4-мавзу. Товар-пул муносабатлари ривожланиши

1.

4-МАВЗУ. ТОВАР-ПУЛ МУНОСАБАТЛАРИ РИВОЖЛАНИШИ
РЕЖА:
Натурал ишлаб
чиқаришдан товар ишлаб
чиқаришга ўтиш ва унинг
ривожланиши
Товар ва унинг
хусусиятлари
Пулнинг келиб чиқиши,
моҳияти ва вазифалари
Ўзбекистонда миллий
валюта – сўмнинг
муомалага киритилиши ва
унинг барқарорлигини
мустаҳкамлаш
йўналишлари
Қийматнинг меҳнат
назарияси ва кейинги
қўшилган миқдор
нафлилиги назариялари
1

2.

Ижтимоий хўжаликни ташкил этишнинг
умумий иқтисодий шакллари
Натурал ишлаб чиқариш
Товар ишлаб чиқариш
Маҳсулотларни ишлаб
чиқарувчининг ўз эҳтиёжларини
қондириши учун, хўжалик ички
эҳтиёжлари учун ишлаб
чиқарилиши
Товар ёки хизматларнинг ишлаб
чиқарувчининг ўз истеъмоли учун
эмас, балки бозорда сотиш учун
яратилиши
2

3.

Натурал ва товар хўжаликларининг бир-биридан фарқланиши
Асосий жиҳатлар
1. Моддий неъматларни ишлаб
чиқариш мақсади
Натурал хўжалик
Шахсий эҳтиёжларни қондиришда
фойдаланиш
Товар хўжалиги
Бошқа товарларга айирбошлаш, бозорда олдисотди қилиш
2. Ишлаб чиқариладиган маҳсулот
таркибининг аниқланиши
Эҳтиёжлар ва имкониятлардан келиб
чиққан ҳолда олдиндан аниқланади
Бозордаги муайян талаб ва ишлаб
чиқарувчининг хусусиий манфаати асосида
аниқланади
3. Истеъмолчини ўзига жалб этиш
учун кураш
Бундай кураш мавжуд эмас
Бундай кураш мавжуд ва товар хўжалигининг
ривожланиши билан кучайиб боради
4. Ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг
истеъмол қилиниши даражаси
Барча ишлаб чиқарилган маҳсулотлар
тўлалигича истеъмол қилинади
Ишлаб чиқарилган маҳсулотлар айрим турлари
ва қисмларининг сотилмай қолиши, яъни
истеъмол килинмаслиги
5. Ишлаб чиқариш жараёнида ишчи Ишлаб чиқариш жараёнида фақат
кучининг иштирок этиш
ўзининг ва оила аъзоларининг ишчи
тамойиллари
кучидан фойдаланилади
Ишлаб чиқариш жараёнида ёлланма ишчи
кучидан ҳам фойдаланиш мумкин
3

4.

Товар хўжалигининг вужудга келиши ва амал
қилинишининг ижтимоий-иқтисодий асослари
ҳамда шарт-шароитлари қуйидагилардан иборат:
ижтимоий меҳнат
тақсимотининг рўй бериши.
шахсий ва хусусий
мулкчиликнинг шаклланиши,
ишлаб чиқарувчиларнинг
иқтисодий жиҳатдан
алоҳидалашуви.
4

5.

Товар икки хусусиятга эга:
Товар
истеъмол
қиймати
бир томондан, у кишиларнинг
қандайдир эҳтиёжини қондира
оладиган,
қиймати
иккинчи томондан эса, бошқа
буюмларга айирбошлана оладиган
буюмдир.
Ижтимоий зарурий нафлилик деб талаб миқдорига мос келадиган
миқдордаги нафлиликка айтилади
Товарнинг алмашув қиймати – бу бирор турдаги нафлиликнинг бошқа
турдаги нафлиликка айирбош қилинадиган миқдорий нисбатидир.
5

6.

Меҳнатнинг икки ёқлама тавсифидан келиб чиқувчи товарнинг
икки хил хусусияти
Аниқ меҳнат
Ижтимоий нафлилиги
Меҳнат
Товар
Абстракт меҳнат
Ижтимоий қиймати
Ижтимоий зарурий нафлилик
Талабга мос миқдордаги товар
Ижтимоий зарурий меҳнат
6

7.

Товарлар қийматининг миқдорига таъсир кўрсатувчи омиллар
Меҳнат
унумдорлиги
• маълум иш вақти бирлиги мобайнида
ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг миқдори
ёки маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш
учун сарфланган иш вақти билан ўлчанади
Меҳнат
интенсивлиги
• деганда иш вақти бирлиги давомида
меҳнат сарфининг ошиб бориши, яъни
меҳнатнинг жадаллашиши тушунилади.
7

8.

Қийматнинг меҳнат назарияси;
асосчилари Уильям Петти, Адам
Смит, Давид Рикардолар
ҳисобланади
Қийматнинг нафлилик ёки кейинги
қўшилган миқдор нафлилиги назарияси.
асосчилари австрия мактаби
вакиллари К.Менгер(1840-1921),
Ф.Визер(1851-1926), Е.БемБаверк(1851-1914) ва бошқалар
ҳисобланади.
• Қиймат қонуни товар ишлаб чиқариш ва айирбошлаш
унинг қиймати асосида амалга ошишини, қийматнинг
ўзи эса ижтимоий зарурий меҳнат сарфлари орқали
ўлчанишини ифодалайди
8

9.

Қиймат қонуни
индивидуал меҳнат сарфи ижтимоий зарур меҳнат сарфидан
озроқ бўлган ишлаб чиқарувчиларни рағбатлантиради.
ишлаб чиқарувчиларнинг меҳнат унумдорлигини оширишга
ундайди.
товар ишлаб чиқарувчиларни табақалаштиради,
меҳнат ва моддий сарфларни камайтиришни рағбатлантиради
меҳнатнинг
ишлаб
чиқариш
соҳалари
тақсимланишини тартибга солиб туради.
бўйича
9

10.

Товар нархининг ижтимоий қийматидан четга чиқиш шартшароитлари
Талаб = таклиф бўлган ҳолда нарх = қиймат.
Талаб > таклиф бўлган ҳолда нарх > қиймат.
Талаб < таклиф бўлган ҳолда нарх < қиймат.
10

11.

Бу назария тарафдорлари нафлиликнинг икки турини ажратиб кўрсатиш
зарур деб ҳисоблайдилар
1
абстракт ёки умумий нафлилик, яъни неъматларнинг
кишилар бирон-бир эҳтиёжларини қондириш лаёқати;
2
аниқ нафлилик, бу неъмат мазкур нусхаси
фойдалилигининг субъектив нархини билдиради.
11

12.

Қийматнинг меҳнат назарияси ва кейинги қўшилган миқдор нафлилиги
назариясининг ўзаро алоқаси ҳамда бир-бирини тўлдириши
Қўшилган
нафлилик
назарияси
К.Менгер,
Ф.Визер,
Е.Бем-Баверк
Нафлилик ва
қўшилган
нафлилик
Қийматнинг
турли
назариялари
Қиймат
назариялари
асосчилари
Товар
қийматининг
аниқланиши
Меҳнат
назарияси
У.Петти, А.Смит,
Д.Рикардо,
К.Маркс
Ижтимоий
зарурий меҳнат
сарфи
Истеъмолчи ва
харидорлар
Бозор иштирокчилари
манфаатининг
ифодаланиши
Ишлаб чиқарувчи
ва сотувчилар
Талаб
Товар
нафлилигининг
пулдаги ифодаси
Бозорда намоён
бўлиши
Нарх
Таклиф
Товар қийматининг
пулдаги ифодаси
12

13.

Пулнинг вужудга келиши бўйича турли илмий
концепциялари
Пул – бу ҳамма товарларни сотиш ва сотиб олиш
мумкин бўлган, умумий эквивалент ролини ўйновчи
махсус товардир.
Эволюцион концепция
Пул ижтимоий меҳнат тақсимоти,
товар
ишлаб
чиқариш
ва
айирбошлашнинг
ривожланиши
натижасида вужудга келган.
Рационалистик концепция
Пулнинг
келиб
чиқишини
кишилар
ўртасидаги
битим,
келишув
натижаси
сифатида
изоҳлайди
13

14.

Металлистик
назария
Пул тўғрисида
турлича назариялар
Номиналиситик
назария
Миқдорий
назария
14

15.

1) қиймат ўлчови;
2) муомала
воситаси;
Пулнинг
асосий
вазифалари
3) бойлик тўплаш
воситаси;
4) тўлов воситаси.
15

16.

Олтин ва қоғоз пулларнинг ўзаро боғлиқлиги
Реал нафлилик
Чекланган расмий нафлилик
Нафлилиги
Расмий нафлилик
Олтин пул
Қоғоз пуллар
Олтиннинг қиймати
Қиймат белгиси
Қиймати
Қиймат белгиси
16

17.

Муомаладаги эски пул бирликларининг амал қилишини тўхтатиш
босқичма-босқич амалга оширилди
- 1993 йилнинг
15 ноябридан
бошлаб
1992 йил намунасидаги 5000 ва 10000 рубль қийматдаги пул белгиларининг амал қилиши
тўхтатилди;
- 1993 йилнинг
1 декабридан
бошлаб
СССР Давлат банкининг 1961-1992 йиллардаги 200, 500 ва 1000 рубль қийматидаги
пулларининг барча кўринишдаги тўловлар сифатида қабул қилиниши тўхтатилди;
- 1993 йилнинг
15 декабридан
бошлаб
50 и 100 рубль қийматдаги пул белгиларининг амал қилиши тўхтатилди;
- 1994 йилнинг
1 январидан
бошлаб
1, 3, 5, 10 ва 25 рубль қийматдаги пул белгилари муомаладан чиқарилди;
- 1994 йилнинг
15 апрелидан
бошлаб
Ўзбекистоннинг барча ҳудудида Россия Банки банкнотларининг муомалада бўлиши
тўхтатилди.
17