Көлік және қызмет. Көрсету географиясы

1.

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті.
Дәріс 11
Тақырып: КӨЛІК ЖӘНЕ
ҚЫЗМЕТ
КӨРСЕТУ ГЕОГРАФИЯСЫ

2.

Дәріс жоспары:
1. Көлік географиясы
2. Қызмет көрсету саласының
географиясы

3.

1. Көлік географиясы
Көлік географиясы, көлік пен тасымалдаудың аумақтық орналасуын, елдер мен аймақтардың
географиясы
жекелеген аумақтық жүйелерініңКөлік
құрамындағы
көліктің даму ерекшеліктерін зерттейтін экономикалық
географияның саласы.
Көлік материалдық өндірістің үшінші жетекші саласы болып табылады, ол халықаралық еңбек
бөлінісінің материалдық негізін құрайды, өндірістің орналасуына әсер етеді, мамандандыру мен
ынтымақтастықтың дамуына, сондай-ақ интеграциялық процестердің дамуына ықпал етеді.
Барлық көлік құралдары, байланыс жолдары және көлік кәсіпорындары бірігіп әлемдік көлік
жүйесін құрайды. Ғылым мен техниканың дамуымен жылдамдық артып, көлік құралдарының жүк
көтергіштігі артты. Контейнерлердің, су асты тоннельдерінің пайда болуы әртүрлі жүктерді
тасымалдау мүмкіндіктерін едәуір кеңейтті.
Әлемдік ЖІӨ-дегі көлік үлесі 4-тен 9% - ға дейін ауытқиды. Әлемде жылына орта есеппен көліктің
барлық түрлерімен (650 млн. астам автомобиль, 40 мың теңіз кемесі, 200 мың локомотив, 10 мың
рейстік ұшақ) 100 млрд. тонна жүк және 1 трлн. жолаушылар тасымалданады.

4.

Кесте – 1 Көліктің статистикалық көрсеткіштері
Параметрлері
Көлік желісінің
конфигурациясы
Дамыған елдер
Күрделі конфигурация
Дамушы елдер
сызықтық («негізгі орталықты
экспорттық мамандану
аймақтарымен
байланыстыратын ену желілері»
Көлік құрылымы
Көліктің барлық түрлері
1-2 көлік түрі
Жолдардың ұзындығы
Әлемдік көлік желісінің
жалпы ұзындығының 78
%
жаһандық көлік желісінің
жалпы ұзындығының 22%
Жүк айналымы
Әлемдік жүк
айналымының 74%
әлемдік жүк айналымының 26%
Жолаушылар
айналымы
Техникалық даму
деңгейі
Жоғары техникалық
деңгей
Көлік желісінің
тығыздығы
Халықтың көліктік
қозғалғыштығы
100 км2 аумаққа 50-60
км
Халықтың жоғары
"қозғалғыштығы"
Техникалық деңгейі төмен
(паровоздар, атпен жүретін, жүк
көлігі, жүк тиегіштер,
рикшалар)
100 км2 аумаққа 5-10 км
Халықтың төмен
«қозғалғыштығы».
Өңірлер мен әлемнің жекелеген елдерінің
көлік жүйелеріндегі көлік түрлерінің
арақатынасы әртүрлі. Дамыған елдердің
көлік жүйесі күрделі құрылымға ие және
көліктің барлық түрлерімен, соның
ішінде электронды түрімен ұсынылған
(3-кесте). Дамыған елдерге әлемдік ішкі
көліктің (теңізсіз) жүк айналымының
шамамен 74% - ы тиесілі. Солтүстік
Америкада көлік дамуының жоғары
деңгейі
бар
(әлемдік
байланыс
жолдарының 30%). Еуропаның ұзындығы
аз, бірақ тығыз желісі бар, жүк
айналымының жоғары көлемі ТМД
елдеріне тиесілі.

5.

Құрлықтағы көлік
Құрлықтағы көліктің маңызды түрлері-теміржол, автомобиль және құбыр жолдары.
Темір жол көлігі жүк айналымы бойынша (теңіз көлігінен кейін) және
жолаушылар айналымы бойынша (автомобиль көлігінен кейін) екінші орын алады.
Жолдардың жалпы ұзындығы бойынша (шамамен 1,2 млн. км) ол автомобиль және
әуе жолдарынан төмен. Теміржол көлігінің негізгі қызметі-жаппай жүктерді (көмір,
болат, астық және т.б.) алыс қашықтыққа тасымалдау. Айырықша ерекшелігі – ауарайы мен жыл мезгіліне қарамастан қозғалыстың тұрақтылығы. Әлем елдері
бойынша темір жолдардың даму дәрежесінде (желінің ұзындығы, тығыздығы, темір
жолдарды электрлендіру дәрежесі және т.б.) үлкен айырмашылықтар бар. Жалпы,
әлемде, әсіресе дамыған елдерде, теміржол желісінің ұзындығы қысқаруда.
Теміржол желісінің ұзындығы бойынша әлемдегі жетекші орындарды АҚШ, Ресей,
Канада, Үндістан, ҚХР, Германия, Австралия, Аргентина, Франция, Бразилия алады.
Бұл елдер әлемдегі темір жолдардың жалпы ұзындығының жартысынан көбін
құрайды.
Тез дамып келе жатқан құбыр көлігі сұйық, газ
тәрізді және қатты өнім түрлерін тасымалдауға
қызмет етеді. Табиғи газ, мұнай және мұнай
өнімдері құбырлар арқылы едәуір көлемде
тасымалданады. Құбыр көлігі Солтүстік Американың
(АҚШ, Канада), ТМД - ның (Ресей, Қазақстан), Таяу
және Орта Шығыстың Мұнай және газ өндіретін
елдерінде, сондай-ақ мұнай мен газ ресурстары
нашар, бірақ отынның осы түрлерін көп мөлшерде
тұтынатын Батыс және Шығыс Еуропа елдерінде
кеңінен таралған.
Автомобиль көлігі жолаушыларды, сондай-ақ
қысқа қашықтықтағы жүктерді тасымалдауда негізгі
рөл атқарады (әлемдік жолаушылар айналымының
80% - ын қамтамасыз етеді). Көліктің басқа түрлерінің
арасында ол жолдардың ұзындығы бойынша
көшбасшы (24 млн. км немесе әлемдік көлік желісінің
70%). Автомобиль паркі мен желісінің көп бөлігі
дамыған елдерде шоғырланған. Әлемдегі
автомобильдердің жалпы саны 650 миллионнан асса,
олардың шамамен 80% - ы Солтүстік Америка, Батыс
Еуропа және Жапония елдерінде шоғырланған және т.
б.

6.

Теңіз көлігі сыртқы экономикалық байланыстарды жүзеге асыру үшін
маңызды. Ол барлық халықаралық тасымалдаудың 3/4 бөлігін қамтамасыз
етеді. Олардың құрамында жаппай жүктердің үлесі өте жоғары (мұнай,
мұнай өнімдері, кендер, көмір, астық және т.б.). Теңіз-бұл ең арзан көлік
түрі, елдер арасындағы тасымалдаудың 75% - дан астамын қамтамасыз
етеді және бүкіл халықаралық сауданың 4/5 бөлігін қамтамасыз етеді.
Жапония, АҚШ, Греция, Ресей сауда флотының ең үлкен тоннасы. Жүк
айналымы бойынша әлемдік ірі порттарға Роттердам (Нидерланды),
Сингапур, Шанхай (Қытай), Нагоя, Токио-Йокогама (Жапония), Жаңа
Орлеан, Нью-Йорк, Филадельфия, Сан-Франциско (АҚШ) және т. б. жатады.
Өзен көлігі кеме жүзетін өзендерді, каналдарды және ішкі су
қоймаларын пайдаланады. Әлемдегі ең ірі кеме жүретін
каналдар мен су өзен жолдары — жағалау каналы (АҚШ), Ұлы
канал (Қытай), Еділ-Кама су жолы (Ресей), Еуропадағы Рейн —
Майн — Дунай су жолы. Өзен көлігі негізінен жекелеген
мемлекеттердің ішкі қажеттіліктеріне қызмет етеді, бірақ кейде
халықаралық тасымалдарды да жүзеге асырады (мысалы,
Еуропадағы Рейн, Дунай өзендерімен және т.б.).

7.

Жас, жылдам, қымбат және серпінді әуе көлігі халықаралық
жолаушылар
тасымалында
әлемнің
қол
жетімсіз
аймақтарымен байланысты жүзеге асыру үшін өте маңызды.
Авиажолаушылар саны жылына 1,3 млрд. адамға жетеді.
Дамыған елдерде әуе желілерінің тығыз желісі қалыптасты. Ең
ірі әуе паркі АҚШ-та шоғырланған, Канада, Франция,
Австралия және Германияда да үлкен әуе парктері бар. Әуе
көлігінің инфрақұрылымы ұшуды басқаруды, жолаушыларды
қабылдауды, оларға қызмет көрсетуді ұйымдастыруды және т.
б. қамтамасыз ететін әуежайлар желісімен ұсынылған.
Әлемдегі ең ірі әуежайлар: Чикаго, Даллас, Лос-Анджелес,
Атланта,
Кеннеди,
Сан-Франциско
(АҚШ);
Хитроу
(Ұлыбритания); Токио (Жапония) және т. б.

8.

Қазіргі заманғы әлемдік көлік жүйесінің негізгі үрдістері:
—көлік желісін сапалы түрлендіру: темір жолдарды электрлендіру, қатты жабындысы бар автомагистральдар
санының және үлкен диметрдің құбырлар желісінің тұрақты өсуі;
—құбыржол жүк айналымының үлесін арттыру;
—көліктің әртүрлі түрлерін қолдана отырып, трансконтиненталдық контейнерлік жүйелерді қалыптастыру;
—көліктің бірнеше түрі қатысатын интермодальдық тасымалдарды кеңейту, бұл тасымалдардың
мерзімдері мен ырғағын дәл сақтауды болжайды;
—жүктерді тасымалдау үшін халықаралық көлік дәліздерін қалыптастыру.

9.

Шолу сұрақтары
1. “Әлемдік көлік жүйесі” ұғымының мазмұны қандай?
2. Әлемдік көлік жүйесінің қазіргі даму тенденцияларын
анықтаңыз.

10.

2. Қызмет көрсету саласының географиясы
—Қызмет көрсету саласы - кәсіпорындардың, ұйымдардың, сондай-ақ жеке тұлғалардың коммерциялық
және әлеуметтік негізде көрсететін коммерциялық және коммерциялық емес қызметтердің барлық түрлерін
қамтитын экономиканың үшінші секторы.
—Экономиканың үшінші саласы өндіріс өнімділігін жақсартуға көмектесетін әртүрлі салаларды
қамтиды.
—Бұл саланың соңғы нәтижесі дайын өнім емес, қызмет көрсету болып табылады.
—Қызметтер тек кәсіпорындарға ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғаларға – түпкілікті тұтынушыларға да
ұсынылуы мүмкін.

11.

медициналық
қызмет
көрсету және
т. б.
Халықты
әлеуметтік
қамтамасыз
ету
құрылымдары
тәрбие мен
оқытуға
қоғамдық
қызмет
көрсету;
мәдени қызмет
көрсету
(театрлар,
мұражайлар,
кітапханалар
және т. б.);
байланыс
қызметтері;
кредиттікқаржылық
қызмет көрсету
(банктер,
инвестициялық
қорлар және т.
б.);
бөлшек сауда
және қоғамдық
тамақтандыру;
Қызмет көрсету
саласы халыққа
тікелей қызмет
көрсететін салалар
тобын қамтиды:
тұрғын үйкоммуналдық
шаруашылық;
рекреациялық
қызмет көрсету
(санаторийлер,
демалыс үйлері
және т. б.);
тұрмыстық
қызмет
көрсету (тігін,
аяқ киім
шеберханала
ры және т. б.);

12.

Қызмет көрсету саласының дамуының негізгі тенденциялары:
Елдердің, әсіресе жоғары дамыған елдердің экономикаларында қызмет көрсету
саласының кеңеюі. Қазіргі әлемде дамыған елдерде қызмет көрсету саласы бірінші
орында тұр.
Халықаралық қызмет көрсету секторының тұрақты кеңеюі. Көлік және туристік
қызметтердің, ақпараттық, банктік, білім беру, медициналық және т.б қызметтердің
экспорты мен импорты неғұрлым қарқынды дамып келе жатқан түрлері болып табылады.
Батыс Еуропа
• Әлемнің аймақтарында және жекелеген елдерінде қызмет көрсету әртүрлі. Дүниежүзілік
қызмет көрсету саудасында Батыс Еуропа көш бастап тұр, туристік қызмет ең дамыған. Бұл
аймақ қаржылық қызмет көрсетумен де ерекшеленеді. Ең қуатты банктік инфрақұрылым
Батыс Еуропада дамыды: әлемнің жетекші 10 қор биржасының 7-і осында (Лондон,
Франкфурт, Цюрих, Париж, Люксембург, Женева, Милан) орналасқан. Сондай-ақ аймақта
жоғары сапалы білім беру, денсаулық сақтау, көлік, байланыс және ақпарат қызметтері
көрсетіледі. Аймақта қызмет көрсетудің ең үлкен көлемі Францияға (әлемде 8%),
Германияға, Ұлыбританияға, Италияға және Нидерландыға тиесілі.

13.

Азия
Солтүстік
Америка
Әлемнің
қалған
аумақтары
• Қызметтер экспорты мен олардың жалпы көлемі бойынша келесі орынды Азия алады. Мұнда жетекші
орын көлік қызметтерін көрсетуге тиесілі.
• Солтүстік Америка көрсетілетін қызметтер бойынша үшінші аймақ болып табылады, мұнда олардың көпшілігін
дүниежүзілік қызметтер нарығында көшбасшы (16%) АҚШ қамтамасыз етеді.
• Олардың көпшілігі ТҰК арналары арқылы өтеді, мұнда негізінен қаржылық және ақпараттан бастап медициналық және
құрылысқа дейінгі басқа сипаттағы бизнес қызметтері көрсетіледі. Қаржылық қызмет көрсету саласында Солтүстік
Америка Батыс Еуропамен бәсекеге түседі, бірақ көптеген көрсеткіштер бойынша одан төмен.
• Әлемнің басқа аймақтарының – Шығыс Еуропаның, Оңтүстік Американың, Африканың және Австралияның
халықаралық қызметтерді көрсетудегі үлесі 10%-дан аспайды.

14.

Әлемде қызмет көрсету саласын әртараптандыру үрдісі байқалады. Көптеген
жекелеген қызмет түрлері бір компанияда біріктіріліп, қызметтердің барлық спектрін
ұсынады. Компаниялар бәсекеге қабілеттілігін арттырады, әртараптандыру есебінен
мүмкін болатын тәуекел дәрежесін төмендетеді. Мысалы, банктік, биржалық және
делдалдық қызметтер қаржылық қызметтердің біртұтас кешеніне біріктіріледі.

15.

Шолу сұрақтары
1. “Қызмет көрсету саласы” ұғымының анықтамасын беріңіз
және мазмұнын ашыңыз.
2. Қызмет көрсету саласының қазіргі даму тенденцияларын
анықтаңыз.
3. Халыққа тікелей қызмет
салаларын тізімдеңіз.
көрсететін
қызмет
көрсету

16.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Голубчик М.М. Социально-экономическая география: Учебник для академического
бакалавриата / М.М. Голубчик, С.В. Макар, А.М. Носонов и др. - Люберцы: Юрайт,
2016. - 419 c.
Горохов С.А. Общая экономическая, социальная и политическая география: Учебное
пособие / С.А. Горохов, Н.Н. Роготень. - М.: ЮНИТИ, 2015. - 271 c.
Максаковский В.П. Общая экономическая и социальная география. Курс лекций. В 2-х
частях. - М.: Владос, 2009. – 367 с.
Гладкий Ю.Н. Общая экономическая и социальная география: Учебник для студентов
учреждений высшего педагогического профессионального образования / Ю.Н.
Гладкий, В.Д. Сухоруков. - М.: ИЦ Академия, 2013. - 384 c.
Шерстобитова Л.В. Экономическая география: учебно-методическое пособие / Л.В.
Шерстобитова. – Томск: Изд-во Том. гос. архит.-строит. ун-та, 2013. – 88 с.
Озгелдинова Ж.О., Мукаев Ж.Т. Введение в экономическую, социальную и
политическую географию: учебное пособие. - Алматы: CyberSmith, 2021.- 160 с.

17.

Назарларыңызға рахмет!