Дүние жүзілік шаруашылық: құрылымы, салалары, географиясы

1.

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті.
Дәріс 9
Тақырып: ДҮНИЕ ЖҮЗІЛІК
ШАРУАШЫЛЫҚ: ҚҰРЫЛЫМЫ,
САЛАЛАРЫ, ГЕОГРАФИЯСЫ

2.

Дәріс жоспары:
1. Әлемдік экономиканың даму
тұжырымдамасы мен кезеңдері.
2. Шаруашылықтың салалық
құрылымы.
3. Шаруашылықтың аумақтық
құрылымы.

3.

Әлемдік экономиканың даму тұжырымдамасы мен кезеңдері
Әлемдік (дүниежүзілік) шаруашылық — халықаралық еңбек бөлінісі жүйесімен және әртүрлі
экономикалық қатынастармен өзара байланысты ұлттық шаруашылықтардың қалыптасқан
жиынтығы.
Қазіргі уақытта ҒТР, ақпарат және коммуникация құралдарының рөлінің артуының арқасында
елдердің бір-бірінен өзара тәуелділігі күшейе түсті. Әлемдік экономиканы қалыптастырудың
экономикалық алғышарттары халықаралық еңбек бөлінісі және өндірістік кооперация, әлемдік
инфрақұрылым, тауарлар мен жұмыс күшінің әлемдік нарығы, халықаралық қаржы жүйесі
болып табылады.
Трансұлттық корпорациялар (ТҰК) – орналасқан елінде ұлттық капиталы бар ірі
халықаралық компаниялар. ХХІ ғасырдың басында әлемде шамамен 70 мың ТҰК және
олардың 850 мың филиалы болды. ТҰК әлемдік өндірістің шамамен 50% - ын және әлемнің
сыртқы саудасының 2/3-ін құрайды. Қазіргі ТҰК айналымы бірнеше миллиард доллар
болатын алып өнеркәсіптік-қаржылық кешендермен, өңдеу өнеркәсібінің алдыңғы қатарлы
ғылымды
қажетсінетін
салаларымен:
автомобиль,
электрондық,
химиялық,
фармацевтикалық және т. б. сипатталады.
Халықаралық экономикалық ұйымдар - бұл әртүрлі елдердің сауда және экономиканың
басқа салаларындағы ынтымақтастығын тереңдетуге арналған әлемдік экономиканың
институттары. Халықаралық экономикалық ұйымдардың көпшілігі мемлекеттік емес, олардың
саны 3000-ға жуық. Оларға ДСҰ, ХВҚ, ЭЫДҰ және т.б. сияқты белгілі ұйымдар жатады.
Ұйымдардың тағы бір тобы мемлекетаралық, олардың саны 400-ге жуық. Олардың ішінде ЕО,
НАФТА, ОШАЕҚ және т.б.

4.

Дүниежүзілік экономика халықаралық сауданың пайда болуына байланысты қалыптасудың ұзақ жолын өтті. Мемлекеттер құрылған
күннен бастап көрші елдермен сауда-саттық жүргізіп, алдымен еуроазиялық, кейін әлемдік нарық қалыптасты. Дүниежүзілік
шаруашылықтың қалыптасуының негізгі кезеңдері:
1 кезең - (б.з. д. I – II ғғ. - б. з. д. I ғғ.),
Рим империясының күші, елдер
арасындағы сауданың жандануы,
ортақ еуроазиялық нарық
қалыптасуда.
2 кезең – (XV-XVII ғасырлар), елдердің
әлемдік нарыққа бірігуі Ұлы географиялық
ашылулар кезеңімен байланысты.
Әлемдік экономикаға жаңа американдық
континенттер кірді. Осы кезеңде алғашқы
колониялар пайда болды және
халықаралық сауда әлемнің барлық
аймақтарын қамтыды.
3 кезең – (XVII-XVIII ғғ.), Корольдік
ғылыми қоғамның құрылуымен (1662
ж.) көптеген техникалық өнертабыстар
пайда болды. Қол еңбегінен
машиналарды пайдалануға көшу
басталды.
4 кезең – (XIX-XX ғғ.), капиталистік
шаруашылықтың дамуы, аграрлық
шаруашылықты
индустрияландырудың басталуы,
өнеркәсіптік өндіріске біртіндеп көшу.
5 кезең – (XX ғасырдың бірінші
жартысы), соғыстар, экономиканы
милитаризациялау, жаңа салалардың
пайда болуы (энергетика, алюминий,
мұнай-химия). Кезең 1945 жылы
капитализм мен социализм
экономикасының пайда болуымен
аяқталады.
6 кезең – (1945-1980), Еуропа Екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін ұзақ уақыт
қалпына келді. Үлкен ақша ағындары
басқа аймақтарға, Оңтүстік-Шығыс Азияға,
Оңтүстік Африкаға және Латын
Америкасына жіберіледі. 1960-1980
жылдары "жаңа индустриялық елдердің"
шаруашылығында әлеуметтікэкономикалық көрсеткіштердің сапалы
секірісі байқалады.
7 кезең - (1980-2000 жж.), жаңа
технологиялар пайда болады, ТҰК
қалыптасады. Елдердің социалистік
жүйесінің ыдырауы, экономиканың
социалистік түрінің жойылуы, әлемдік
экономиканың біртұтастығын күшейту.
8 кезең - әлемдік экономиканың қазіргі
жаһандануы, ТҰК қызметі негізінде
елдердің экономикаларын біріктіру.
Постиндустриалды елдердің
экономикасында өндірістік емес сала,
несиелік және қаржылық қызметтер,
менеджмент және ақпараттық
технологиялар басым.

5.

Әлемдік экономиканы
экономикалық талдау үшін
қазіргі әлемдік экономиканың
жағдайы мен динамикасын
сипаттайтын көрсеткіштер
жүйесі қолданылады. Маңызды
көрсеткіштер:
жалпы және жан басына шаққандағы
елдің ұлттық байлығы. Ұлттық байлықелдің қаржылық міндеттемелерінің
құнына азайтылған жинақталған
ресурстарының жиынтығы. Ұлттық
байлыққа өндірістік активтер, өндірістік
емес активтер (жер, үйлер және
пайдаланылатын табиғи ресурстар),
негізгі материалдық емес активтер
(зияткерлік меншік) және қаржы активтері
(ақша, алтын, бағалы қағаздар және т. б.)
кіреді;
жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) - белгілі бір елдің
аумағында өндірілген түпкілікті тауарлар
мен қызметтердің нарықтық құны, әдетте,
жылына орташа есеппен АҚШ
долларымен есептеледі. 3-4% көрсеткішіелдің экономикалық өсуінің қалыпты
қарқыны, жылына 6-10% деңгейінде
жоғары болып табылады;
елдің халықаралық экономикалық
қатынастарға қатысу көрсеткіштері.
Көрсеткіштер сыртқы сауда квотасы
(экспорт пен импорт сомасының ЖІӨ-ге
пайыздық қатынасы), халықтың жан
басына шаққандағы сыртқы сауда
айналымы (келетін ел экспортының
орташа құндық көлемі) болып табылады.

6.

Шолу сұрақтары
1. «Әлемдік экономика» ұғымына анықтама беріп, мазмұнын
ашыңыз.
2. Дүниежүзілік шаруашылықты экономикалық талдау үшін
қандай көрсеткіштер қолданылады?
3. «Трансұлттық корпорациялар (ТҰК)» терминіне анықтама
беріңіз.

7.

2. Шаруашылықтың салалық құрылымы
Салалық құрылым экономиканың
жеке салаларға, ірі салалық және
салааралық кешендерге саралануын
көрсетеді, олардың әрқайсысының
өзіндік салалық құрылымы бар.
‒материалдық түрдегі материалдық
байлықты жасау (өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы, құрылыс);
Халық шаруашылығының салалық
құрылымы - бұл өндірістік және
өндірістік емес қызмет түрлеріне,
қарастырылып
отырған
аумақтық
жүйенің (ел, облыс, аудан, елді мекен
және хозяйства
т.б.) шаруашылық
құрамына
бөлу.
Основой
является
сфера материального
производства, которая представляет собой совокупность всех
видов производственной деятельности:
Сала - бұл біртекті өнімдер шығаратын
немесе біртекті қызметтер көрсететін
кәсіпорындар жиынтығы.
‒тұтынушыға тасымалдау есебінен
олардың құнын арттыру (көлік, сонымен
қатар материалдық өндіріске қызмет
көрсетуге арналған коммуникациялар);
‒материалдық игіліктерді сақтау,
сұрыптау, буып-түю және басқа да
функциялары (дайындау, сақтау,
материалдық-техникалық қамтамасыз
ету, сауда, қоғамдық тамақтандыру)
есебінен олардың құнын арттыру.

8.

қызмет көрсету
салалары: тұрғын үйкоммуналдық
шаруашылық және
тұрмыстық қызмет
көрсету, халыққа
қызмет көрсету үшін
көлік және байланыс
және т.б.;
Материалдық
байлықты
тудырмайтын
қызметтің басқа
түрлері өндірістік
емес саланы
құрайды, оған
мыналар кіреді:
басқару және
қорғаныс салалары
әлеуметтік
қызметтердің
салалары:
денсаулық сақтау,
білім беру,
мәдениет және
өнер, ғылым және
ғылыми қызметтер;
Экономиканың құрылымы әр уақытта
пайда болған бірнеше секторлардан
тұрады. Ұлттық экономика секторы деп
оның өзіндік әлеуметтік-экономикалық
белгілері
бар
бөлігі
түсініледі.
Экономикалық секторлар: бастапқы
сектор (аңшылық және балық аулау,
ауыл шаруашылығы, орман және таукен өнеркәсібі); қайталама сектор (өңдеу
өнеркәсібі және құрылыс); үшінші
сектор (көлік, сауда, ғылым, өнер,
қызмет көрсету), кесте 2. Соңғы
уақытта төрттік сектор деп-ақпараттық
секторды да бөліп қарастырады.

9.

1-кесте – Әлемдік экономиканың салалары
Бірінші сектор
Екінші сектор (өндеу өнеркәсібі)
Үшінші сектор (қызмет көрсету секторы)
Білім, денсаулық сақтау, мәдениет
Ауыл шаруашылығы, аңшылық және балық Тамақ
аулау
Ағаш өңдеу және целлюлоза-қағаз, полиграфия Туризм, ойын-сауық және демалыс
Тау-кен
Орман шаруашылығы
Жеңіл
Көтерме және бөлшек сауда
Химиялық, соның ішінде мұнай өңдеу
Көлік
Құрылыс материалдарын өндіру
Телекоммуникация және байланыс
Металлургия (қара және түсті)
Қаржылық, банктік, несиелік және сақтандыру
қызметі
Машина жасау және металл өңдеу
Ақпараттық технологиялар, кеңес беру
Энергетика
Құрылыс
Жылжымайтын мүлік қызметтері
Өнеркәсіптік
интеграцияның екі түрі
бар:
Информационный сектор хозяйства развивается очень быстро, и уже говорят о переходе наиболее развитых стран мира от
«постиндустриального» типа экономики к «информационному».
1
• өндіріс кооперациясы – дайын өнім өндіруге жекелеген кәсіпорындардың бірлесіп қатысуы. Қарапайым
кооперация (біртекті еңбек кооперациясы) және күрделі кооперация (әртүрлі еңбек түрлерінің
кооперациясы) арасында ажыратылады;
2
• өндіріс комбинациясы – шикізатты кешенді пайдалануға негізделген бір кәсіпорындағы өндірістік
процестердің жиынтығы (мысалы, ауыл шаруашылығы шикізатын өңдеу, қара металлургия, мұнай
өнеркәсібі және т.б.).

10.

Өндірістік және өндірістік емес сфералардың жекелеген салаларының интеграциясы нәтижесінде сала
аралық кешендер (САК) – дамудың ортақ мақсаты бар өзара байланысты салалардың комбинациясы
қалыптасты.
САК саланың ішінде (мысалы, өнеркәсіптің құрамында машина жасау және отын-энергетика кешендері
бар) немесе экономиканың әртүрлі салаларының (агроөнеркәсіптік кешен, әскери-өнеркәсіптік
кешендер) өзара әрекеттесуінің нәтижесінде пайда болуы мүмкін.
Экономиканың құрамдас бөліктерінің бірі – инфрақұрылым, ол материалдық игіліктерді өндірумен тікелей
байланысты емес, бірақ өндіріс процесі мен халықтың күнделікті өмірі үшін қажетті жұмыс істейтін
құрылымдардың, ғимараттардың, желілер мен жүйелердің жиынтығы ретінде айқындалатын
инфрақұрылым.
Инфрақұрылым
• Өндірістік инфрақұрылым (көлік, байланыс, электрмен жабдықтау желілері, сумен жабдықтау
және т.б.)
• Әлеуметтік (ағарту, денсаулық сақтау, мәдениет, тұрмыстық қызмет көрсету)
• Институционалдық, басқару процесін қамтамасыз ететін (әкімшілік, шаруашылық, қаржылық және
басқа мекемелер мен ұйымдар)
• Ақпарат (коммуникациялық жүйелер, теледидар, информатика, басқа да байланыс жүйелері).

11.

Основой хозяйства является сфера материального производства, которая представляет собой совокупность всех
Сурет 1 - Шаруашылықтың экономикалық құрылымының эволюциясы (Кларктың экономика секторларының моделі)
видов производственной деятельности:
-Әлемдік шаруашылықтың салалық құрылымында "бастапқы салалар" (ауыл шаруашылығы және өндіруші өнеркәсіп) біріншілікті "қайталама
салаларға" (өңдеуші өнеркәсіп және құрылыс), одан кейін "қайталама" - "үшінші салаларға" (қызмет көрсету саласы) жол береді.
Әлемде өндірістік емес салада белсенді халықтың 1/3 астамы жұмыс істейді, ал әлемнің жекелеген дамыған елдерінде бұл көрсеткіш 50% - ға
және одан да жоғары (60% - Германия мен Жапонияда, 70% - АҚШ-та).
Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы арасында өнеркәсіптің пайдасына үлкен өзгерістер болып жатыр, оның дамуы экономиканың барлық
салаларында еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты. Әлемнің неғұрлым дамыған елдерінің ЖІӨ-дегі өнеркәсіптің үлес салмағы 25-35%
деңгейінде, ал ауыл шаруашылығында небәрі 2-3% - ды құрайды. Тек дамушы елдерде ауыл шаруашылығы (оның ЖІӨ-дегі үлесі 30-40% - ды
құрайды) әлі де өнеркәсіптен едәуір асып түседі (10-20%).
Өнеркәсіп құрамында өндіруші салалардың үлесі төмендеуде және өңдеуші салалардың үлесі өсуде. Соңғысында машина жасау мен химия
өнеркәсібінің (микроэлектроника, робототехника, органикалық синтез және т.б.) ғылымды көп қажет ететін жаңа салалары ерекше жоғары өсу
қарқынымен ерекшеленеді.

12.

Шолу сұрақтары
1. "Салалық құрылым"ұғымының анықтамасын беріңіз және
мазмұнын ашыңыз.
2. Материалдық өндіріс салаларын тізімдеңіз.
3. "Өндірісті біріктіру"ұғымына анықтама беріңіз.

13.

3. Шаруашылықтың аумақтық құрылымы
Шаруашылық салалары белгілі бір экономикалық әлеуеті бар (халық және еңбекшілер саны,
өнеркәсіптік және басқа да кәсіпорындардың қуаты, ғылыми-зерттеу мекемелері және т.б.) және көлік
жүйелерімен қосылатын орталықтар мен тораптарда негізделеді.
Шаруашылықтың аумақтық құрылымы деп оны аумақтық таксондарға бөлу түсініледі. Әр түрлі
деңгейдегі және типтегі аумақтық құрылымдардың бұл түрі (экономикалық аудандар, өндірістік
орталықтар мен тораптар және т.б.) экономиканы аумақтық ұйымдастырудың нақты формалары болып
табылады.
И. М. Маергойздың пікірінше, шаруашылықтың аумақтық құрылымы-келесі
ажырамайтын нысандардан тұратын үштұғырлы құрылым:
• елдің белгілі бір түрде өзара байланысты және өзара орналасқан бөліктерінің
(аудандардың, кіші аудандардың және әртүрлі дәрежедегі басқа да аумақтық
1 форма бірліктердің) өзара іс-қимылымен сипатталатын интегралдық-өндірістік құрылым;
2 форма
3 форма
• елдің негізгі өнеркәсіптік және ғылыми әлеуеті шоғырланған экономиканың негізгі
салаларын орналастырумен қалыптасатын аумақтық-салалық құрылым;
• желілік торап құрылымы оның қоныстануымен байланысты өндірістік
инфрақұрылымды қамтиды.

14.

Әлемдік экономиканың аумақтық құрылымында бірнеше иерархиялық деңгейлерді және оларға сәйкес аумақтық
құрылымдардың түрлерін ажыратуға болады.
-Аймақтық (халықаралық) деңгей әлемдік экономиканың ең үлкен аумақтық бөліктерін континенттерді, олардың жекелеген бөліктері мен елдерін қамтиды. Экономиканы аумақтық
ұйымдастырудың бұл деңгейі аймақ, субаймақ, ел сияқты аумақтық құрылымдарға сәйкес келеді.
-Аймақ - бір ортақ аумақта орналасқан бірнеше елдерден құрылған Әлемдік экономикадағы ең ірі
аумақтық білім. Әлемдік экономиканың құрамында негізгі аймақтар бөлінеді: Солтүстік Америка,
Латын Америкасы, Африка, Австралия және Океания, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД),
Шет елдер (ТМД елдеріне қатысты) Еуропа мен Азия.
-Субаймақ - өндіргіш күштерді дамытудың табиғи, тарихи және экономикалық
жағдайларының ерекшелігімен, әлеуметтенуімен және экономиканы орналастыру
ерекшеліктерімен ерекшеленетін аймақтың ірі құрамдас бөлігі. Мысалы, Еуропада екі
үлкен бөлік бар - Шығыс және Батыс.
-Ел - халқы тарихи-мәдени ортақтығымен және саяси оқшаулануымен, даму жағдайларымен,
мамандануымен және экономикалық құрылымымен ерекшеленетін аумақ. Шаруашылықтың
аумақтық құрылымының тағы бір деңгейі - аудандық, әрбір жеке елдің аумағымен байланысты
(№13 тақырыпты, экономикалық-географиялық аудандастыруды қараңыз).

15.

Осылайша, қазіргі әлемдік экономика-бұл күрделі организм, оның қызметі бірқатар факторларға байланысты. Ұлттық
экономикалардың өзара тәуелділігінің артуы бір сектордағы немесе елдегі проблемалардың еңбек бөлінісінің барлық
басқа қатысушыларына бірден әсер етуіне әкеледі.
Шолу сұрақтары
1. "Экономиканың
аумақтық
құрылымы«
анықтамасын беріңіз және мазмұнын ашыңыз.
ұғымының
2. "Аймақтық (халықаралық) деңгей" ұғымына анықтама
беріңіз.
3. Экономиканың
аумақтық
құрылымының
ажырамас
формаларының мазмұнын тізімдеңіз және ашыңыз.

16.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Голубчик М.М. Социально-экономическая география: Учебник для академического
бакалавриата / М.М. Голубчик, С.В. Макар, А.М. Носонов и др. - Люберцы: Юрайт,
2016. - 419 c.
Горохов С.А. Общая экономическая, социальная и политическая география: Учебное
пособие / С.А. Горохов, Н.Н. Роготень. - М.: ЮНИТИ, 2015. - 271 c.
Максаковский В.П. Общая экономическая и социальная география. Курс лекций. В 2-х
частях. - М.: Владос, 2009. – 367 с.
Гладкий Ю.Н. Общая экономическая и социальная география: Учебник для студентов
учреждений высшего педагогического профессионального образования / Ю.Н.
Гладкий, В.Д. Сухоруков. - М.: ИЦ Академия, 2013. - 384 c.
Шерстобитова Л.В. Экономическая география: учебно-методическое пособие / Л.В.
Шерстобитова. – Томск: Изд-во Том. гос. архит.-строит. ун-та, 2013. – 88 с.
Озгелдинова Ж.О., Мукаев Ж.Т. Введение в экономическую, социальную и
политическую географию: учебное пособие. - Алматы: CyberSmith, 2021.- 160 с.

17.

Назарларыңызға рахмет!