриевич Ушинский (1824-1870 жж.)
басқа тілде оқыту баланың табиғи куші мен қабілетін әлсіретеді, сондықтан оны
ана тілінде оқыту керек деді. Ушинский бастауыш мектеп жұмысының негізгі
бағыттарын, жеке пәндердің мазмұнын анықтауға көп үлес қосты.

6.

Халық шығармашылығы - ертегілер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар білімділікке көмектеседі. Зейінді
жаттыңтыру, есте сақтауды жақсарту, қайталау, жүйелілік, сабақтастық, беріктік принциптері,
оқытудық түрлі әдістері баланың берік білім алуын қамтамасыз етеді2.
Надежда Константиновна Крупская (1869-1939жж.). Оқушылардың дүниетінымын қалыптастыру үшін
оларға терең білім керектігін, әр пәнді басқа пәндермен және өмірмен байланыстыруды атап
көрсетті. Мұғалім теория мен тәжірибенің бірлігі арқылы жекелеген пәндер арасында байланыс
орнату керек деді.
Н.К.Крупская политехникалық оқуды қолдап, оқу жоспарына жалпы техникалық пәндерді енгізуді
ұсынды. Ол оқуды өнімді еңбекпен байланыстыруға шақырды.
Антон Семенович Макаренко (1888-1939 жж.). А.С. Макаренко оку пәндерін жүйелі оқытуды қүптады.
Ол сол кезде қолданылған дальтон-жоспары, жобалау әдісі сияқты оқыту әдістеріне қарсы шықты.
Василий Александрович Сухомлинский (1918-1970 жж.) оқытуды ақыл-ой
тәрбиесінің маңызды құралы деп қарады. Оқытудық табыстылығы мектептегі
мұғалімдердің рухани өміріне, ой-өрістерінің кеңдігіне, мәдениеттілігіне байланысты деді. Сонымен
қатар өнімді еңбек, зерттеу жұмыстары, эксперимент жүргізу, құбылыстарды, әдебиеттерді өз
бетімен түсіну ой жұмысын шапшаңдатады.

7.

1912 жылы тұңғыш рет "Әліппе"
жазды, ол халықты сауаттандырудың басты құралы болды. Бұл оқу құралы әрі са
уат ашу, өрі ұлттық дүниетінымды іске асыру мақсатын қойды. 1926 жылы бұл
"Әліппенің" жете өңделген жаңа түрі жарияланып, қазақ халқының сауат ашу
мектебінің басты құралы болды. Әдіскер оқушыларға ереже жаттатудық тиімсіз
екенін дәлелдеп, түсіндіру, талдау, қорыту тәсілдерін қолдануды ұсынды. Сол
сияқты әдебиет сабағын оқытқанда әсерлендіру, талдау, бейнелеу, тұжырымдау
тәсілдерін қолдану қажет екенін "Қай әдіс жақсы" (1928ж.) деген мақаласында
айңын баяндайды. Халыққа білім беру ісі үшін халықтың (ұлттың) ана тіліндегі
жазуы, оқу құралдары болуы керек. Міне, осындай өзекті мәселелерге Ахмет
Байтұрсынов ерекше мән беріп, ұлттық емлені, грамматиканы ғылыми негізде
жаңадан құрып, оны жүзеге асыруға басшы болды. Халықты надандық түнегінен
шығару үшін оған білім беру қажеттігін дәлелдеді. 1913 жылғы "қазақша оқу
жайынан" деген мақаласында "бала оқытатын адам оған үйрететінін, оның көңіл
сарайын, мұғалімдік ғылымды жақсы білу керек", - дейді.