Тұрғындар географиясы

1.

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті.
Дәріс 6
Тақырып: ТҰРҒЫНДАР ГЕОГРАФИЯСЫ

2.

Дәріс мақсаты:
1. Халық географиялық зерттеу объектісі
және өндірісті орналастырудың шарты
болып табылады.
2. Халықтың қоныстануы.
3. Халық миграциясы, олардың себептері
мен салдары.

3.

1.Халық саны географиялық зерттеу объектісі және өндірісті
орналастырудың шарты болып табылады.
Тұрғындар
географиясында екі
негізгі бағыт бөлінеді:
Халықты зерттеумен тіпті антикалық авторлар айналысты, бірақ дербес ғылыми сала ретінде тұрғындар географиясы тек 19 ғасырда ғана
дамыды, ең алдымен антропогеография (Германия) және адам географиясы (Франция) түрінде болды.
Тұрғындар географиясы – әртүрлі табиғи, әлеуметтік және экономикалық жағдайларда халықтың, елді мекендердің қалыптасуы мен
дамуының аумақтық ерекшеліктерін зерттейтін ғылым.
1
• жекелеген елдердің және олардың әкімшілік-аумақтық бірліктерінің (мысалы, облыстардың, елді мекендердің
және т.б.) халқын зерттеу;
2
• халықты қоныстандыру түрлері мен нысандарындағы аймақтық айырмашылықтарды талдай отырып, елді
мекен желілерін және елді мекен жүйелерін зерттеу
Тұрғындар географиясының зерттеу объектісі – халықтың
аумақтық жүйелері. Халық географиясы халықтың
көбеюіндегі аумақтық айырмашылықтарды, оның жынысжас құрылымын, этникалық құрамын және т.б. зерттейді;
еңбек ресурстарын орналастыру және оларды пайдалану;
халықтың көші-қоны; халықтың тығыздығы және
аумақтардың қоныстану түрлері.
Зерттеудің белгілі бір мақсаттарына сәйкес халық
географиясының келесі бөлімдері қалыптастырылды демогеография, көші-қон географиясы, этникалық және
конфессиялық география, еңбек нарығы мен жұмыспен
қамту
географиясы,
қалалар
географиясы
(геоқалалықтану), ауылдық елді мекеннің географиясы және т.б.

4.

ЭТНОГЕОГРАФИЯ
-халықтардың шығу тегі және олардың
арасындағы қарым-қатынас туралы ғылым.
Халық туралы
ғылым:
ДЕМОГРАФИЯ
-халықтың көбею заңдылықтары туралы ғылым,
оның санын, табиғи
өсуін, жасын және жыныстық құрамын зерттейді.
Адам ең маңызды өндірістік күш
ретінде экономиканың географиясын
зерттейді. Ең алдымен, адам оны
өндірісте
пайдаланылатын
еңбек
ресурсы ретінде қызықтырады. Бірақ
адамның өмірі тек материалдық игілік
шығарумен шектелмейді.
Халық өмірінің басқа аспектілері,
оның көбеюі мен дамуы, адамдардың
аумақтық ортақтығы және олардың
әлеуметтік байланыстары демография
мен әлеуметтік географияны, ал
аумақтық қоныс аудару жүйелерін елді
мекендердің географиясы зерттейді.

5.

Әлеуметтік-саяси тұрғыдан алғанда халықтың ұлттық
құрамының маңызы зор. Оның этникалық қақтығыстар, ұлттық
негіздегі сепаратистік қозғалыстар пайда болған көпұлтты
елдердегі әсері, кез-келген этникалық топтың үстемдігімен
этнократиялық мемлекеттер құруға бағытталған. Кейде
этносаралық
қақтығыстар
діни,
конфессияаралық
қақтығыстармен толықтырылып, шиеленіседі.
Өзі тұратын аумақтың табиғи жағдайларына бейімделіп, тұратын адамдар белгілі бір
өндірістік дағдыларға, сипаттамалық ерекшеліктерге, тамақтану, тұрғын үй, киім
дәстүрлеріне ие, тіпті дамып келе жатқан интеграция, өмір салтын біріктіру процестері
бұл ерекшелікті жоя алмайды. Халықтың еңбек дағдыларын зерделеу және талдау
экономиканы тиімді ұйымдастыру және еңбек ресурстарын неғұрлым толық пайдалану
үшін өзекті. Тұрмыстық этникалық ерекшеліктерді зерттеу тауарлар мен қызметтерге
қажеттілікті, оларды осы этникалық топ мекендейтін аумақта өндіру мүмкіндіктерін
анықтау кезінде қажет.
Этникалық дәстүрлермен үйлесетін діни дәстүрлер халықтың өмір салты мен
тұрмыстық қажеттіліктеріне әсер етеді.

6.

Халық саны– 8 041 197 030
Адамзат тарихында жер бетінде 8 млрд. адам
дүниеге келді.
Жыл сайын әлемде шамамен 140 миллион
адам дүниеге келеді.
әр секунд сайын-3 адам
әр минут сайын-175
әр сағат - 10 мың
әр тәулік сайын-250 мың
Халықтың
табиғи
қозғалысының
көрсеткіштері
тұтастай алғанда жылдар бойынша тұрақты, өйткені
олар баяу өзгеретін факторлармен – халықтың жынысы
мен жасына қарай құрылымымен, халықтың әлеуметтікэкономикалық даму деңгейімен анықталады. Бірақ
белгілі бір факторлармен олар салыстырмалы түрде тез
өзгеруі мүмкін, әсіресе туу деңгейі, табиғи апаттар,
соғыстар және өлім. Нәтижесінде, кейбір кезеңдерде
бірқатар елдерде өлім-жітім туу деңгейінен асып кеткен
кезде халықтың табиғи төмендеуі байқалады. Мұндай
жағдайларда олар депопуляция құбылысы туралы
айтады. Кейбір елдерде депопуляция халықтың көшіқонына байланысты болуы мүмкін.

7.

Халықтың жас және жыныстық құрылымы әртүрлі қызмет көрсету мекемелеріне қажеттілікті, саудадағы
тауарлардың ассортиментін, тұрғын үйге сұранысты анықтау үшін маңызды. Экономиканың өндірістік емес саласы
халықтың демографиялық құрылымына тікелей тәуелділіктен басқа, соңғысы әртүрлі қызмет салаларының дамуы
мен орналасуын анықтайды. Жас-жыныс құрылымы елдің, өңірдің, жекелеген орындардың қазіргі және
перспективалық еңбек әлеуетін анықтауға да тікелей қатысы бар.
ӘЛЕМ ХАЛҚЫНЫҢ ЖЫНЫСТЫҚ ҚҰРАМЫ
- БҰЛ ЕРЛЕР МЕН ӘЙЕЛДЕР САНЫНЫҢ АРАҚАТЫНАСЫ. ЖАЛПЫ,
ӘЛЕМДЕ 100 ӘЙЕЛГЕ 101 ЕР АДАМ КЕЛЕДІ.
Экономикалық дамыған елдерде
Ә>Е
Дамушы елдерде
Е>Ә

8.

ӘЛЕМ ХАЛҚЫНЫҢ ЖАС ҚҰРАМЫ
Халықтың көбею түріне байланысты оның жас құрылымы болады. Көбеюдің 1 типті елдерінде егде жастағы адамдардың үлесі
артады, ал көбеюдің 2 типті елдерінде балалардың үлесі жоғары.
Экономикалық дамыған және дамушы елдердегі халықтың жас құрамы.
20%
6%
15%
ДЕТИ (0-14 лет)
ВЗРОСЛЫЕ
(15-59 лет)
ПОЖИЛЫЕ
(старше 60 лет)
65%
43%
51%

9.

Шолу сұрақтары
1. Халық географиясының зерттеу объектісін сипаттаңыз.
2. Халық географиясындағы екі негізгі бағытты сипаттаңыз.
3. "Депопуляция" терминіне анықтама беріңіз.

10.

2. Халықты қоныстандыру
Халық тығыздығы - 1 км2 аумаққа келетін тұрғындар саны. Халықтың тығыздығын есептеу кезінде адам тұрмайтын
аумақтар мен ірі ішкі су кеңістіктері алынып тасталуы мүмкін.
Халықтың қоныс аударуы дегеніміз –
халықты аумаққа бөлу және елді мекендер
желісін құру процесі. Халықтың қоныс
аудару сипатына келесі факторлар әсер
етеді:
әлеуметтік-экономикалық
(шаруашылықтың дамуы, шаруашылық
салаларының орналасуындағы аймақтық
айырмашылықтар);
табиғи
(табиғат
құрамдас бөліктері) және демографиялық
(халық
қозғалысының
сипаты
мен
қарқындылығы).
Барлық елді мекендер екі негізгі санатқа
бөлінеді — ауылдық және қалалық.
58 человек на км²

11.

Қалалардың өсу және қала халқының үлес салмағын арттыру процесі урбандалу деп аталады. Қалалық елді
мекендерде әлем халқының көп бөлігі тұрады-54 % (1800 жылы бұл 3%).
Көптеген қалалық орталықтар тез өсіп келеді, орталық қала спутниктік қалаларға толып, қала маңындағы
аймақтарды сіңіреді (субурбанизация процесі).
Қалалық агломерациялар — өндірістік, еңбек және мәдени-тұрмыстық байланыстармен біріктірілген елді
мекендердің кластерлері, олар қазіргі уақытта жоғары урбандалған елдерде қалалық қоныстанудың
негізгі нысаны болып табылады.
Кейбір жерлерде қалалық қоныстанудың одан да кең және күрделі формалары— мегалополистер пайда
болды, олардың негізін үлкен байланыстар жиынтығымен біріктірілген жақын орналасқан ірі қалалардың
конгломераттары құрайды.
Рурбанизация - қалалық формалар мен өмір сүру жағдайларын ауылдық жерлерге тарату процесі.

12.

ҚАЛАЛЫҚ ҚОНЫСТАНУ НЫСАНДАРЫ
НҮКТЕЛІК ҚАЛА
АГЛОМЕРАЦИЯ
Токио — Иокогама; Джакарта; Дели и др.
МЕГАЛОПОЛИС
Қазіргі мегаполис бір біріне ауысатын агломерациялардан
тұрады Бостон, Нью-Йорк, Филадельфия, Балтимор, Вашингтон
(демек, оның кейінгі атауы Босваш); Чипиттс (Чикаго-Питтсбург)
Токайдо (Токио-Осака) және т. б.

13.

Шолу сұрақтары
1. "Агломерация"терминіне анықтама беріңіз.
2. Халықтың қоныстану сипатына әсер ететін факторларды тізімдеңіз.
3. "Рурбанизация"терминіне анықтама беріңіз.

14.

3. Халықтың көші-қоны, олардың себептері мен салдары. Еңбек ресурсы
Көші-қон-бұл тұрғылықты жердің уақытша немесе тұрақты өзгеруімен байланысты халықтың механикалық қозғалысы.
Көші-қонның аумақтық белгісі бойынша ішкі (мемлекетішілік), транзиттік және сыртқы (мемлекетаралық, халықаралық)
болуы мүмкін. Мемлекетаралық көші-қонға қатысты эмиграция (елден кету) және иммиграция (елге кіру) сияқты ұғымдар
қолданылады.
Көші-қон процестерін анықтайтын басты себеп-экономикалық. Жұмыс
іздеумен байланысты көші-қон негізінен заңсыз болып табылады, бұл
көптеген елдерді иммиграцияны шектеуге бағытталған көші-қон саясатын
жүргізуге мәжбүр етеді. Әр түрлі елдердің кіруін шектейтін критерийлер
белгілі бір айырмашылықтарға ие, бірақ көбінесе бұл жас, білім деңгейі,
отбасылық жағдайы және т.б. Халықтың көші – қонының іс жүзінде
тұрақты себебі-соғыс және адамдардың өміріне қауіп төндіретін "ыстық
нүктелердің" пайда болуы.
Жақында табиғи ортаның айтарлықтай нашарлауына байланысты экологиялық
себептерге байланысты көші-қон көбейді. Қоршаған орта жағдайының нашарлауына
байланысты дамыған елдердің көптеген ірі және ірі қалаларынан халықтың
айтарлықтай кетуі байқалады. Дамыған мемлекеттердің белсенді саясатының
нәтижесінде "ақыл-ойдың ағуы", әсіресе бұрынғы социалистік және дамушы
елдерден тұрақты өсу тенденциясына ие.
Халықтың салыстырмалы түрде аз бөлігі тұрақты тұрғылықты
жерін саяси себептермен, ерікті түрде де, мәжбүрлеу арқылы
да өзгертеді. Соңғы жағдайда бұл "депортация" деп аталады.
Көбінесе заңсыз иммигранттар депортацияға ұшырайды, яғни
кез-келген елдің аумағында заңсыз тұратын адамдар, көбінесе
саясаткерлер мен қоғам қайраткерлері.

15.

Еңбек ресурстары-бұл тиісті салада қажетті физикалық мәліметтерге, білімге және еңбек дағдыларына ие еңбекке қабілетті
халықтың бөлігі.
Халықтың жасы оның экономикалық белсенді бөлігін немесе нақты жұмыс істейтін адамдардың санатын анықтайды. ЭБХбұл материалдық өндіріске немесе өндірістік емес салаға нақты қатысатын адамдар.
Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) мәліметтері
бойынша, 3 млрд.еңбекке қабілетті халықтың 25-30% ы жартылай ғана жұмыспен қамтылған, ал 140 млн. ы толық жұмыссыз.
Қазіргі жағдайда жұмыспен қамту және жұмыссыздық географиясы
экономикалық және әлеуметтік географиядағы зерттеудің маңызды
бағытына айналуда. Жұмыспен қамту және жұмыссыздық географиясы
көбінесе демографиялық жағдайға және экономиканың құрылымдық
өзгеруіне байланысты.
Сандық көрсеткіш қана емес, сонымен қатар еңбек ресурстарының сапалық құрамы да
үлкен маңызға ие. Сондай-ақ, кадрлардың білім деңгейі, экономикада жұмыс істейтін орта,
арнаулы орта және жоғары білімі бар адамдардың үлесі маңызды. Жұмыспен қамту
саласындағы дәстүрлі (ұлттық) артықшылықтарды да ескеру қажет.

16.

Осылайша,
өндірісті орналастыруға еңбек ресурстарының сапалық және сандық құрамы әсер етеді (атап айтқанда,
еңбекті қажет ететін және ғылымды қажет ететін өндірістерді орналастыру);
тұтынушы ретінде халыққа бағдарланған қызмет көрсету саласын орналастыру және аумақтық
ұйымдастыру халықты орналастырумен тікелей байланысты;
ҚР қазіргі нарықтық экономикасы жағдайында жұмыссыздық, жаңа жұмыс орындарын құру, кадрларды
даярлау және қайта даярлау және т. б. мәселелері аса маңызды болып табылады.

17.

Шолу сұрақтары
1. "Көші-қон"терминіне анықтама беріңіз.
2. Көші-қон түрлерін аумақтық негізде тізімдеңіз.
3. "Еңбек ресурстары"ұғымына анықтама беріңіз.

18.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Голубчик М.М. Социально-экономическая география: Учебник для академического
бакалавриата / М.М. Голубчик, С.В. Макар, А.М. Носонов и др. - Люберцы: Юрайт,
2016. - 419 c.
Горохов С.А. Общая экономическая, социальная и политическая география: Учебное
пособие / С.А. Горохов, Н.Н. Роготень. - М.: ЮНИТИ, 2015. - 271 c.
Максаковский В.П. Общая экономическая и социальная география. Курс лекций. В 2-х
частях. - М.: Владос, 2009. – 367 с.
Гладкий Ю.Н. Общая экономическая и социальная география: Учебник для студентов
учреждений высшего педагогического профессионального образования / Ю.Н.
Гладкий, В.Д. Сухоруков. - М.: ИЦ Академия, 2013. - 384 c.
Шерстобитова Л.В. Экономическая география: учебно-методическое пособие / Л.В.
Шерстобитова. – Томск: Изд-во Том. гос. архит.-строит. ун-та, 2013. – 88 с.
Озгелдинова Ж.О., Мукаев Ж.Т. Введение в экономическую, социальную и
политическую географию: учебное пособие. - Алматы: CyberSmith, 2021.- 160 с.

19.

Назарларыңызға рахмет!