Кеңес одағы

1.

2.

20-40 жылдыры КСРОда үлкен
мәдени ахуал орнады. Егер елдегі
әлеуметтік көтеріліс қоғамды
«халық» пен «жоғарыдағылар» деп
бөлетін жартылай ортағасырлық
сословиелікті ыдыратса, ал жиырма
жылдық мәдени өзгерістер
мемлекетті миллиондаған
қарапайым адам халқының өмірінде
көрініс тапқан өркениеттік үзілістен
өту жолына қойды. Адам сенгісіз
қысқа уақытта халықтың
мүмкіндіктері олар мен элементарлы
мәдениет арасындағы бөгет болмай
кетті. Бұл мәдениетке жақындау
адамдардың әлеуметтік-кәсіби
дәрежелерінен тәуелсіз бола
бастады. Ауқымы мен қарқыны
бойынша бұл өзгерістерді,
шындығында да, жалпыхалықтық
«мәдени көтеріліс» деп айтуға
болады.

3.

Дегенмен, біріншіден, мәдени өзгерістер ауқымы кең болғанымен, өте кедей
көрінді. Шың мәнінде бұл өзгерістер тек миллиондаған адамның рухани
маргиналдылық* сипаты негізінде «жартылай мәдениетті» қалыптастырды. Бұл
кеңестік биліктің қатесі және күнәсі емес, басқаша болу мүмкін емес еді: орасан
зор ауқымдылық пен қарқынның асқан жылдамдығы, өкінішке орай,
мәдениеттіліктің жоғарғы сапасын қамтамасыз етпеді.
Екіншіден, ауылдық өмірді қатаң қадағалаумен, яғни колхоздық жүйемен, ал
қала тұрғындарын мемлекеттік жоспарлаудың ұйымдастырушылық және үгіт
насихаттық сипатымен, комсомолдық компаниялар мен кәсәподақтар арасындағы
жарыстар арқылы адамдарды бұл мәдениетті қабылдауға мәжбүрледі. Солайша
мәдениет деген қажеттілік, шың мәнінде, қоғамдық құрылымдардың диктаты мен
қоғамдық атмосфераның қысымымен алмастырылып отырды. Бұл «көтерілістік
тегеуріннің» құдіреттілігіне деген сенімділіктен туындаған тарихи қателік болды.
20 ж. өзінде, көтеріліспен гиперсаясаясаттандырылған құрылымның елде
«жаңа типті мәдениет» қалыптастыруға деген ынтасы «маркситстік»
теоретикалық сипатқа ие болды. Ең «негізгі ерекшеліктер»: коммунисттік
идеялылық және партиялылық, коллективизм, интернационализм және
патриотизм КОКП тарапынан кеңес одағының жоспарлы дамуы ретінде
орнатылды! Осының бәрі «адамзаттың рухани дамуындағы жаңа қадам», оның
«шарықтау шегі» деп жарияланды.
Мәдени-тарихи дәстүрмен арақатынас күшпен үзілді. «Ескі мәдениет
кінәраттарымен» күрес айтарлықтай кедейлікке, ал көптеген қатынастарда
дәстүрлердің жойылуына әкелді.
*МАРГИНАЛДЫЛЫҚ (лат. margo - шектеу, шекара)-тұлғаның белгілі - бір әлеуметтік қоғамға қатысты
шекаралық қалпы. Тұлғаның психикасы мен өмір сұру қалпында өзіндік із қалдырады.

4.

Білім беру және ғылым салаларындағы
реформалар
Қарастырылатын кезеңде елдің мәдени өмірі бір келкі
дамымаған. Сонымен қатар, мәдени дамудың көптеген
салаларында айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізілді.
Олардың қатарына ең алдымен білім беру саласы кіреді.
Сауатсыз тұрғындардың басым бөлігі патшалық
тәртіптің тарихи мұрасы болып қалды. Ал елді жылдам
индустриализациялау қажеттілігі сауатты өндірісттік
жұмысшылардың аса зор мөлшерін талап етті.
1920 ж. басталған Кеңес одағының жоспарлы жігері
Ресей елінде сауатты тұрғындары санының үздіксіз
өсуіне әкелді. 1939 ж. таман РКФСРда сауатты адамдар
көрсеткіші 89% жетті. 1930/31 оқу жылынан бастап
міндетті бастапқы білім беру енгізілді. Сонымен қатар,
отызыншы жылдарға таман кеңес мектебі өзін ақтамаған
көптеген революциялық жаңашылдықтардан бас тартты:
сыныптық-сабақтық жүйе қайта қалыптастырылды,
бұрын бағдарламадан «буржуазды» деп шектетілген
пәндер орнатылды (ең алдымен жалпы және Отан
тарихы). 30 ж. басынан инженерлік-техникалық,
ауылшаруашылықтық және педагогикалық кадрларды
даярлайтын білім беру мекемелерінің саны жылдам
көбейе бастады. 1936 ж. жоғарғы білім беру істері
бойынша Бүкілкеңестік комитет құрылды.

5.

Дәл сол уақытта сталиндык тоталитаризм
ғылыми ілімдердің қалыпты дамуына үлкен
бөгет орнатты. Ғылым академиясының
автономиясы жойылды. 1934 ж. академия
Ленинградтан Мәскеуге көшірілді де
Совнаркомның қарамағына өтті. Ғылымды
әкімшіліктік қадағалау әдістерінің орнауы
зерттеулердің перспективті бағыттарының
(мысалы, генетика, кибернетика)
компартияның шешімі бойынша көптеген
жылдар бойына тоқтатқанына әкеліп соқты.
Ортақ «құпия хабарлар» (жала жабу) және кең
өріс ала бастаған репрессиялар жағдайында
академиялық дискуссиялар жиі жазамен
аяқталды. Оппонеттердің біреуі саяси
сенімсізділік танытты деген (мүмкін себепсіз)
айып тағылып, ол тек жұмыстан ғана емес,
сонымен қатар өмірінен де айырылу мүмкін
еді. Бұндай тағдыр зиялы қауымның көптеген
өкілдерінің пешенесіне жазылған болатын.
Биолог, кеңестік генетиканың негізін
салушысы Н.И.Вавилов, зерттеуші және
зымырандық техниканың конструкторы,
болашақта академик және екі мәрте
Социалисттік Еңбек Қаһарманы С.П.Королев
және т.б. көрнекті ғалымдар сияқты көрнекті
ғалымдар репрессиялардың құрбаны болды.

6.

Әдебиеттің даму ерекшеліктері
1934 ж. кеңестік жазушылардың І
Жалпыкеңестік съезінде «Жазушылар одағы»
құрылды. Бұл одаққа әдеби еңбегімен
айналысатын барлық адамдар кіруі тиіс еді.
Жазушылар одағы биліктің қолында
шығармашылық үдерісті тоталды түрде
қадағалайтын құралға айналды. Одақтың
мүшесі болудан бас тартқан адам тек қана
еңбектерін жарыққа шығару мүмкіндігінен
ғана айырылмай, сонымен қатар қылмыстық
жазаға тартылуы әбден мүмкін еді. Бұл
ұйымның басында М. Горький тұрған, бірақ
оның төрағалығы көпке созылмады. Оның
өлімінен кейін төрағалыққа А.А.Фадеев
отырады, ол бұл орынды сталиндық дәуірдің
соңына дейін алып отырады (1956 ж. өз өзіне
қол жұмсайды). Жазушылар одағынан бөлек
басқа да шығармашылық одақтар құрылды:
Суретшілер одағы, Сәулетшілер одағы,
Композиторлар одағы. Кеңес өнерінде
біркелкілік кезеңі орнады.
М.Горький

7.

Ұлы Отан соғысы кезінде басқа да өнер түрлерімен қатар
әдебиет те кризисттік жағдайға тап болды. Әдебиетте өз
шығармаларын Ұлы Отан Соғысына арнап жазған жазушылар
басты назарда болды. Симоннов өзінің “Тірілер мен өлілер”
кітабын аяқтайды. Бакланов, Бондарев, Быков, Васильев сияқты
жазушылардың шығармашылығында адамдардың тағдырларын
және өмірлерін қирататын соғыстың антигумандық сипаты
Симонов К.М.
Бондарев Ю.В.
Бакланов Г.Я.
көрініс тапқан.
“Ауылдық” проза гүлдену кезеңін бастан кешеді. Бұл
бағыттың жазушылары (Абрамов, Астафьев, Белов, Солоухин
және т.б.) ұжымдастырудың трагедиясын жарқын бейнелеумен
қатар, керісінше қарапайым адамдардың халықтық дәстүрлердің,
мәдениеттің, адамгершіліктің өшпейтініне сенімдерін арттырған.
Үлкен сұранысқа Шукшиннің әңгімелері ие болған. Бұларда
кеңестік әдебиетте ең алғаш “чудик”, яғни қоршаған ортаны аса
Шукшин В.М.
Солоухин В.А.
Астафьев В.П.
ниетпен, балалық көзқараспен
қабылдайтын адам
бейнесі пайда
болған.

8.

Хрущевтің «жылымығы» жылдарында пайда
болған тенденция өз жалғасын табуда, яғни
бұрын айтылмаған жазушылар мен
ақындардың шығармаларын дозалап беру
үрдісі. Ең атақтылардың қтарында Цветаева,
Ремизов, Пильняк, Блок, Мандельштам,
Ахматова және т.б.
Қоғамада нағыз мәдени ахуалды 70 ж.
ортасында баспаға шыққан Булгаковтың әйгілі
романы «Мастер и Маргарита» орнатты.
Ахматова А.А.
Мандельштам О.Э.
Блок А.А.

9.

10.

Определяющим стилем в литературе, живописи и
других видах искусства стал так называемый
«социалистический реализм». Стиль этот имел с
настоящим реализмом мало общего. При
внешнем «живоподобии» он не отражал
действительность в настоящем ее виде, а
стремился выдать за реальность то, что лишь
должно было быть с точки зрения официальной
идеологии. Искусству была навязана функция
воспитания общества в строго заданных рамках
коммунистической морали. Трудовой энтузиазм,
всеобщая преданность идеям Ленина-Сталина,
большевистская принципиальность– вот чем
жили герои произведений официального
искусства того времени. Реальность была гораздо
сложнее и в целом далека от провозглашаемого
идеала.
Несмотря на идеологический диктат и тотальный
контроль, продолжала развиваться и свободная
литература. Под угрозой репрессий, под огнем
верноподданной критики, без надежды на
издание продолжали работу писатели, не
желавшие калечить свое творчество в угоду
сталинской пропаганде. Многие из них так и не
увидели свои произведения опубликованными,
это случилось уже после их смерти.

11.

Изобразительное искусство,
архитектура, театр и киноискусство.
В данный период происходят значительные изменения и в изобразительном
искусстве. Несмотря на то, что в 20-е годы продолжают существовать
Товарищество передвижных выставок и Союз русских художников, появляются
и новые объединения в духе времени – Ассоциация художников пролетарской
России, Ассоциация пролетарских художников.
Классикой соцреализма в изобразительном искусстве стали работы Б. В.
Иогансона. В 1933 г. была написана картина «Допрос коммунистов».
Вершиной развития скульптуры социалистического реализма стала
композиция «Рабочий и колхозница» Веры Игнатьевны Мухиной (1889–1953).
Скульптурная группа была изготовлена В. И. Мухиной для советского павильона
на всемирной выставке в Париже в 1937 г.
В архитектуре в начале 30-х гг. ведущим продолжает оставаться
конструктивизм, широко использовавшийся для строительства общественных и
жилых зданий. Эстетика простых геометрических форм, свойственная
конструктивизму, повлияла на архитектуру Мавзолея Ленина, построенного в
1930 г. по проекту А. В. Щусева.
Быстро развивается кинематограф. Увеличивается количество снимаемых
картин. Новые возможности окрылись с появлением звукового кино. В 1938 г.
на экраны выходит фильм С. М. Эйзенштейна «Александр Невский».
Снимаются фильмы на революционную тематику.

12.

«Рабочий и колхозница» В.И Мухина
«Допрос коммунистов» Б.В.Иогансон

13.

Итоги:
Итоги преобразований первых лет советской власти в
области культуры были далеко неоднозначны. С одной
стороны, были достигнуты определенные успехи в
ликвидации неграмотности, ощущался подъем
активности творческой интеллигенции, который
выразился в организации новых и возрождение старых
обществ и объединений, создании ценностей в области
духовной и материальной культуры. С другой стороны,
культура стала частью государственной политики,
попав под контроль партийно-правительственного
аппарата.