Старажытная сістэма скланення назоўніка

1. Старажытная сістэма скланення назоўніка

2.

1. Назоўнік і яго катэгорыі.
2. Род як асноўная класіфікацыйная
граматычная катэгорыя назоўнікаў.
3. Гісторыя катэгорыі ліку і зборнасці.
4. Рэшткі парнага ліку ў сучаснай
беларускай мове.

3. Род як асноўная класіфікацыйная граматычная катэгорыя назоўнікаў

Н-В адз. л.: столъ – новъ;
Р стола – нова;
Н мн. л. столи – нови;
Д столомъ – новомъ.

4.

Астрамірава Евангелле: слоугы
моя подъвизалы ся быша –
жаночы род, мужчынскі род
павінен быць – мои, подвизали
ся
Бьёт челом сирота твоя...
Анисьица Васильева дочь,
Бьёт челом сирота твоя..
Ивашко Торосов сынъ.

5. Ваганні ў родавай характарыстыцы назоўніка пры ўказанні на пасаду

Бил челом но меня курской осадноя
голова Матвей Опухтин (Курская
грамата, 1621);
Послал... казачью голову Василья
Тарбѣева да стрелетцково
голову Плакиду Темирязева
(Курская грамата, 1623).

6. Гісторыя катэгорыі ліку і зборнасці

• адзіночны лік – указанне на адзінкавы
прадмет: столъ, сестра, село, плече;
• парны лік – указанне на два ці
непарыўную пару праметаў: стола
(дъва), сестрѣ (дъвѣ), селѣ (дъвѣ),
руцѣ, плечи;
• множны лік – указанне на колькасць
прадметаў большую за 2: столи, рукы,
сестры, села, плеча.

7.

• Жены их творять ту же скверну. –
Погубить вся творящая безаконие и
скверны дѣющая;
• Изби мразъ всяко жито. – Поби мразъ жита
вся;
• Сии князь пролья кровь свою. – Мученици
прольяша крови своя;
• человѣкъ сѣдить в доспѣсѣ – 6 человѣкъ
в доспѣсехъ;
• Съ одежи и съ обуви и со всякихъ запасовъ
тамги... не имали. – Нача на ногах своих
обуви мазати жиром
• И шьдъше весь народ пояша и из
монастыря. – И христоименитое людство
по немъ идоша и мнози народи, испущающе
слёзы (Наўгародскі летапіс).

8.

- адзіночны лік кънязь,
- множны лік кънязи – кьнязия
(Идоуть poyccкuu князи противоу
имъ. и послаша послы къ
роусскимъ княземъ (Наўгародскі
летапіс)) – формы адзіночнага ліку
са значэннем сукупнасці, адзінства
кънязия, дзе гэта значэнне
выражана суфіксам -*йj- у
спалучэннні з прыналежнасцю да
класу імён жаночага роду:

9.

Не ходили... со всею князьею но
сами поидоша особѣ;
Святославъ... възвратися г
Кыеву со всею князьею
(Лаўрэнцьеўскі летапіс) пры
магчымасці ўтварэння формаў
множнага ліку кънязиѣ (кънязии,
кьнязиямъ).

10.

Поймали курскихъ стрелцов жен и
детей дядью и братью
(Курская грамата, 1637).

11. Паралельныя ўтварэнні

• - адзіночны лік трупъ (Не наречеться
человѣкъ, но трупъ – К. Тураўскі) множны лік трупи (Зогзици кокуютъ на
трупы падаючи - “Задоншчына” - з тым
самым значэннем мноства зборны
назоўнік адзіночнага ліку трупие (По
търгоу трупие, по оулицямъ троупие Наўгародскі летапіс);
• - камень (больш ранняе камы) – камене і
паралельна формы абодвух лікаў са
зборным значэннем: камение (каменье) –
камения (каменья);
• - корень – корене, корение (коренье) –
корения (коренья).

12. Рэшткі парнага ліку ў сучаснай беларускай мове

назоўны – вінавальны – клічны,
родны – месны,
давальны – творны
стола – столу –
столома

13. Жыціе Ефрасінні Пскоўскай

крылѣ простерта,
от обою раму,
от благочестиву родителу,
отъ брату моею,
от руку,
до ногу,
к родителма,
поклонився братома,
двѣма чинома,
предъ очима вашима,
срдечныма рукама,
въ двою естеству

14. множны ліку у рэпліцы да 2 жанчын – Астрамірава Евангелле

Рече женама, не боите вы
ся

15. Наўгародскі летапіс

Перенесена быста Бориса
и Глѣба;
На канонъ святою Петроу
и Павлоу

16.

Формы парнага ліку такіх назоўнікаў
вельмі ўстойлівыя: сапога своя;
бока своя, за рога, завязавъ
рукава. Ужыванне такіх формаў у
гаворцы пра 1 прадмет не кажа аб
тым, ці асэнсоўваюцца яны ў
сістэме 3 ці 2 граматычных лічбаў:
Роукава же ризъ и широци а
долзи (Хаджэнне Ігнація
Смаленскага) – гаворка не пра 1
сукенку з 2 рукавамі.

17. Рэшткі формаў парнага ліку:

• - сучасная форма назоўнага
(вінавальнага) склону множнага
ліку вушы, вочы – былая форма
Н-В-К парнага ліку (очи, уши),
якая выцесніла форму
множнага ліку очеса, ушеса;
• - у складаным лічэбніку дзвесце
частка -сце – фанетычна
змененая форма Н-В-К парнага
ліку дъвѣ сътѣ (як дъвѣ
лѣтѣ);

18.

- форма Н-В слону множнага ліку (ногы –
ногі, рукы – рукі) у спалучэнні з лічэбнікам
два (дзве) захавала ад формы назоўнага –
вінавальнага – клічнага склону парнага
ліку націск на канчатку: дзве нагі (множны
лік – ногі), два вядры (але вёдры);
- - у форме творнага склону множнага ліку
сустракаюцца формы тыпу вачыма,
плячыма, грашыма побач з вачамі,
плячамі, грашамі. Варыянт на -ма – былая
форма Д-Т парнага ліку. Словы увушшу,
уваччу (у вушах, у вачах) – былая форма
Р-М парнага ліку (очью, ушью);

19. - у рускай мове

• – форма назоўніка пры спалучэнні з
лічэбнікам два: два шага, два часа,
два ряда. Гістарычна тут форма
назоўнікаў – не родны склон
адзіночнага ліку, а назоўны склон
парнага ліку. У сувязі з агульным
набліжэннем скланення лічэбнікаў три,
четыре са скланеннем дъва (дъвѣ)
формы былога назоўнага склону
парнага ліку, асэнсаваныя як формы
роднага склону адзіночнага ліку, былі
перанесены і ў спалучэнні з три,
четыре: три, четыре стола – тры,
чатыры сталы (у беларускай мове);

20. - у рускай мове

• словаформы берега, бока,
глаза, плечи, рога, уши мелі
значэнне парнага ліку,
старажытнарускія формы
множнага ліку берези –береги,
боци – боки, глази – глазы,
плеча, рози – роги, уха былі
малаўжывальныя.