Къырымтатар тилинде замирлернинъ семантик таснифи

1.

Къырымтатар тилинде
замирлернинъ семантик таснифи
Эмераметова Э.А.

2.

Дерснинъ типы: къарышыкъ
Талим чешити: сыныф-дерс
системасы

3.

Талим усуллары: сёз усулы, корьгезме
усулы, амелий усулы, китапнен
чалышув.
Дерс донатылувы: интерактив тахта,
мевзу боюнджа джедвель, таркъатма
материал.

4.

Дерснинъ макъсады:
Къырымтатар тилинде замирлернинъ
семантик таснифи тедкъикъ этмек;
Замирлернинъ манасы ве грамматик
аляметлерини анълатмакъ;
Талебелернинъ замир акъкъында
бильгилерини кенишлетмек;
Талебелерде озь фикирини ифаделев
къабилиетини, нутукъ медениетини
инкишаф эттирмек.

5.

Берген сёзлерден замирлерни
тапынъыз:
Мен, китап, бала, къуванч, сизни,
отьмек, менимки, бу, мына, ай, бизни,
къалем, отурмакъ, олар, гузель, су,
оларнынъки, сен, о, агъламакъ,
кульмек, яхшы, эписи, дениз, эр, шу,
алма, долма, анавы, ойле, къашыкъ,
фикир, севда.

6.

Къаиде:
Предметке, аляметке я да микъдаргъа догърудан – догъру ад олмайып, лякин бир де-бир
усулнен шу предметни, аляметни я да микъдарны бильдерген сёзлерге замир дейлер.
Замирлер нутукъта исим, сыфат, сайы ерине къулланылалар.
Исим ерине къулланылгъан замирлер исимлер киби келишлернен тюрленелер.
Олар джумледе муптеда, хабер, тамамлайыджы ве айырыджы вазифесини
беджелелер. (Сервер ресимни элине алып, баягъы вакъыт онъа бакъып къалды. Бу мени пек
тааджиклендирди)
Сыфат ерине къулланылган замирлер джумледе айырыджы вазифесини
беджерелер. ( Бойле вакъытларда, огер оны Амет тутмаса, эляк олып кетмеси бир шей дегиль
эди. Ойле шей ёкътыр онда.)
Сайы ерине къулланылгъан замирлер микъдарны ифаделемек ичюн
ишлетилелер, джумледе айырыджы ве хабер олалар. ( Шимды саат къач? Бу
куньлер ичинде совхозда чокъ ишлер япылды)
Замирлер мана ве грамматикъ джеэттен бир чешит дегиль. Меселя, о, биз, сиз,
ким, не, мен, сен, замирлери мана джеэттен исимге; бу, шу, о, бутюн, насыл, къайсы
замирлери сыфаткъа; къач, не къадар, замирлери исе сайыгъа бенъзейлер.

7.

Ашагъыдаки джумлелерде замирлерни тапып, насыл сёз чешити
ерине къулланылгъаныны айтыныз?
Сен, къызым, беллери букленген къартларны да ишлетеджек
оласынъмы?
О сёзюни, битирсе де, кене де тынчлыкъ девам этти, чюнки онынъ
сёзю Ибраим акъайны да сустыргъан, о да башыны ашагъы алып
тюшюнип къалды.
Назик сёзлер араштырды. Лякин чокъ чекишсе де, къафасындан
бойле сёзлер тапамады.
Анифе ёл чамурыны ёгъурып кете берди. Къайда ве не ичюн
кеткенини онынъ озю де бильмей эди.
Отряднынъ комиссары Сервер Муратов мектюпни окъумагъа
башлады. Штабдакилери онынъ этрафына топланып, дикъакъатнен
динълейлер.
Сонъ, мен насыл ярдым этерим.
Мен сизге башласам, сонъу чыкъмаз деп, эвельден айтмадыммы?
Къабаат озюнъизде.
Булар эписи бир кунь Макъпулеге барып етер. Сервер Нияргъа
эгильди. О, омузларыны силькип, ич чекип агъламакъта эди.

8.

Замирлернинъ чешитлери
Замирлер мана ве грамметик аляметлерине коре секиз
группагъа болюнелер:
Шахыс замирлери: мен, биз, сен, сиз, о, олар. (нутукъ
процессинде иштирак эткен адамларны ве нутукъта тильге
алынгъан шахыс я да предметлерни косьтерелер)
Ишарет замирлери: бу, шу, о, ана бу, мына шу, мынавы, анавы,
бойле, шойле, ойле. (предметлерни вакъыт ве ерине коре
косьтерюв, бельгилев, айырув киби вазтфесини беджерелер)
Суаль замирлери: ким? не? къач? насыл? къайсы? къачынджы?
къачар? (предмет, алямет, микъдар, акъкъында, предметнинъ
кимге я да неге аит, менсюп олгъаны акъкъында суаль анълата я
да малюм олмагъан шахысны косьтере)
Айырыджы-умумлештириджи замирлер: бутюн, эписи, эр, эр
бир, эр ким, эр шей. (предмет я да онынъ бир де бир аляметини
айырып я да топлап косьтерелер)

9.

Озьлюк замирлери: озь, кенди. (малюм, конкрет
бирликни айырып ифаделей)
Бельгисизлик замирлери: кимдир, недир, къайсадыр,
насылдыр, бир ким, бириси, базы. (мевджут, амма
малюм олмагъан предметни, аляметни анълаталар)
Ёкълукъ замирлери: ич кимсе, ич бири, ич бир кимсе,
ич бир шей. (мевджут олмагъан предмет, алямет я да
микъдарны умумийлештирип косьтерелер)
Мулькиет замирлери: менимки, сенинъки, онынъки,
оларнынъки. (мана ве морфологик хусусиети джеэттен
башкъа замирлерден айырылып туралар)

10.

Догъру замирлерини
бирлештиринъыз:
1) Шахыс
2) Ишарет
3) Суаль
4) Айырыджыумумлештириджи
5) Озьлюк
6) Бельгисизлик
7) Ёкълукъ
8) Мулькиет
А) Бу, шу, о, ана
Б) Ким? Не? Къач?
Насыл?
В) Мен, Биз, Сен, Сиз
Г) Озь, Кенди
Д) Бутюн, Эписи, Эр, Эр
бир
Е) Менимки, Сенинъки
Ё) Ич кимсе, Ич бири
Ж) Кимдир, Недир,
Къайсыдыр

11.

Эв вазифе: Янъы мевзуны текрармакъ
ве амелий ишни япмакъ.