Фармакология (Сүлтанов М.Ә., Ёрбасова А.А.)

1.

2.

ББК 52.81
С89
Шымкент медицина колледжінщ оқу-әдістемелж кеңесівде талх,ыланып,
баспаға үсыньиған (хаттама N2, 28.01. 2008 ж.)
Пікір жазгандар:
Арыставов Ж.М. - ОҚММА фармация ісін уйымдастыру және
басқару кафедрасының меңгерушісі,
фармация гылымдарының докторы, профессор
Кадеева М.С. - ОҚММА клиникалық фармакология курсымен
фармакотерапия кафедрасының доценті,
фармация гылымдарының кандидаты
Кравчук М.И. - Шымкент медицина колледжі фармацевтикалық
пөн бірлестігіиің төрайымы, оқытушы
С 89 Сүлтанов М.Ә., Ёрбасова А.А.
ФАРМАКОЛОГИЯ. Оқу құралы. -Шымкент, 2008. -284 бет.
ІВВК 9965-32-510-3
Ұсынылып отырған оқу қүралы «Кіріспе», «Жалпы рецептура», «Жалпы фармакология»
және «Жеке фармакология» бөлімдёрінентұрады.
«Кіріспе» бөлімінде фармакология пәні, оның міндеттері және фармакологияның
қысқаша тарихына шолу жасалған.
«Жалпы рецептура» бөлімінде дәрілік түрлер, рецептің жазылу ережелері,
рецептуралық бланк түрлері, мемлекеттік фармакопея туралы мәліметтер берілген.
«Жалпы фармакология» бөлімі бойынша терминология берілген. Дәрілік
заттардың фармакодинамикасы, фармакокинетикасы қарастырылған.
«Жеке фармакология» бөлімі М.И.Кравчуктың «Лекции по фармакологии» оқу
қүралынан мемлекеттік тілге аударылып, жаңа дәрі-дәрмектер тізімімен
толықтырылып, қосымшалар енгізілді.
Еңбек орта буынды медициналық және фармацевтикалық колледж оқушыларына
арналған.
ББК 52.81
9965-32-510-3
© Сұлтанов М.Ә., Ербасова А.А., 2008
© Шымкент медидина колледжі, 2008
АЛҒЫ СӨЗ
Мвдициналық және фармацевтакалық мамандарды даярлау барысында
фармакология пәнінің апатын орны ерекще. Болашақ медицина қызметкерлерінің
фармакология және фармакотерапия негіздерін терең меңгерулері, олардың кәсіби
білімі мен дағдыларын шыңдауға оң ықпал етеді.
Фармакология ғылымының жылдам қарқындап дамуы нәтижесінде тиімділігі
жоғары жаңа дәрі-дәрмектер тізімі жылдан-жылға артып келеді. Олардың саны 5000нан астам, сондықтан әрбір препараттың фармакологиялық сипаттамасын есте
сақтау мүмкін емес. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы қолдануға рұқсат
етілген препараттарды нақты және сауатты жіктеуді қажет етеді. Бүл жіктелу
дәрігерлер мен фармацевттер үшін дәрілік препараттардың номенклатурасын
қолдануды жеңілдетеді.
Ұсынылып отырған оқу қүралында фармакологиялық топтар бойынша жиі
қолданыстағы дәрілердің жіктелуі берілген. Бөлімде «Жүйкё жүйесіне әсер ететін
дәрілер», «Атқарушы мүшелер мен жүйелер қызметін реттейтін дәрілер», „Зат алмасу
жүйесіне әсер ететін дәрілер», «Микробтарға, вирустарға және паразиттерге қарсы
дәрілер», «Қабыну, аллергия және иммунды жүйеге әсер ететін дәрілер», «Бластомаға
қарсы дәрілер» және т.с.с. тақырыптар бойынша мәліметтер берілген. Онда дәрілердің
фармакологиялық сипаттамасы (әсер ету механизмі, фармакологиялық әсері, қолдануға
қарсы көрсеткіштері), латынша атауы мен бір реттік мөлшері, шығарылу түрі мен енгізу
жолдары көрсетілген.
Шартгы қысқартулар тізімі 4-бетте көрсетілген. Еңбектіңсоңында пайдаланылған
әдебиеттер тізімі және кең тараған ауруларды емдеуде қолданылатын дәрі»
дәрмектердің тізімі келтірілген.
Әр тақырыптың соңында фармакологиялық топтар мен топшалар4 бойынша
бөлінген жіктелудің жалпылама кестесі берілген. Кесте оқушылардың есте сақтау
қабілетіп арттырып, алған білімін жүйелеп, толық және нақты меңгеруіне септігін
тагізеді.
Дәрілік препараттар туралы ақпарат қазіргі тәжірибедегі медицинаның
талаптарына сай келеді. Еңбек дәрілік препараттар бойынша қысқа әрі жеткілікті
ақпарат алу мақсатында жазылған. Фармакологиялық әсері бірдей, бірақ әсер ету
механизмі әр түрлі дәрілерді таңдауға мүмкіндік береді және дәрілер тағайындауда
қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Қазіргі нарықтағы дәрі-дәрмектер дәрігерлерден, фармацевттерден және
болашақ медицина мамандарынан терең фармакологиялық ойды, тәжірибелік және
теориялық әдістерін білуді, дәрілерді үнемді, қолдану шегін кеңейтуді талап етеді.
Ұсынылып отырған оқу қүралының мемлекеттік тілде жазылуы, медицина
колледжі оқушыларына арналған фармакология пәні бойынша оқу құралдарының
жоқ болуы олқылығын толтыруға бағытталған алғашқы қадам деп санауға болады.
Оқулықтың қүрылымы, мазмүны Қазақстан Республикасы білім мен ғылым және
Денсаулық сақтау министрліктерінің бағдарламаларына сай жазылған.

3.

ШАРТТЫ ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ
\Ф (АПФ) - ангиотензингө айналдырғыш фермент
- асқазан ішек жолдары
_АҚ - артериялық қан қысымы
_АИТВ (ВИЧ) - адамдағы иммуннотапшылық вирусы
-АКТГ - адренокортикотропты гормон
_ДҮФ (АТФ) - аденозинүшфосфаты
а - альфа
амп. - ампула
ӘБ - әсер бірлік
б/е - бүлшық етке
В - бэтта
еріт. - ерітінді
ГАМҚ - гаммааминомай қышқылы
г - грамм
Грамм (+) - граммоң микроорганизмдер
Грамм (-) - грамм теріс микроорганизмдер
Д Н Қ - дезоксирибонуклеин қышқылы
ЖИА (ИБС) - жүректің ишемиялық ауруы
ЖИТС (ЖҚТБ) (СПИД) - жүре пайда болған иммуннотапшылық синдромы
ТЖВЖ (ЖРВИ) (ОРВИ) - тыныс жолдарының вирусты жүқпалары
капс. - капсула
к/т - күре тамырға
МАО - моноаминооксидаза
мл - миллилитр
мин. - минут
ОЖЖ - орталық жүйке жүйёсі
ПАБҚ - парааминобензой қышқылы
РНҚ - рибонуклеин қышқылы
СЕҚКД - стероидты емес қабынуға қарсы дәрілер
СҚҚД - стероидты қабынуға қарсы дәрілер
супп.- суппозиторий
т/а - тері астына
таб. - таблетка
ШЖЖ - шеткерлік жүйке жүйесі
ц-АМФ - циклді аденозинмонофосфат
ұнт. - үнтақ
ХБ - Халықаралық бірлік
I. К I Р I С П Е
1. ФАРМАКОЛОГИЯ ПӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МІНДЕТТЕРІ.
ЖАҢА ДӘРІЛЕРДІ ІЗДЕСТІРУ БАҒЫТТАРЫ МЕН МЕДИКОБИОЛОГИЯЛЫҚ ПӘНДЕР АРАСЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
Фармакология - (гр. рһагтасоп - дәрі, у; Іодоз - ілім, ғылым) химиялық қосылыстар мен тірі ағзаның өзара әрекеттесуін зерттейтін
ғылым. Фармакология әртүрлі аурулар мен патологиялық жағдайларды
алдын алу және емдеу үшін қолданылатын дәрілерді игереді.
Фармакологияның міндеттері:
- тиімділігі жоғары және қауіпсіз, әсер ету механизмі жаңа дәрідәрмектерді іздестіру;
- дәрілердің сапасын бағалайтын фармакологиялық бақылауды
күшейту;
- фитотерапияны дамыту (дәрілік өсімдіктердің фитохимиялық
талдауын жетілдіру);
- клиникалық фармакологияны дамыту;
- дәрілерді дүрыс қабылдамаудан пайда болған дәрілік ауруларды
алдын апу;
Жаңа дәрілерді іздестіру бағыттары:
/. Препараттардың химиялық синтезі
А. Бағытталған синтез
Б. Эмпирикалық жол
1. Кездейсоқтық әдіс. Мысалы, антибаетериалды сульфаниламидтердің
қандағы қанттың қүрамын төмендететінін кездейсоқ білген, сондықтан оның
туындылары (бутамид) қазіргі кезде қант диабетін емдеу үшін кеңінен
қолданылады.
2. Скрининг - тиімділігі төмен және қиын дәрілік заттардың эмпирикалық
іздестіру бағыты болып табылады.
II. Препараттардың дәрілік шикізаттардан және жекелеген
заттардан алынуы:
1. Жанұарлар ағзасынан алынған;
2. Өсімдік бөліктерінен алынған;
3. Минералдардан алынған.
Бұл жолмен алынған препараттар тек тазартылған күйінде емес
(галенді, жаңа галенді, органопрепараттар), сондай-ақ химиялық қосылыс
(алкалоидтар, гликозидтер) түрінде кеңінен қолданылады.

4.

Табиғи жолмен алынған препараттар
Препараттыңаты
Медицинада
қолданылуы
Алукөздері
Пилокарпин
Морфин
Дигоксин
Глаукомада
Анальгетик
Кардиотоник
Өсімдіктерден
Пенициллин
Тетрациклин
Актиномицин
Антибиотик
Антибиотик
Ісіккеқарсыдәрі
Микроорганизмдерден,
саңы рауқұлақтардан
Инсулин
Паратиреоидин
Диабетке қарсы
Қалқансерік безінің
жеткіліксіздігінде
Асқорыту ферменті
Панкреатин
Жануарлар үлпаларынан
III. Дөріткзапардыңсзңырауқүлакгар мен мжроорганизмдердің
өмір сүру әнімдерінен алынуы: (мысалы, антибиотиктер)
Жаңа дәрілерді іздестіру 8 - 1 5 жыл немесе оданда көп уақытты
қажет етеді және келесі сатылардан (4 фазада өтеді) тұрады: химиялық
зертханаларда препаратты өңдеу, фармакологиялық зертханаларда
(жануарларда) оның әсерін зерттеу, фармакологиялық комитетте бекіту
және клиникалык, байкау. Сонымен қатар фармакологиялық комитетте кайта
бекітуден түрады. Клиникалық байқаудың қүқықтық, этикалық және
әдістөмелік маңызы бар. Алынған нәтижелерді жан-жақты, әділ бағалау
үшін плацебо (бос, кеуек нәрсе) әдісі қолданылады, онда зерттелінетін
емделуші топқа дәрілік препарат, ал бақылау тобына - бос, қуыс нәрсе
қан жасалуын, қан үюын, зат алмасу процесін және т.б. реттейтін дәрілердің
медицинада үлкен маңызы бар. Жүқпалы ауруларды емдеу және алдын
алу үшін микробқа және қарапайымдыларға қарсы дәрілер маңызды орын
алады.
Хирургия саласында наркозға арналған дәрілер, жергіліеті анестетикгер,
кураре тәрізді дәрілер, ганглиоблокаторлар және т.с.с. үлкен жетістіктерге
жетуде.
П с и х о т р о п т ы д ә р і л е р д і ң ашылуы психиатрияның дамуымен,
гормональды дәрілердің^синтезделуі науқастардың эндокринді ауруларды
емдеуде оң нәтиже беруі, антибиотиктердің және сульфаниламидті
препараттардың ашылуы бактериялы инфекцияларды тиімді емдеуде,
иммунодепрессивті дарілердің көмегімен мүше қондыру қарқындап
дамып келеді.
Ағзаға дәрілердің улы әсерін токсикология, дәрілердің химиялық
қүрамын, анализін және дайындау әдістерін фармация саласы оқытады.
Фармакологияның жетістіктерін медицинаның барлық саласында
қолданады.
Фармакология жалпы және жеке бөлімдерден түрады.
Жеке фармакология - жеке фармакологиялық топтарды танудың
бөлімі. Екі белім де дәрілік заттардың фармакокинетикасы мен
фармакодинамикасына назар аударады.
Фармакокинетика (гр. рһагтасоп - дәрі, Шпео - қозғалту) - ағзаға
дәрілік заггардың енгізілуін, сіңірілуін, таралуын, биотрансформациясын
(өзгеруін) және дәрілік заиардың ағзадан шығарылу жолдарын оқытады.
Фармакодинамика (гр. рһагтасоп - дәрі, бупатів - куш ) - дәрілік
заттың әсерініңтүрін, локализациясын (орнығуын), әсер ету механизмін және
фармакологиялық тиімділігін оқытады.
(сыртщ турі бойынша дәрілік препаратқа уқсас, бірақ әсер етуші заты жоқ
2. ФАРМАКОЛОГИЯНЫҢ ҚЫСҚАША ТАРИХЫ
калып) беріледі. Бүл кезде дәрілік препаратты қайсысы қабылдайтынын,
ал қайсысы бос, кеуек нәрсе қабылдайтынын зерттелуші науқас та, бақылау
елшемдерін жүргізетін емдеуші дәрігер де білмеуі («екі жақты сок^ір өдіс»
деп атайды) тиіс.
Фармакология медико-биологиялық және клиникалық пәндермен
тығыз байланысты. Медицина үшін фармакология ғылымының маңызы өте
зор. Патологиялық жағдайда адам ағзасына дәрілік заттардың әсер етуін
клиникалық фармакология зерттейді, Орталық және шеткерлік жүйке
жүйесін тежейтін немесе қоздыратын; артериялық қысымды жоғарылататын
немесе төмендететін; жүрек жүмысын, тыныс алужүйесін қуаттандыратын;
Фармакологияның тарихы адамзат тарихы секілді өте үзақ. Дәрі
танудыңдамуынаежелгі грек дәрігері Гиппократ (б.э.д. 460-377 ж. бүрын),
Диоскорид (б.э.б. I ғ.), Рим ғалымы Гален (б.э.д. 131-201 ж. бүрын) үлкен
үлес қосқан.
Клавдий Гален өсімдіктерді балассты заттардан тазартып, галенді
препараттар алып, әртүрлі дәрілік түрлерді: үнтақтар, жапсырмалар,
тұнбалар, қайнатпалар, микстуралар үсынған және де дәрі-дәрмектерге
рецепт жазу оның атымен байланысты.
Ғалым-энциклопедист және атақты шығыс табибі Абу Бакр ар-Розий
(865-928 ж) медицина мен фармакология саласына 36 еңбек жазып

5.

қалдырған.
XI ғасырда дәрі тану ғылымының дамуына баға жетпес үлес қосқан
шығыстың ойшыл дәрігері Әбу Әли Ибн Сина (Авиценна) (980-1037 ж.)
«Канон медицинасы», «Шипагерлік ғылымдарының негіздері» атты
кітаптарында адам ауруларының түрлері, оларды емдеу әдіс-тәсілдері мен
олардан сақтану жолдарына сипаттама берген. Олардың кейбіреулері
қазіргі уақытқа дейін қолданылып келеді. Мысалы: камфора, итжидек, қара
күйе препараттары және т.б. препаратгар. Ибн Сина Европа дәрігерлерінен
400 жыл бүрын мерезді емдеуге сыцап препараттарын қолданған.
XI ғасырда емір сүрген атақты ойшыл Әбу Райхон Беруни «Емдік
заттар» атгы еңбегінде Орта Азия аумағында өсетін шипалы шөптерге толық
сипаттама берген.
XV ғасырда өмір сүрген қазақ ғалымы Өтебойдақ Тілеуқабылұлы
Жәнібек ханның тұсындағы жеті жарғысының бірінде, жеті атаға дейін қыз
алыспауға жарғы шығарған. Жарғы тектің (геннің) таза сақталуына
негізделген. Шипагер Өтебойдақ Тілеуқабылүлының «Шипагерлік баяны»
атты қолжазбасы үрпақтан үрпаққа беріліп, 7 рет көшіріліп жазылған.
«Шипагерлік баяны» атты қолжазбасында ауруларды емдеу тәсілдері, әдіс
амалдары, дәрі-дәрмектер жинағы келтірілген. Бүл қолжазбада сандардың
көне абстракт атауы, ондағы 1-10 аралығындағы сандарды көне абстракт
атауы дене мүшелерімен бейнеленген. Мысалы: 2 - көз; 4 - көз-қүлақ;
5 - оң қол; 10 - қос қол; 20 - қол мен аяқ және т.б. деп санаған. Ғылымға,
мәдениетке қүштар Өтебойдақ ел ішінде шипагерлікке қажетті тәжірибе,
әдіс-амал, дәрі-дәрмек жинаумен бірге байырғы мәдениет жүрнақтарын
да жинап, зерттеп, жүйөге түсіріп отырғандығына кітаптың езі дәлел.
Қазақстанның ғылыми медицинасы дамымай-ақ қазақтар жүқпалы
ауруларға қарсы егу принциптерін білген. 1446 ж. дарынды ойшыл,
данышпан, емші Өтебойдақ Тілеуқабылүлы «Шипагерлік баяны» атты
қолжазбасында желшешекке қарсы егуді (1796 ж.) Эдуард Женнерден
бүрын ашқан болатын.
VI ғасырда емір сүрген халық шипагерлерінің күрделі хирургиялық емшаралары, кесарь операциялары және т.б. ем-шаралары Европа елдеріндегі
ірі хирургтардың жаңа қүрал саймандармен, қүрал жабдықтармен және
асептика жағдайында жасаған ем-шараларынан озып түскен. Дәлірек
айтсақ, 1901 ж. орыс дәрігері А.Г.Колосовтыңмақаласындажарияланған.
Сүйек туберкулезі, ісіктер мен жараларды хапық емшілері өте күшті
антисептикалық заттарды (сулема, сынап жағылмасы, азотгы қышқыл, күміс
және т.б.) қолданып, консервативті заттармен емдеген.
Қазақ халық медицинасында қолданған әдістер араб, парсы және
шығыс дәрігерлерінің қолданған өдістерімен сәйкес келеді.
Ішкі ауруларды емдеу үшін қан қүю (ағзаны арам кдндардан аластату
үшін), ағзаны қыздыру, сылап-сипау немесе дене шынықтыру, ішке дәрідәрмектер қабылдау белгіленген. Тыныс алу жолдарының созылмапы
ауруларында күшті тағамдар (жылқы етіжәне т.б. майлар) пайдаланылған.
Зат алмасуды реттеу, ағзаны күшейту үшін қымызға көп көңіл бөлген. Тірекқимыл қызметінің ауруларын емдеуде жылы ем шараларды, сылап-сипау
(ысқылау) және дене шынықтыру, бапшық-сумен емдеу және қүмға түсуге
көп көңіл бөлген. Күйген, үскен жерге жылқы майын жағып, ашыған сүт
қойып, үн және ақ балшық сеуіп емдеген.
Жара мен жарақаттарға және т.б. қабынған жерлерге ағаш ыдыстағы
ашыған сүт өнімдерінен пайда болған өңезді (плесень) жаққан. Оған қазіргі
уақыттағы антибиотиктермен емдеудің дамыганы дәлел.
XIX ғасырда сауда саласының дамуына байланысты жұқпалы
қоздырғыштар таралып, дәлірек айтсақ 1829-1830 ж. шығыстан керуен
жолы арқылы тырысқак,, сібір жарасынан Қазақстан мен Ресей жапа шеккен.
Онда эпидемия жарияланып, су («қайнаған судың қасиеті бар») ішуге тиым
салынған.
ХМІІ-ғасырда I Петрдің дәуірінде дәріханаларда дәрі-дәрмектер сатуға
тиым салынып, «дәріханалық бақшалар» қүрып, онда дәрілік өсімдіктер
өсірілген.
Еңалғашдәріхана 1422ж. Солтүстік Европада ашылған. Ал Ресейде
ең алғаш дәріхана 1581 ж. ашылған. Мәскеуде 1673 ж. 2-ші, 1682 ж. 3-ші
дәріхана ашылуына жарғы шығарылған,
ХУ-ХУІ ғасырда Парацельс (1493-1541 ж.) бірінші болып
бейорганикалық заттарды медицинаға ендірген. Олар: темір, сынап,
қорғасын, мыс, мырыш, күкірт және т.б. қосылыстар.
Х\ЛІІ-ХІХ ғасырдың аяғында Ганеман гомеопатияның (аз мөлшермен
емдөу) негізін қалаған.
XVIII ғасырда қазақ даласында өмір сүрген шипагер Құртқа
Сұлтанқожаұлы өз емірін халқын емдеуге арнаған. 56 жасында СанктПетербургте медициналық университетті бітіріп, қазақ дәрігерлерінің
арасында жоғарғы дәрежелі дәрігерлердің бірі болған. Сол кезде Европа
медицинасына бейтаныс өсімдіктер тізімін келтірген. Бұхара, Самарқанд,
Тәжікстан елдерінен дәрілік өсімдіктерді алдырып, өзі дәрі-дәрмек
дайындаған. Жылан ұстап, оның уын дәрі құрамына аздап қосқан. Ең қауіпті
рак, оба ауруларын емдеген көрінеді. Керуен арқылы Европа дәрігерлерінің
кітаптарын алдырған. Үнді талибтерінің 800-ге жуық дәрілік препараттарын,
Ибн Синаның 2600 рецептерін пайдаланған. Пышақсыз операциялар
жүргізіп, дүниеден озғанша адам түгілі қүстарды да емдеген көрінеді. Бүкіл
өмірін халқын емдеуге арнаған үлы бабамыз 136 жасында өмірден озыпты.

6.

Қазақ шипагерлері іш айдағыш дәрі ретінде рауғаш, асқазанның
секрециясын күшейту үшін үшжапырақты сүбеде, созылмалы диареяны
айыр тамырсабағымен, жүйкө ауруларын таушымылдық (пиона)
препараттарымен, бүйрек ауруларын аршамен, туберкулезді қымызбен,
итжидек, балмен және т.б. емдеген. Ол кездері: цинорий, қүстаран шөбі,
аңдыз, кекнәр, салаубас, бақбақ сынды өсімдіктер белгілі болған. Қазақ
халық медицинасына 200-ге жуық дәрілік өсімдіктер белгілі болып,
қүрамында йоды мен бромы бар (теңіз балдырлары шарюм-дорю)
есімдіктерді Үндістаннан, Египетген, Қытайдан 100-ге жуығын алдырған.
Кейіннен препараттар шығарылып, Х!Х ғ. 50-жылдары дәріханалар ашылып,
онда сатыла бастаған.
Крзақстан аймағында ең алғаш дәріхана 1842 ж. Орал қаласында
Жәңгір ханның түсында ашылған. Дәріханада дәрі-дәрмектер дайындалып,
халыққа қызмет ете бастаған,1880-1889 ж. сібір күйдіргісін жараға ине шаншып, одан оны мүсәтір
спиртімен өңдеп, темекі жапырағын қойып емдеген.
ХіХ ғ. 80 жылдары қазақ дәрігері Әмре Дурмухамбетұлы Айтбакин
өзі дәріхана ашып, дәрі-дәрмек дайындаған. Ол жылдары Қазақстан
бойынша 3 фармацевт ғана болған. Оның саны 1890 ж. 8-ге; 1910 ж. 44-ке
жетіп, 1915 ж. 64-ке өскен, Осы дәріханаларды басқарудың бір орталығы
қажет болған соң, 1925 ж. Каз.Госмедторг ашылып, 1928 ж. Қызылорда
қаласында (республика астанасы болатын) Қазақстан дәріханаларын
басқару ұйымы болып өзгертілген. Оны ең алғаш басқарған
М.М.Чумбалов болатын. Ең алғаш арнайы фармацевикалық білімі бар,
республикаға еңбегі сіңген фармацевт Қуанышбай Махмүдүлы Ұмекенов
болатын. 1928 ж. 65 дәріхана, 10 дәріханалық дүкендер болған. Сол
жылдардағы халықты дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етуге ат салысқандар:
Б.А.Абдрахманов, М.М.Чумбалов, И.Р.Сафран, И.А.Пивень,
В.Р.Циринский, Қ.М.Ұмекенов, Г.Н.Кустанович, Н.Д.Давиенов сынды
үйымдастырушылар.
1940 ж. Ұлы Отан Соғысы жылдары Қазақстанда дәріхана саны 313-ке
жетті. Ұлы Отан Соғысынан кейін фармацевтикалық мамандардың
жетіспеушілігіне байланысты, 1951 ж. Алматы мемлөкеттік медицина
институтында (АГМИ) фармацевтикалық факультет, ал Алматы, Қостанай,
Орал, Шымкент медицина училищелерінде фармацевтжалық бөлімдер
ашыла бастады. 1964 ж. республикада дәріханалар саны 838-ге,
дәріханалық бекет 4789-ге, дәріханалық қойма 18-ге және т.с.с. көбейді.
Сол жылдары әлем бойынша дәрі-дәрмек ең төмен баға СССР-де болған,
сондықтан дәрі-дәрмектің бағасы халыққа тиімді болды.
Дәрі-дәрмектерді дайындау әдісі мен сапасын бір жүйеге келтіру үшін
1778 ж. бірінші Мемлекеттік фармакопея латын тілінде, ал 1866 ж.
(11-1871 ж., 111-1880 ж., №-1891 ж.) орыс тілінде жарық көрді. XVIII ғасырда
медицина мен фармацияның дамуына үлес қосқан орыс ғалымдары:
М.В.Ломоиосов, С.М.Крашенинников, М.В.Севергин, Т.Е.Ловиц,
Н.М.Максимович-Амбодик, К.И.Щепин болатын. XIX ғасырда
фармакологияның эмпирикалық жолмен дамуы басталды. Жаңа
препараттар жануарларда зерттеліп, одан соң клиникалық колданылуына
рүқсат етілген. XX ғ. V фармакопея, ал 1910 ж. VI, МІ-1925 ж., МІІ-1946 ж.,
ІХ-1961 ж., X-1968 ж., ХІ-1987 ж., фармакопея жарыққа шықты. Ғылыми
фармакологияға үлес қосқан ғалымдар: А.П.Нелюбин, О.В.Забелин,
неміс ғалымы Шмидеберг, француз ғалымы Мажанди және Клон
Бернар.
Отандық фармацияның дамуына Петербургтағы медико-хирургиялық
академияның фармация кафедрасының профессоры А.П.Нелюбин (17851858 ж.), Мәскеу университетінің фармация кафедрасының профессоры
А.А.Иовский (1796-1857 ж.) фармацевтикалық пән бірлестігіне оқуәдістемелік кешендер мен оқулықтар қүрастырған.
XIX ғасырдан бастап өсімдіктерден әсер етуші заттар таза күйінде
бөлініп (алкалоидтар, морфин, кофеин, атропин, папаверин, кокаин және
т.б.), химиялық қосылыстар синтезделіп және фармакологиялық
зертханалар ашылып, зерттеулердің экспериментальды әдістері дами
бастады.
Ресейде зерттеулер хирург Н.И. Пирогов, физиолог
А.М.Филомафитский, И.П. Павлов басқаруымен жүзеге асып отырды.
1890 ж. И.П. Павлов әскери медициналық академияның фармацевтикалық
кафедрасын басқарып, фармакология оқулықтарының авторы атанған.
Фармакологияның негізін қалаушы педагог Н.П.Кравковтың еңбегі зор.
Академик Д.А.Харкевич - «Фармакология" атты медициналық оқу
орындарының студенттеріне арналған оқулықтың авторы.
Михаил Давыдович Машковский Ресейдің атақты фармакологы,
1954 ж. дәрігерлердің және провизорлардың қолдан үзбейтін
«Лекарственные средства» атты кітабы жарық көріп, 14 рет жаңарып, қайта
басылып шығарылған. Академиктің 500-ден астам ғылыми жүмыстары
жарияланған. Оның басшылығымен МФ IX және X басылымдары
дайындалған.
1990 ж. Қазақстан Республикасында нарықтық экономикаға кіру
бағдарламасы үсынылды. 1990 ж. Қазақстан аймағында 1763 дәріханалар,
5494 дәріханалық бекеттер, 1402 дәріханалық киоскілер, 21 дәріханалық
қоймалар, 14 фармацевтикалық өндірістер қызмет атқарған.
п

7.

ХХ-ХХІ ғасырдағы Қазақстандағы фармация саласының дамуына
елеулі үлес қосқан ғалымдар
II. ЖАЛПЫ РЕЦЕПТУРА
А. ЖАЛПЫ РЕЦЕПТУРАҒД КІРІСПЕ
Салкен Хасенұлы Субханбердин. 1938 ж. Алматы облыстық дәріхана
басқаруында (АУ) басшылық қызмет атқарып, Ұлы Отан Соғысы жылдарында
орасан еңбек еткен. 74 ғылыми еңбектердің, 14 дәрілік заттар туралы
брошуралық монографиялардың авторы. Газет, журналдарда 300-ден астам
медициналық және фармакологиялық тақырыптарда мақалалары жарияланған;
Галина Иогановна Самарина. Фармаколог, медицина ғылымдарынын
докторы (1972 ж.), профессор (1974 ж.), Ұлы Отан Соғысының ардагері, АММИ
фармакология кафедрасын 26 жыл бойы басқарған. 90-ға жуық еңбектің,
1 авторлық куәліктің авторы;
Есболған Тегісбайүлы Тегісбаев. Фармация ғылымдарының кандидиты
(1967 ж.), доцент, ОҚММА-ң құрметті профессоры. 95-ке жуық ғылыми
еңбектердің жәнет.с.с. оқулықтардыңавторы;
Танагүл Әкімбайқызы Арыстанова. ҚР Мемлекеттік сыйлығының
лауреаты, фармация ғылымының докторы, профессор, ОҚММА
фармацевтикалық және токсикологиялық химия кафедрасының меңгерушісі.
Т.Ә.Арыстанова - фармация ғылымының дамуына үлкен үлес қосқан белгілі,
ғалым. Оның ғылыми бағыты - Отандық өсімдік шикізатынан дәрілік
препараттар дайындау. 300-ден астам еңбектері жарыққа шыққан, оның ішінде
соңғы 5 жылда 174 еңбегі бар, олардың 70-і шетелдік баспаларда (Америка,
Финляндия, Тайланд, Ресей, Украина, Түркия, Тәжікстан, Өзбекстан және т.с.с.)
шыққан, 2 монографиясы, 8 әдебиеттік шолу еңбектері бар.
Намазбай Жаппарүлы Орманов. Медицина ғылымдарының докторы
(1992 ж.), профессор (1994 ж.), ҚР ҰҒА-ның корреспондент-мүшесі, ҚР
денсаулық сақтау үздігі (1996ж.)атағыналған. 164ғылымиеңбектердің, 8оқу
құралдарының, 20 әдістемелік нүсқаулардың, 10 авторлық куәліктің авторы.
Ильяс Райханүлы Қүлмағамбетов. Реаниматолог, клиникалык,
фармаколог, медицина ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА
корреспондент-мүшесі, 120ғылымиеңбектердің,6монографиялардың, 1 оқу
қүралының (2 томда) және т.с.с. оқулықтардың авторы. Оның басқаруымен
Қазақстанда клиникалық фармакология кафедрасы (1991 ж.) ашылған.
1994 ж. Қазақстанда дәрілік заттардың Мемлекеттік реестрінің бірінші
шығарылуындайындаған. 1997 ж. Қазақстанда „Фармакология", „Клиникалық
фармакология,, мамандығы бойынша 1-ші рет 22.05.1998 ж. №286 аумақтың
докторлық диссертациялық бүйрығы күшіне енді.
Марат Нүкенүлы Мусин. Фармаколог, медиідина ғылымдарының докторы
(1993 ж.), профессор (1995 ж.), 80-ге жуық еңбектің, 2 курс лекідиялардың,
2 әдістемелік нұсқаулардың және т.с.с. оқулықтардың авторы.
12
1. Дәрілік түр, дәрі-дәрмек, дәрілік зат
Жалпы рецептура - дәрілердің рецепте жазылу ережелері мен дайындалу
және қабылдау тәсілдерін оқытатын дәрі тану ғылымының бір бөлімі.
Дәрілік түр - қажетті емдеу немесе алдын алу үшін дәріні қолдануға
ыңғайлы етіп беретін түрді айтады. Консистенциясына қарай: қатты,
жүмсақ, сұйық деп ажыратылады.
Дәрі-дәрмек - фармакологиялық комитеттің рүқсатымен әртүрлі
аурулар мен патологиялық жағдайларды емдеу және алдын алу үшін
қолданылатын бір немесе бірнеше дәрілік заттардың қоспасы.
Дәрілік зат - дәрі-дәрмек ретінде қолданылатын жекелеген химиялық
қосылыс.
Дэрілік шикізат - есімдіктерден, жануарлардан, микробтардан немесе
минералдардан алынған дәрілік зат.
2. Мемлекеттік фармакопея
Дәрілердің қауіпсіздігі мен сапасы мемлекеттік стандарттар мен
ережелердің арнайы жиынтығы болып табылатын заңды күші бар
Мемлекеттік фармакопеямен (МФ) реттелінеді. Кдзіргі фармакопеяның
басылымдары МФ X және МФ XI (1 және 2'том). Фармакопеяда дәрілік
заттар мен препараттардың физикалық және хммиялық қасиеттері, өзі
екендігін анықтайтын физико-химиялық, химиялық, фармакологиялық және
биологиялық әдістер, ересектер мен балалар үшін улы («А» тізімі) және
күшті («Б» тізімі) әсер ететін дәрілік заттардың жоғары реттік және тәуліктік
мөлшері көрсетілген кестесі берілген. Сонымен қатар дәрілік заттарды
сандық анықтау әдістері, алкоголе^детриялық кестелер, тамшылардың және
т.б. кестелері, сондай-ақ дәрілік заттардың сақталу мерзімі мен босатылуы,
дәрілік түрлердің дайындау әдістері, биологиялық стандарттар керсетілген.
Дәрілік заттардың номенклатурасы өзгеруіне байланысты, фармакопея
басылымдары жаңарып отырады. Дәрілік заттың сапасына қойылатын талап
артып, препараттың белсөнділігіне химиялық және биологиялық бақылау
әдістері көбеюде. Дәрі тану мен медицинаның қарқындап даму нәтижесінде
фармакопеяның мазмүны өзгереді. Егер бүрын фармакопеяда өсімдік
шикізаттарынан алынған дәрілік заттардың тізімі келтірілсе, ал қазіргі таңда
синтетикалық жолмен алынған дәрілік заттардың тізімі келтірілген.
Фармакопеяның мазмүнының өзгеруі фармакология, химия, фармация,
13

8.

химико-фармацевтикалық өндірістер мен медицинаның қарқындап
дамуымен байланысты. «А»- тізімге уыттылығы жоғары, белгіленуі, қолдану
тәсілі, дозалануы, сақталуы ерекше сақгыкпен қадағаланатын дәрілер
кіреді. Сонымен қатар бүл тізімге нашақорлық тудыратын дәрілер жатады.
«Б»~ тізімге жататын дәрілерді қолдану, белгілеу, дозалау тәсілі сақтыкрен
қадағаланады, өйткені дәрігердің бақылауынсыз қолданған жағдайда,
әртүрлі жағымсыз әсерлер туғызып, дертгі асқындыруы мүмкін. Дәріханалар
мен ауруханаларда «А» және «Б» тізіміндегі дәрілердің сақталуы мен
босатылуы ДСМ бекіткен арнайы нүсқауы бойынша жүргізіледі. Бүл дәрілер
басқа дәрілерден айырмашылығы бөлек сейфте немесе арнайы шкафта
сақталып, есігінің ішкі бетіне «А» (улар - Уепепа), «Б» (күшті әсер ететін Негоіса) деп көрсетіледі.
3-ші қосымшасына сәйкес рецепт бланкілерін арнайы есепке алу кітабына тіркейді.
6. Рецепт түсінікті, анық, барлық бағандары міндетті түрде толық толтырылып,
латын тілінде жазылады. Рецепті түзетуге рүқсат етілмейді.
7. Ереженің 4-ші қосымшасына сәйкес рецепте негізгі қысқартуларды қолданып
жазуға руқсат етіледі.
8. Дәрілік заттың қолдану тәсілі, оны қабылдау жиілігі, мөлшері мен ұзақтығы
мемлекетгік немесе ұлтаралық қатынас тілінде жазылады. Жалпы көрсеткішпен
(«Бөлгілі», «ішке», «Сырткр») жазуға болмайды.
9. Бір рецептуралық бланкіде бір ғана дәрі жазылады.
10. Денсаулық сақтау үйымдарында стационарлық көмек (ингаляциялық наркозға
арналған
дәрілерге, миорелаксанттарға және т.б.) беруде қолданылатын дәрі-
дәрмекке рецепт жазуға рүқсат етілмейді.
12. Рецептіңжарамды мерзімі он күнге дейін.
3. Рецепт. Рецептің жазылу және босатылу ёрежелері
Рецепт - дәрігерДің, фельдшердің немесе акушердіңдәрінің бір реттік
мөлшері мен саны, оны қолдану тәсілі көрсетілген, арнайы дәрілік қалыпта
дәрі-дәрмекті босату туралы дәріханаға (провизорға, фармацевтке) жазған
жазбаша сүранысы. Рецептің медициналық, заңды және қаржылық (тегін
немесе жеңілдікпен босату үшін) мәні бар.
Рецепті жазу және босату ҚР ДСМ бекіткен 21.05.2008 ж. шыққан
№289 буйрық «Қүрамында наркотикалық, психотропты және оның
прекурсорлары жоқдәрілерге рецептжазужәне оларды дәріханадан
босату ережесі туралы» ережесі бойынша жазылады.
1. Денсаулық сақтау үйымдарындағы медициналық қызметкерлер рецепті осы
Ереженің 1-ші қосымшасындағы үлгі бойынша бланкта көрсетілген медициналық
көрсеткіштеріне сәйкес жазады.
Рецепті рецепт жазған медициналық қызметкердің қолы және жеке мөрімен
куәландырады.
13. Ұзақ уақыт емделуді қажет ететін науқастарға тегін немесе жеңілдікпен
босатылатын дәрілікзаттарга рецептіңжарамдымерзіміЗайғадейін. Рецептбланкасында
«/^знайы тағайыңцалуы үшін» деген штамп қойылады.
14. Жоғарыда көрсетілген талаптар орындалмаған жағдайда немесе қүрамында
сиымсыз компоненттері бар дәрілерге жазылған рецепт жарамсыз деп есептелінеді.
15. Жарамсыз рецептерге «Рецепт жарамсыз» деген штамп басылып, ереженің
5-ші қосымшасына сәйкес дұрыс жазылмаған рецептерді тіркейтін арнайы журналға
тіркеледі.
16. Жергілікті денсаулық сақтау мемлекеттік басқармасымен келісім-шарты бар
дәріханалық ұйымдар дәрілерді рецепт бойынша тегін немесе жеңілдікпен босатуға
қүқылы.
17. Дәрі-дәрмектерді рецепте көрсетілген мөлшерде босату үшін, дәріханада
дәрі-дәрмек қорапшаларының бірігейлігін бұзуға рұқсат етіледі. Дәріханалық
қорапшадабосатып, ондадәріхана үйымыныңатауы, дәрінің саны, мөлшері, сериясы
мен жарамды мерзімі көрсетіледі.
2. Кейбір категориядағы науқастарға дәрі-дәрмектерді тегін немесе жеңілдікпен
18. ҚР Денсаулық сақтау үйымдарында дәрі-дәрмектерге жазылған рецепт
босату үшін рецепт бланкте Ереженің 2-ші қосымшадағы үлгісіне сәйкес жазылады.
республиканыңаумағындағана жарамды, ал тегін немесе жеңілдікпен босатылатын
Дәрі-дәрмектерді тегін немесе жеңілдікпен босату үшін қосымша сол емдеу
дәрі-дәрмектерге жазылған рецепт республиканың әкімшілік-аймақтық бірлігі шегінде
мекемесінің бас дәрігерінің қолы мен жеке мөрімен куәландырылады. Фельдшеракушерлік бекет (ФАБ) дәрі-дәрмектерді тегін немесе жеңілдікпен босату үшін сол
фельдшер-акушерлік бекет меңгерушісінін қолы мен мөрі қойылады.
3. ҚР рүқсат етілмеген және тіркелмеген дәрі-дәрмектерге рецепт жазылмайды.
4. Рецепте науқастың жасы мен дәрілік заттың қүрамына кіретін ингридиенттердің
әсер ету сипаты ескеріледі.
5. Тегін және жеңілдікпен босатылатын дәрі-дәрмекгерге жазылатын рецептің
мазмұны мен нөмірі науқастың амбулаториялық картасына жазылады. Ереженің
14
ғана жарамды.
19. Дәрілік затқа жазылған рөцептің жарамды мерзімдері:
1) тегін немесе жеңілдікпен босатылатын - 3 жыл;
2) қалғандары - 3 ай.
20. Рецептің жарамды мерзімі өткеннен соң, жарамсыз деп санаяады.
21. Рецептерді жою үшін қүрамына үйым жетекшісі мен дәріхананың материапдық
жауапты қызметкерінен түратын арнайы комиссия қүрылады. Комиссия рецептерді
жою туралы акт жазылып, онда жойылған рецептердің саны сөзбен керсетіледі.
15

9.

17

10.

Рецептің құрьшьісы, Рецепте рецептің жазылған күні (куні, айы, жылы);
науқастың тегі, аты-жөні; дәрігердің тегі, аты-жөні көрсетіледі. Рецепте
дәрігөрдің фармацевтке жазған үндеуі латын тілінде Яес/ре: (Яр.:), яғни
«Ал»\ сөзімен басталып, дәріліктүрдіңатауы, дәрілікзатгыңатауы мен
оның мөлшері ілік септігінің жекеше түрінде (кейде табыс септігінде)
жазылады.
Егер науқастың жағдайы ауыр болса және тез арада дәрілік көмек керсету
қажет болса, онда дәрігер рецептің жоғарғы оң бұрышына «Сііо!», «Зіаііші»,
«СНіззіте!» (тез!. өте тез!, жылдам!) белгісін қояды. Мүндай рецептер
бойынша дәрі-дәрмектер тез дайындалып, кезектен тыс босатылады.
Жазылымның қыскзртылған және толық түрі бар. Рецепте
жазылымның қысқартылган түрінде бірінші дәрілік турдің атауы
(Зоіиііопіэ... Ерітіндісінің...; Зизрепзіопіз... Суспензияның...; ІІпдиепіі...
Жагылманың ...с.с), дөрілік заттың атауы, концентрациясы мен
мөлшері көрсетіледі. Ал жазылымның толық түрінде дәрілік препараттың
қүрамына кіретін дәрілік заттардың барлық ингредиентгердің атауы
мен мөлшері көрсетіледі. Қазіргі таңда дәрігерлер фармацевтикалық
өндірістерде өндірілетін дайын дәрі-дәрмектерге рецепт официнальды
жазылымның қысқартылған түрінде жазады. Ал дәрігердің нүсқауы бойынша
дайындалған дәрілерге рецепт магистральды жазылымда жазылады.
Дәрілік заттардың мөлшері ондық елшеу жүйесіндегі цифрлармен
грамда көрсетіледі:
1,0 - 1 грамм немесе 1000 мг
0,1-1 дециграмм немесе 100 мг
0,01 - 1 сантиграмм немесе 10 мг
0,001 - 1 миллиграмм
0,0001 - 1 дицимиллиграмм немесе 0,1 мг
0,00001 - 1 сантимиллиграмм немесе 0,01 мг
0,000001 - 1 микрограмм иемесе 0,001 мг
Сұйық дәрілік заттар миллилитрде, грамда немесе тамшыда көрсетіледі.
Тамшыларды рим санымен (дНз.) мысалы дНз. V (бес тамшы) деп белгіленеді.
Әсер бірлікпен мөлшерленетін дәрілік заттардың көлемі (мөлшерін)
ӘБ деп белгіленеді.
Егер рецепте негіздің мөлшері көрсетілмесе, онда қажетті мөлшерге
дейін (диапШт заііз) деп жазылады, яғни индифферентті (қосымша)
заттарды қажетті мелшерге дейін қосыңыз дегенді білдіреді.
Егер дәрілік заттардың мелшері бірдей болса, онда санын бір рет
бірдей (аа) етіп алыңыз деп көрсетеді.
Соңынан 0.3. (Босат. Белгіле.) сөзімен латын бөлімі аяқталып,
сигнатурасы мемлекеттік немесе үлтаралық қатынас тілінде (наук&стың
18
19

11.

түсінікгі тілінде) жазылады: 1) мөлшерін (1 ұнтақтан, 1 таблеткадан, 1 ас
қасықтан, 20 тамшыдан және т.с.с.) 2) дәрі-дәрмектерді қабылдау уақытын
(күніне неше рет, тамақтан бұрын, тамақтан соң, тамақ үстінде, түнде
және т.с.с.}, 3) препараттың қабылдау тәсілі (күре тамырға, тері астына
баяулатып және т.с.с.) науқасқа рецепті бермес бүрын дәрігердің қолы
мен мөрі қойылуы тиіс.
Наркотикалық, психотропты дәрі-дәрмектерге рецепт 07.04.2005ж.
шыққан №173 бүйрық «Кр бақылауда тұратын, наркотикалық,
психотропты дәрілік заттарды және оның прекурсорларын
медициналықмақсатта қрлдану ережелерін бекіту туралы» ережесіне
сәйкес жазылады.
Наркотикалық дәрілерге рецепт амбулаториялық науқастарға емдеу
мекемесінің штампы қойылған ҚР ДСМ департаменті бекіткен арнайы
рецептуралық бланкга жазылуы тиіс. Наркотикалық дәрілерге рецепті
дәрігер өз қолымен жазып, қолын қойып, жеке мөрімен кәуландыруы тиіс.
Сонымен қатар рецептегі дәріні тағайындауға, жауапты мекемесінің бас
дәрігері немесе оның орынбасары қол қойып, емдеу мекеменің дөңгелек
мөрімен куәландырылады. Улы және наркотикалық дәрілерге ҚР ДСМ
бекіткен үлгісіндегі арнайы қызғылт бланкте науқастың ауру тарихының
диагнозы, нөмірі мен аурудың мекен-жайы көрсетіледі.
20
Күрамына «А» тізімінің улы дәрі-дәрмектері, кодеин, кодеин фосфаты,
этилморфин гидрохлориді, басқа дәрілік препаратгар қоспасымен зтаминал
- натрий; клофелин таблетка түрінде, үйықтататын дәрі-дәрмектер, психозға
қарсы (нейролептиктер), антидепреосанттар, стероидты гормондар,
транквилизаторлар, астматин және астматол, қүрамында 8-оксихинолин
туындылары бар препараттар, заманихатүндырмасы кіретін дәрі-дәрмектер
арнайы рецептуралық бланкіде жазылып, емдеу-сауықтыру мекемөсінің
«Рецептер үшін» деген мөрімен, штампымен, дәрігердің жеке қолы және
мөрімен куәландырылады. Рецептің бұл соңғы бөлімінің заңдық мәні бар.
Дәрігер рецептке қол қоя отырып, берілген дәрілік прөпараттың науқасқа
дурыс белгіленгендігіне жауапты болады. Егер рецепте дәрілік заттың
мөлшері МФ-да көрсетілген мөлшерден артық жазылса, улы және күшті
әсер ететін дәрілік заттар дәріханадан жарты мөлшерде босатылады.
Қүрамындаулы, наркотикалықдәрілікзаттары, этанолы бар экстемпоральды
дайындалған дәрілік түрлерді босатқан кезде, рецепт орнына науқасқа сары
сызығы бар «Сигнатура» (рецепт кешірмесі) беріледі.
Наркотикалық заттарға рецепт жазылған күннен бастап 3 күнге дейін
жарамды.
Этилморфин гидрохлоридінің көз тамшылары мен жағылмаларына,
дәрігердің «Арнайы тағайындауы бойынша» нүсқауы болғанда, 1г-ға дейінгі
мөлшерде жазылуы мүмкін.
Инкурабельді онкологиялық ауруларды емдеу үшін бір рецепте
наркотикалық және үйықтататын дәрілік заттардың мөлшері 2 есе артық
жазылуы мүмкін. Бүл жағдайда онкологиялық науқасты наркотикалық дәрідәрмекпен қамтамасыз ету үшін емдеу-сауықтыру мекемесінің мерімен
куәландырылған, мекемө басшысының жазбаша түрдегі шешімімен
тұрғылықты мекен-жайы бойыншадәріханада бекітіледі. Созылмалы аурумен
ауыратын науқастарға берілетін дәрі-дәрмектерге рецепт жазған кезде, оның
ішінде катаракта мен глаукоманы емдеу үшін дәрігер рецептің жарамдылық
мерзімін (1 жылдан артық емес) және дәріханадан дәрінің босату мерзімін
(апта сайын, ай сайын және т.б.) көрсетіп, жеке мөрі және қолымен
куәландырады.
Емдеу-сауықтыру үйымдарынан үзақ қашықтықта орналасқан ФАБ-ң
меңгерушілері, фельдшерлер дәрігерлік қабылдауымен барлық қажетті
дәрі-дәрмектерге (есірткі заттардан басқа), сонымен бірге тегін немесе
жеңілдікпен босатылатын дәрі-дәрмектерге рецепт жазуға құқылы.
Дәрігер, тіс дәрігері, фельдшер, акушер өзінің жазған рецептеріне жеке
жауапты болады. Рецепт аталған талаптардың кемінде біреуіне жауап
бермесе немесе қүрамында сиымсыз дәрілік заттар бар болса, жарамсыз
21

12.

деп саналады. Бүл жағдайда дәріхана қызметкері рецептжазған дәрігермен
немесе басқа қызметкерлермен байланысып, препараттың атын, оның бір
реттік мелшерін, фармакологиялық сиымдылығын анықтап, содан кейін
ғана науқасқа дәріні босатуға міндетті. Барлық дұрыс жазылмаған
рецептер дәріханада қапып, «Рецепт жарамсыз» деген штампымен күші
жойылады, арнайы журналға тіркеліп, ол туралы ақпарат тиісті емдеусауықтыру ұйымының басшысына 3 күн аралығында хабарлануы тиіс.
Қүрамында улы және наркотикалық дәрілік заттары бар дәрідәрмектерді, сондай-ақ этил спиртін дәріханадан алуға емдеу-сауықтыру
үйымдарының талабы латын тілінде жазылады. Емдеу-сауықтыру
ұйымдарының улы және наркотикалық дәрі-дәрмектерге, этил спиртіне
талаптары үйым басшысының немесе оның емдеу бөлімі бойынша
орынбасарының қолы мен мөрі, штампы бар бөлек бланкіге жазылуы тиіс.
Тапсырыста бөлменің немесе бөлімнің атауы; спирттің концентрациясы
(егу үшін, сыртқа қолдану үшін, ішке пайдалану үшін, көз тамшылары және
т.б.) міндетті түрде көрсетілуі тиіс.
Тіс дәрігерлері стоматологиялық бөлмеде қолданылатын, тек қана
төменде көрсетілген улы- және күшті әсер ететін заттарға езі қол қойып,
талаптар жаза алады (оларды емделушінің қолына беруге қуқығы жоқ);
- адреналиннің 0,1% ерітіндісі (ампулада, түп нұсқауы бар орамда);
- амилнитрат (ампулада);
- йодоформ (ұнтақ, паста, эмульсия түрінде);
- кокаин (паста түрінде);
- мышьякты ангидриді (қүрамы 50% дейін паста түрінде);
- новокаин (таза түрінде, қүрамы 4% дейін ерітінді түрінде, ампулада);
- күміс нитраты (кристалл және ерітінді түрінде);
- үш хлорлы сірке қышқылы (таза түрінде);
- фенол (таза және басқа заттармен қоспа түрінде);
- хлороформ (ампулада);
- хлорэтил (ампулада);
- диэтилді эфир (таза түрінде);
Кокаинге (паста түрінде), мышьякты ангидридке (қүрамы 50% дейін
паста түрінде) және күміс нитратына (кристалл және ерітінді түрінде)
тапсырыстар тіс дәрігерінен басқа мекеме (бөлім) басшысының немесе
оның орынбасарының қолымен куәландырылуы қажет.
«ае»жалғауыменаяқталатын (Тіпсіига, РІІиІа, ВеІЫоппа, Ациа) Р)затесімдержатады.
II - септеуге атау септігінің жекеше түрінде «из», «ег», «ит», ал ілік септігінің
жекеше түрінде «і» жалғауымен аяқталатын (т, п) зат есімдер жатады. (Нуозсуатив,
Штегив), (ОІеит, АсШит, ипітепіит, Іпіивит, Оріит).
III - септеуге атау септігінің жекеше түрінде жалғауы әртүрлі, ал ілік септігінің
жекеше түрінде «із» жалғауымен аяқталатын зат есімдер жатады. Мысалы: СагЬо,
опіз (ш); Зоіиііо, опіз (Ц; «оз» - ҒІоз, огіз (т); «ог» - І_ідиог, огіз (т); «із» - Эозіз, із (і);
РиМз, егіз (т); Асіопіз, ісііз (т); «х» - Васііх, ісіз (!); Согіех, ісіз (т); «п» - АІитеп, іпіз
(п); Зетеп, іпіз (п); «иг» - Зийиг, із (п),
IV - септеуіне атау септігінің жекеше түрінде «из», «и», ал ілік септігінің жекеше
түрінде «из» жалғауымен аяқталатын зат есімдер жатады
V - септеуге атау септігінің жекеше түрінде «ез» ал ілік септігінің жекеше түрінде
«еі» жалғауымен аяқталатын зат есімдер жатады.
Ескерту: т-депиз тазсиііпшп (ер тегі); і- депиз {етіпіпшп (әйел тегі); п- депиз
пеігігшп (орта тегі).
4. Рецептураға қатысты қысқа грамматикалық ескертулер
Латын тілінде 5 септеу бар (кестеде көрсетілген).
I және II септеуге көптеген дәрілік заттардың атауы жатады. III- септеу сирек,
ал IV мен V септеу аз пайдаланылады.
I - септеуге атау септігінің жекеше түрінде «а», ал ілік септігінің жекеше түрінде
22
23

13.

Дражелерге рецепт тек бір түрде жазылады. Жазылымда дөрілік турдің
атауы табыс септігінің жөкеше түрінде жазылып (Огадее - Асс. зіпд.),
содан кейін дәрілік заттың аты мен оның бір реттік мөлшері, драженің
саны {0Л.6. И...) мен сигнатурасы көрсетіледі.
Рецептүлгісі
0,05 диазолиннің (Оіагоііпит) 20 дражесіне жазыңыз. 1 дражеден
күніне 2 рет белгілеңіз.
Вр.: Ргадее Эіагоііпі 0,05
О.ій. N.20
5.1 дражеден күніне 2 рет.
Ұнтақтар - Риһ/егез
(Ұнтақ- Ыот. зіпд. РиМз, Сеп. зіпд. Риһ/егіз)
• Ұнтақгар - сусымалы қасиеті бар, ішке және сыртқа қолдануға
арналған қатты дәрілік түр. Ұнтақтар бірнеше түрге бөлінеді.
1) жай унтақгар (бір ғана заттан тұратын) - риһ/егез зігпріісез;
2) күрделі унтакгар (2 немесе одан көп ингредиенттерден тұратын) риһ/егез сотрозШ;
3) мелшерлерге бөлінген унтақгар - риіуегез сімзі;
4) мөлшерлерге бөлінбеген унтақгар - риһ/егез іпсімзі.
Сыртқа қолданылатын үнтақтар мөлшерге бөлінбеген түрінде
жазылады. Оларды өте майда үнтақтар түрінде (риіуегез зиЬШззіті)
жарақаттарға және шырышты қабатқа себу үшін қолданады. Бүл ұнтақтар
5,0-нан 100,0-ға дейінгі мөлшерде жазылады және рецепте дәрілік
препараттың аты, жалпы мөлшері, майдалану дәрежесі көрсетіледі.
Рецептүлгісі
Мөлшерлерге бөлінбегенжай унтақгыңжазылуы:
1, Стрептоцидтің (Б*геріосігіит) 20,0 ете үсак, үнтағына рецепт
жазыңыз. Жарақатқа себу үшін.
Вр.: Зігергосісіі зиЬШззіті 20,0
О.8. Жарақатқа себу үшін.
Мелшерге бөлінбеген курделі унтакгыңжазылуы:
2. Қүрамында 125 000 ӘБ бензилпенициллин натрий тұзы
(ВепгуірепісіІІіпит - паігіит) мен 5,0 этазолы (Аеіһаюіит) бар өте майда
үнтағына жазыңыз. Мұрынға үрлеу үшін белгілеңіз.
Вр.: ВепгуІрепісіШпі - паігіі 125 000 ӘБ
Аейюіоіі 5,0
М.^. риМз зиЬШззіті
0.5. Мүрынға үрлеу үшін.
26
, Ішуге арналған ұнтақтар мөлшерге бөлінген немөсе бөлінбеген болуы
мүмкін. Дәл мөлшерленуі міндетті емес үнтақтар, (мысалы, натрий
сульфаты, магний тотығы) мөлшерге белінбеген түріндө жазылады.
Рецептүлгісі
30,0 магний тотығына (Мадпезіі охусіит) жазыңыз. Бір шай қасықтан
күніне 2 рет белгілеңіз.
Нр.: Мадпезіі охусіі 30,0
Э.З. Бір шай қасықтан күніне 2 рет
Көбінесе ішуге арналған үнтақтарды мөлшерге бөліп жазады. Рецепте
дәрілікзаттыңмөлшері көрсетіледі. Содан соң фармацевтке унтақсанын
О.і.б. N... фа *аіе$ сіозез питего ...- Осындай мөлшерде босат...)
көрсетеді.
Өсімдіктерден алынатын үнтақтардың (жапырағынан, тамырынан және
өсімдіктің басқа да бөліктерінен) салмағы 0,05-нан кем болса,
индифферентті заттар қосылады. Өсімдіктерден алынған үнтақтардың
жазылымы Риіуегіз (ұнтақтан) сезімен басталып, одан соң өсімдік бөлігі,
оның атауы (мысалы, Риіуегіз гасіісіз Вһеі) мен мәлшері көрсетіледі.
Рецептүлгісі
Мөлшерге бөлінгенжай унтақтыңжазылуы:
1.0,6 панкреатиннің (Рапсгеаііпит) 24 үнтағына жазыңыз. 1 үнтақтан
күніне 3 рет тамақтан бүрын.
Вр.: Рапсгеаііпі 0,6
О.ісі. N. 24
5.1 үнт. күніне 3 рет тамақтан бүрын.
Мөлшерге бөлінген күрделі унтақгыңжазылымы:
2. Қүрамында 0,02 папаверин гидрохлориді (Рарауегіпі
һусігосһіогігіит) мен 0,01 фенобарбиталы (РһепоЬагЬііаІит) бар
10 үнтаққа жазыңыз. 1 үнтақтан күніне 3 рет белгілеңіз.
Яр,: Рарауегіпі һусігосһіогігіі 0,02
РһепоЬагЬііаІі 0,01
Зассһагі 0,3
М.і риһл
ОЫ. N. 10
3.1 үнт. күніне 3 рет.
Ұшқыш және гигроскопиялық ұнтақтар пергаментті, балауыз (сһагіа
сегаіа) немесе парафинді (сһаііа рагаИіпаіа) қағаздан жасалған қорапшада
шығарылып, рецепте О.і.гі. N... іп сһаПа сегаіа деп көрсетіледі.
27

14.

Гранулалар - Сгапиіа
(Гранула • Мот. зіпд. Сгапиіит,
Сеп. зіпд. Сгапиіі, Сеп. р!. Сгапиіогит}
Гранулалар - ішке қолдануға арналған, домалақ, цилиндр тәрізді
немесе пішінсіз түрі бар бірыңғай бөлшек (дән) түріндегі қатты дәрілік
түр. МФ X талабына сәйкес гранулалардың өлшемі 0,2-3 мм аспауы тиіс.
Гранулалар - фармацевтикалық өндірістерде ендірілетін дәрілік түр.
Өндірістерде қосымша зат ретінде қант, шарап қышқылы, натрий
гидрокарбонаты, крахмал, глюкоза, тальк, қант сиропы, тағамдық
бояғыштар және тағы басқа заттар пайдаланылады. Иісі мен дәмі ащы,
тітіркендіргіш әсері бар дәрілік заттар көбінесе гранула түрінде
шығарылады.
Гранулалар фармацевтикалық өндірістерде дайындалатындықтан,
рецепте қысқартылған түрдё ғана жазылады, яғни дәрілік түрдің одан
соң дәрілік заттың атауы мен оның мөлшер/ керсетіледі. Гранулалар мөлшерге бөлінбеген дәрілік түр, сондықтан рецепте грануланы жалпы
мөлшері (барлық қабылдауға) көрсетіледі. Гранулаларды көбінесе шай
қасықпен мөлшерлейді. Кейбір гранулаларды қолданар алдында сумен
ерітіп, сүйық дәрілік түр ретінде (шай немесе ас қасықтан) белгілейді.
Рецептүлгісі
100,0 натрий пара-аминосалицилаты (Ыаігіі рага-атіпозаіісуіаз)
грануласына жазыңыз. 1 шай қасықтан күніне 3 рет тамақтан 1 сағ. соң
ішуге.
Несіре: Сгапиіошт №ігіі рага-атіпозаіісуіаііз 100,0
Эа.Зідпа. 1 шай қасықтан күніне 3 реттамақтан 1 сағ. соң.
Капсулалар - Сарзиіае
(Капсулалар - Ыот. зіпд. Сарзиіа, Сеп. зіпд. Сарзиііз)
Капсулалар ішуге арналған мөлшерленген ұнтақ, паста тәрізді,
түйіршіктелген немесе сүйық дәріліктүрлерден түратын қабықша. Капсула
түрінде жағымсыз дәмі мен иісі бар немесе тітіркендіргіш әсері бар дәрілік
препараттарды шығарады. Капсулалардың желатинді немесе полимерден
жасалынған түрлері бар.
Желатинді капсулалар - Сарзиіае деіайпозае түрлері: а)жумсақнемесе
эластмалық - Сарзиіае деіаііпозае тоііез з. еіазйсае; б) қатты - Сарзиіае
деіайпозае сіигае; в) қалпақшасымен - Сарзиіае деіайпозае орегсиіаіае.
Жүмсақ және қапы желатинді капсулалар қүрамында 0,1 - 0,5 дәрілік
заты бар шар, түқым неіиесе пішіні сопақша тәріздес болып келеді. Асқазан
сөлінің әсеріне тұрақты және ішекте еритін желатинді капсулаларды алу
28
үшін формальдегид ерітіндісінің немесе оның спирттегі ерітіндісінің буымен
еңдеу жолымен алады. Мүндай капсулаларды глютоидты (Сарзиіае
діиіоісіаіез) деп атайды. Капсуладағы дәрілік заттарға рецепті жазғанда
міндетті түрде «Желатинді капсулада (іп сарзиііз деіаііпозіз) босатыңыз»
деп көрсетілуі қажет.
Рецептүлгісі
1. Жай құрамды капсуланыңжазылымы:
Қүрамында 0,3 рифампицин {Нііатрісігшт} бар, 20 үнтағын желатинді
капсулада босатыңыз. Тамақтан 30 мин. бүрын 1 капс. тәулігіне 2 рет
белгілеңіз.
Весіре: Рііатрісіпі 0,3
йа іаіез сіозез N.20 іп сарзиііз деіаііпозіз
Зідпа. Тамақтан 30 мин. бүрын 1 капс. күніне 2 рет.
2. Күрделі курамды официнальды капсуланыңжазылымы:
«Аевиттің» («Аеуііит») 25 капсуласына жазыңыз. 1 капс. тәулігіне 3
рет белгілеңіз.
Весіре: Сарзиіаз «Аеуійіт» N.25
Эа. Зідпа. 1 капс. тәулігіне 3 рет белгілеңіз.
Қазірде фармацевтикалық өндірістерде дәрілік затты микрокапсула
түрінде шығарылады. Микрокапсулалар жүқа қабықшалы пленка тәрізді
материалмен (желатин, майлы заттар, полимерлер) қапталған қатты, сұйық
немесе газ тәрізді дәрілік заттар. Микрокапсула түрінде шығарылатын
препараттар әртүрлі мақсатта (мысалы, түрақсыз дәрілік заттарды ішкі
факторлардың әсерінен сақтау үшін, жергілікті тітіркендіргіш әсерін басу
үшін, дәрілердің әсерін ұзарту үшін және т.б.) белгіленеді.
Пилюлдер - салмағы 0,1 - 0,5-ға тең, шар тәрізді ішуге арналған қатты
мөлшерге бөлінген дәрілік түр.
Басқа да қатты дәріліктүрлерге: спансулалар, пленкалар, глоссетер,
карамелдер және пастилкалар жатады. Карамелдер (СагатеІ) - дәрілік
затты қантпен жартылай гидролиздеген крахмал өнімін араластыру
жолымен дайындалатын қатты дәрілік түр. Карамельдерге қажетті түс беру
үшін қоспаға бояғыш, дәм беретін ароматты заттарды қосып дайындайды.
Карамелдерді ауыз қуысы мен жүтқыншақтың шырышты қабатының
ауруларын емдеу үшін белгілейді. Ол үшін карамелдерді ауыз қуысында
толық ерігенше үстайды. Фармацевтикалық өндірістерде
саңырауқүлақтарға қарсы және бактерияға қарсы дәрі дәрмек декамин
29

15.

карамелі шығарылады. Пастилкалар кемесе троше (Тгосһізсіиз - Ыот.
5іпд; Тгосһізсі - Сеп. зіпд.), - дәрілік заттарды қантпен және кілөгеймен
араластыру жолымен алынатын салмағы тығыз пішінді түріндегі қатты
дәрілік түр. Пастилкаларды да ауыз қуысының шырышты қабатының
ауруларын емдеу үшін (ауыз қуысында толық ерігенше), кей жағдайда
асқорыту жолдарының ауруларын емдеу кезінде ішке белгіленеді.
2. Жұмсақ дәрілік түрлер
Жүмсақ дәрілік түрлерге: жағылмалар, кремдер, пасталар,
суппозиторийлер мен жапсырмалар жатады.
Жағылма - ІІпдиепіЦт
(Жағылма - Ыот, зіпд. ипдиепіит, Сеп. зіпд; Упдиеп1;і)
Жағылма- сыртқа қолданылатын, консистенциясы түтқыр жұмсақ
дәрілік түр. Жағылмаларды дәрілік зат (әсер етуші) пен негізді (түр беруші)
араластыру арқылы алады. Жағылманың негізі ретінде вазелин, вазелин
майы, шошқаның тазартылған майы, май тәрізді заттар, балауыз (ланолин,
ара балауызы, спермацет) және синтетикалық заттар пайдаланылады.
Әрине жағылмалар мөлшерге бөлінбеген дәрілік түр. Жағылмаларды жай
және күрделі деп бөлеміз. Қүрамы 2 ингредиенттен түратын болса, оны
күрделі жағылмалар деп атаймыз.
Қазіргі Таңда жай және күрделі жағылмалар фармацевтикалық
өндірістерде дайындалады. Мүндай жағылмалар официнальды, сондықтан
дәрілік заттың құрамы мен концентрациясы көрсетілмей, жазылымның
қысқартылған түрінде жазылады. Рецепте дәрілік түрдің аты (ІІпдиепіі
Сеп. зіпд), дәрілікзаттыңаты (ілік септігінде) оның мәлшері көрсетіледі.
Рецептүлгісі
Официнальды цинк жағылмасының (Цпдиепіит Ііпсі) 20,0 жазыңыз.
Терінің зақымдалған аймағына жағу үшін.
Вр.: ІІпд. Зпсі 20,0
Ө.З. Терінің зақымдалған аймағына жағу үшін.
Жазылымның толық түрінде әсер етуші барлық ингредиенттердің
(дәрілік заттардың) аты, жағылма негізі мен оның мөлшері көрсетіліп,
рецепт М.1, ипдиепіит (Мізсе ігі Тіаі ипдиепіит - жағылма түзілгөнше
араластыр) және 0.5. сөзі көрсетіледі.
Рецептүлгісі
1. Қүрамында 20% сульфацил-натрий (ЗиКасуІит-паігіит) бар,
ланолин мен вазелиндегі (1:9) жағылманың 5,0 жазыңыз. Қабақ астына
күніне 3 рет белгілеу үшін.
Рр.: 8иІТасу1і — паігіі 1,0
І_апоііпі 0,4
Уазеііпі аб 5,0
М.і. ипд.
0.5. Қабақ астына күніне 3 рет.
2. Қүрамында 750 000 ӘБ микогептиннің (Мусоһерііпит) 1,0 бар,
жағылмасының 50,0 жазыңыз. Терінің зақымдалған аймағына жағу үшін.
Пр.: Мусоһерііпі 750 000 ӘБ
\/азеІіпі асі 50,0
М.І. ипдиеһіит
Ә.8. Терінің зақымдалған аймағына жағу үшін.
Пасталар - Разіае
(Паста - Мопі. віпд. Равіа; Сеп. зіпд. Равіае)
Пасталар - құрамында 25%-65% ұнтақ тәрізді заттары бар
жағылмалардың бір түрі. Пасталар қою және түтқыр болып келеді,
жағылмаларға қарағанда тері бетінде үзақ сақталынады. Егер құрамында
ұнтақ тәрізді заттың мөлшері 25%-тен кем болса, онда индиферентті
үнтақтар, яғни толықтырғыштар мырыш оксиді (2іпсі охусіит), крахмал
(Атуіит), тальк (Таісит) қосылады.
Пасталар мөлшерге бөлінбеген дәрілік түр. Сондықтан олардың жалпы
мөлшері жазылады. Магистральды пасталар барлық ингредиенттері мен
мөлшері көрсетіліп, жазылымның толық түрінде жазылады. Рецепт М.і.
разіа (Мізсе иНіаі разіа. - Паста түзілгенше араластыр) сөзімен аяқталыгі,
сигнатурасы көрсетіледі.
Рецептүлгісі
Құрамында 20% йодоформ (ІойоТогтіит) бар вазелин (Уа5еІіпит)
пастасының 50,0 жазыңыз. Терінің зақымдалған жеріне жағу үшін белгілеңіз.
Вр.: Іосіоіогтіі 10,0
Атуіі
Зпсі охусіі аа 5,0
Уазеііпі асі 50,0
МА. раз1:а
Р.5. Терінің зақымдалған жеріне жағу үшін.
Кейбір пасталар фармацевтикалық ендірістерде дайындалады. Бұл
30
31

16.

пасталар рецепте қысқартылған түрінде жазылады.
Рецепт үлгісі
Официнальды цинк-салицил пастасының (Разіа 2іпсі-заІісуІаіа) 25,0
жазыңыз. Терінің зақымдалған жеріне жағу үшін белгілеңіз.
Весіре: Разіае 2іпсі-заіісуіа1:ае 25,0
Оа.Зідпа. Терінің зақымдалған жеріне жағу үшін.
Суппозиторийлер - Зиррозііогіа
(Суппозиторий - Ыот. зіпд, Зиррозііогіііт; Асс. зіпд.
З и р р о з і і о г і и т * Асс. рі. Зиррозііогіа)
Суппозиторийлер - бөлме температурасында қатты, дене
температурасында балқитын қуыстарға енгізуге арналған мөлшерге
бөлінген жүмсақ дәрілік түр.
Суппозиторийлер тік ішекке'(ректальды) - зиррозііогіа гесіаііа,
қынапқа арналған (вагинальды) - зиррозііогіа уадіпаііа жәнө таяқшаларЬасіІІі деп ажыратылады. Тік ішекке арналған суппозиторийлер жергілікті
және резорбтивті әсер етеді. Суппозиторийлердің ұшы үшкір, пішіні конус
немесе цилиндр тәріздес, салмағы 1,1 - 4,0 дейін болады. Қынапты
суппозиторийлер жергілікті әсер етіп, салмағы 1,5 - 6,0 дейін болады.
Суппозиторийлердің пішіні шар тәріздес, түқым тәріздес немесе үшы
дөңгелек тығыз болып келеді. Суппозиторийлердің негізі ретінде какао
майы пайдалынады. Өндірісте суппозиторийлер дайындалатын негіз ретінде
желатин-глицеринді және сабынды-глицеринді негіздер кеңінен
пайдалынады. Қазіргі таңда суппозиторийлер фармацевтикалық
өндірістерде дайын түрінде шығарылады.
Фармацевтикалық өндірістерде шығарылатын суппозиторийлерге,
басқа да официнальды дәрілік түрлер сияқты рецепте дәрілік турдің аты
атау септігінің жекеше түрінде (Биррозііогіит Яот. зіпд.) сшп (менен)
етістігінен соң, табыс септігінің жекеше түрінде дәрілік заттың аты (АЫ.
зіпд.) оның мөлшері жазылады. Жазылымда О.і.гі.М.... мен сигнатурасы
көрсетіледі.
Рецептүлгісі
Қүрамында 0,2 ихтиолы (Ісһіуоішп) бар 10 официнальды тік ішөк
суппозиторийіне жазыңыз. 1 суппозиторийден таңертең және түнге
белгілеңіз.
Весіре: Зиррозйогіит сит Ісһіуоіо 0,2
Оа іаіез сіозез N. 10
Зідпа. 1 суппозиторийден таңертең және түнде.
Кей жағдайда күрделі қүрамды суппозиторийлер коммерциялық атауға
32
ие. Мысалы, «Анузол», «Бетиол» және т.б. суппозиторийлер. Бүл
суппозиторийлерге жазылым дәрілік түрдің аты табыс септігінің көпше
түрінде (Асс. рі. Зирровііогіа) көрсетіліп суппозиторийдің (Мош. зіпд)
аты оның санымен шектеледі. Мүндай рецепте дәрілік заттың мөлшері
көрсетілмейді.
Рецептүлгісі
«Бетиолдың» («Веіһіоіит») 10 суппозиторийіне рецепт жазыңыз.
1 суппозиторийден күніне 2 рет белгілеңіз.
Рр.: ЗиррозіШгіа «Вегһіоіит» N. 10
О.5.1 суппозиторийден күніне 2 рет.
Тік ішек пен қынапты суппозиторийлерге рецепт жазғанда барлық
ингредиенттердің атауы мен мөлшері жазылады. Рецепте негіздің
мөлшері көрсетілмейді. Мүндай жағдайда форма түзгіш заттың аты, ал
оның мөлшерінің орнына д.5. (риапіит заііз - қажетті мөлшерде) деп
жазылады.
Рецептүлгісі
Қүрамында 0,02 промедолы (Рготесіоіит) бар 6 тік ішек
суппозиторийіне жазыңыз. Ауырсынуда 1 суппозиторийлерден белгілеңіз.
Пр.: Рготесіоіі 0,02
ОІеі Сасао я.з.
М.І.зиррозііогіит гесіаіе
Р.і.сі. N.6
5. Ауырсынуда 1 суппозиторийден.
Жапсырмалар - Етріазіга
(Жапсырма - Мот. зіпд. Егпріазігит, Сеп. зіпд. Етріазігі)
Жапсырмалар (пластыр - теріге тартатын жабысқақ таңғыш) - дене
температурасында жүмсарып, теріге жабысу қасиеті бар жүқа қабатты
майысқақ масса. Агрегаттық күйінө қарай қатты және сүйық жапсырмалар
деп ажыратылады. Қатты жапсырмалар бөлме температурасында
консистенциясы тығыз, ал дене температурасында жүмсарады. Сүйық
жапсырмалар (тері желімі) теріде еріткіш буланғаннан соң пленка түзетін
ұшқыш сүйықтықтар.
Мөдициналық тәжірибедө қолданылатын жапсырмалар фармацевтикалық өндірістерде дайындалады. Жапсырмалар рецепте қысқартылған
түрінде жазылады.
33

17.

Рецепт үлгісі
Жай қорғасын жапсырмасының (Етріазігат РІитЬі зітріех) 50,0-на жазыңыз.
Терінің зақымдалған жеріне жылытып, дәкемен қою үшін белгілеңіз.
Яр.; Етріазігі РІитЬІ зітріісіз 50,0
Р.З. Терінің зақымдалған жеріне жылытып, дәкемөн қою үшін.
3. Сүйық дәрілік түрлер
Сүйық дәрілік түрлерге: ерітінділер, шырыштар, эмульсиялар,
суспензиялар, тунба мен қайнатпалар, тундырмалар, сығындылар,
микстуралар және линименттер жатады.
Ерітінділер - Зоіиііопез
(Ерітінді - N0111. зіпд. Боіиііо, Сеп. зіпд. Зоіиііопіз)
Ерітінді деп қатты дәрілік затты еріту немесе сұйық дәрілік затты
еріткішпен араластыру жолымен алынатын сүйық дәрілік түрді айтамыз.
Ерітінді дәрілік зат пен еріткіштен түрады. Еріткіш ретінде жиі дистилденген
су (Адиа гіезШаіа), кейде 70%, 90%, 95% этил спирті (Зрігііиз аеіһуіісиз
70%, 90%, 95%), глицерин (СІусегіпит) мен сүйық майлар: вазелин, зәйтүн,
шабдалы (Оіеит Уазеііпі, ОІеит ОІтагит, ОІеит Регзісошт) майлары
пайдаланылады. Осыған сәйкес сулы, спиртті, глицеринді және майлы
ерітінділер болып ажыратылады. Нағыз ерітінділер әр уақытта мөлдір, әрі
майда бөлшектер мен түнбалардан тазартылған, мөлдір болуы тиіс.
Ерітінділер сыртқы тәнге және ішу үшін, сонымен қатар егу (инъекцияға)
үшін де қолданылады.
Сыртқы тәнге арналған ерітінділер
Сыртқы тәнге арналған ерітінділерге шаюға, жууға арналған ерітінділер
көз, қүлақ және мүрын тамшылары жатады. Тамшыларды 5-10 мл түрінде,
ал басқа мақсатта қолданылатын ерітінділер 50-100 мл түрінде
дайындайды.
Ерітінділер рецепте қысқартылған және толық түрінде жазылады.
Өндіріс жағдайында немесе дәріхана жағдайында еріткіш ретінде сулы,
майлы және спиртті ерітінді қолданылып, рецепте қысқартылған түрі
қолданылады.
Сулы ерітінділерге рецепт жазуда Яр.; (Ал:) белгілеуінен соң дәрілік
түрдің атауын ілік септігінің жекеше түрінде - Зоіиііопіз (ерітіндісінен),
дәрілік заттың атауы (ілік септігінің жекеше түрінде, бас әріппен
қысқартылусыз), әрітіндінің концентрациясы мен (сызықша арқылы)
34
мөлшері (миллилитр немесе грамда) жазылады. Соңынан 0.5. (Босат.
Белгіле.) көрсетіледі.
Ерітіндінің концентрациясын қысқартылған жазылымда үш әдіспен
белгілеуге болады:
1. Пайыз бойынша (%);
2. Қатынасы бойынша (1:1500);
3. Салмақ-көлемдік қатынасы түрінде (0,6-200мл);
Рецептүлгісі
0,02% фурациллиннің (Ғигасііігшт) сулы ерітіндісінің 500 мл жазыңыз.
Жараны жуу үшін белгілеңіз.
Пайызбен көрсетілген ерітіндінің концентрациясы
Нр.: ЗоІ. Ғигасіііпі 0,02% - 500 спі
Э.З. Жараны жуу үшін.
Салмақ-көлөмдік қатынасы түріндө өрітіндінің концөнтрациясы
Пр.:ЗоІ. Ғигасіііпі 0,1-500 ті
О.8. Жараны жуу үшін.
Майлы немөсе спирггі ерітінділерге рецепт тзуцадәрілік түрдің атауы
(Зоіиііопіз), ілік сөптігіндө дәрілік заттың атынан соң оіеозае (майлы)
немесе зрігііиозае (спиртті) деп көрсетіліп, концентрациясы мен ерітіндінің
мөлшері көрсетіледі. Соңынан О.5. көрсетіледі.
Рецептүлгісі
1. 100 мл 10% камфораның (Сатрһога) майлы ерітіидісіне жазыңыз.
Буын аймағын сүрту үшін белгілеңіз.
Вр.: Зоіиііопіз Сатрһогае оіеозае 10% -100 ті
Р.5. Буын аймағына сүрту үшін.
2. 50 мл 1% бриллиантты жасылдың (\%іс!е пііепз) спиртті ерітіндісіне
жазыңыз. Терінің зақымдалған аймағын сүрту үшін белгілеңіз.
Рр.: Зоіиііопіз Уігісііз пйепііз зрігііиозае 1% - 50 ті
О.8. Терінің зақымдалған аймағын сүрту үшін.
Ерітіндіні дайындау барысында қандай да бір сұйық май немесе спирттің
белгілі концентрациясын еріткіш ретінде қолданғанда жазылымның толық
түрінде жазылады. Ол кезде еритін зат, оның мвлшер/ бөлек жазылып, ал
келесі қатарда ерітюш және оның мвлшері көрсетіледі. Соңынан М.О.5.
(Мізсе. Оа. Зідпа. - Араластыр. Босат. Белгіле.) деп жазылады.
35

18.

Рецептүлгісі
50 мл вазелин майында дайындалған 10% анестезин (Апаезіһезігшт)
ерітіндісіне жазыңыз.
Есептеу:
10,0 - 100 мл
X - 50 мл
Х=500/100=5,0
Вр.: Апаезіһезіпі 5,0
ОІеі Уазеііпі асі 50 ті
М.Р.З. Жара бетіне жағуға.
«асі» - «дейін» деген мағына береді. Ол жазылымның толық түрінде
жазылып, ерітілетін дәрілік затқа еріткішті ерітіндінің жалпы мөлшеріне дейін
қосылатынын көрсетеді.
Көз тамшылары ретінде (Эийае орһіһаітісае) дәрілік заттың сулы
немесе майлы ерітінділері пайдаланылады. Бұл дәрілерге рецепт сыртқы
тәнге арналған ерітінділерге рецепт жазу ережелеріне үқсас жазылады.
Конъюнктиваға 1-2 тамшыдан тамызу үшін белгіленеді.
Официнальды ерітінділердің концентрациялары көрсетілмей (тек
ерітіндінің атауы мен оның мөлшері көрсетіледі) жазылады.
Рецептүлгісі
100 мл сутегі асқын тотығының официнальды ерітіндісіне (Зоіігііо
Нусігодепіі регохусіі сіііиіае) жазыңыз. Шаю үшін (1 стакан суға 1 ас қасық
ерітінді) белгілеңіз.
Рр.: 5оІ. Нусігодепіі регохусіі сіііиіае 100 ті
О.З. 1 ас қасығын 1 стакан суда ерітіп, шаю үшін.
Ішуге арналған ерітінділер
Ішуге арналған ерітінділерді 5-15 мл мөлшерінде (мөлшерленген
стаканмен немесе шай, орта, ас қасықпен) сондай-ақ тамшы түрінде
белгілеп, қолданар алдында су немесе сүтпен (майлы ерітінділер)
араластырып тағайындайды.
1 шай қасықта 5 мл, 1 орта қасығында - 10 мл, ал 1 ас қасықта 15 мл
сулы ерітінді болады. 1 мл сулы ерітіңді 20 тамшыға тең.
Ерітіндіге рецепт жазғанда дәрілік заттың жалпы мөлшерін немесе
концентрациясын, ерітіндінің жалпы көлемін және мөлшерлеу (қасық, тамшы
және т.б.) әдісін білу керек.
Рецепт жазу үшін
36
1) Ерітіндінің концентрациясын
2} Ерітіндінің жалпы мелшерлерін анықтау қажет.
Рецепт үлгісі
1. Бір реттік мелшері 1,0 кальций хлоридінің (Саісіі сһіогісіит) ерітіндісін
12 рет ішуге рецепт жазыңыз. Ас қасықпен (15 мл) 4 күн бойына күніне 3
рет ішу үшін белгілеңіз.
Жазылымның қысқартылған турі;
Рр.: Зоіійіопіз Саісіі сһіогісіі 12,0-180 ті
Эа. Зідпа. Ас қасықпен күніне 3 рет.
Жазылымның толықтүрі:
Есептеу:1,0 х 12,0 = 12,0
15 тіх 12 = 180 ті
Рр.: ЗоІіЛіопіз Саісіі сһіогйі 12,0
Ариае сіезііііаіаө асі 180 ті
Мізсе. Оа. Зідпа. 1 ас қасықтан күніне 4 рет.
Рецептүлгісі
2. Мөлшері 0,001 атропин сульфаты (Аігоріпі зиііаз) ерітіндісін
20 рет қабылдау үшін 10 тамшыдан күніне 3 рет ішу үшін белгілеңіз.
Жазылымның қысқартылған түрі:
Вр.: ЗоІ. Аігоріпі зиКайз 0,02% - 10 ті
Э.З. 10 тамшыдан күніне 3 рет
Жазылымныңтолықтүрі:
Есептеу: . 0,001 х 20 = 0,02
10 тамшы х 20 = 200 тамшы
1 мл - 20 тамшы
X - 200 тамшы
Х = 200х1/20 = 10мл
Рр.: Аігоріпі зиІМіз 0,02
Адиае сіезШаіае 10 ті
Мізсе. Ра. Зідпа. 10 тамшыдан күніне 4 рет ішуге.
Шырыштар - Мисііадіпез
(Шырыш - Мот. зіпд. Мисііадо, Сеп. зіпд, Мисііадіпіз)
Шырыштар - жабысқақ әсері бар, тұтқыр сұйықтық болып табылатын
жоғарғы молекулалық қосылысты ерітінділерге жатады.
Шырыштар өсімдік текті кілегейлі заттарды еріту жолымен (мысалы,
шайырлар) немесе өсімдік шикізаттарынан (зығыр туқымының шырышы,
жалбызтікен тамырынан алынған шырыш) кілегейлі заттарды түндыру
тәсілімен алынатын сұйық дәрілік түр. Көбінесе шабдалы шайырының
шырышы (Мисііадо Ситті Агтепіасае), аравий шайыры (Мисііадо С и т т і
37

19.

агаЬісі), жалбызтікен тамырының шырышы (Мисііадо гасЗісіз АІіһаеае) және
крахмал шырышы (Мисііадо Атуіі) қолданылады.
Барлық шырыштар официнальды, сондықтан жазылымда шырыш атауы
мен оның мөлшері көрсетіледі.
Рецептүлгісі
Қүрамы 1,5 хлоралгидраттан (СҺІогаІит һуйгаіит) жәнө 50 мл крахмал
шырышы (Мисііадо Атуіі) мен судан бірдей мөлшеріндегі микстураға
жазыңыз. Бір репік клизмаға белгілеңіз.
Рр.: СҺІогаІі һусігаіі 1,5
Мисііадіпіз Атуіі
Ад. сіезі:. 5а 25 ті
М.Ө.З. Бір ретгік клизма үшін.
Шырыштар тітіркендіргіш әсер ететін дәрілік заттармен бірге
бырыстырғыш дәрілік зат ретінде қолданылады. Шырыштармен бірге
спиртті препарапарды, қышқылдар мен сілтілерді белгілеуге болмайды,
себебі олар шырыштың түтқырлығын өзгертуі мүмкін.
Суспензиялар - Зизрепзіопез
(Суспензия • N001. зіпд. Зизрепзіо, Сеп. зіпд. Бизрепзіопіз)
Суспензиялар - үсақ майдаланған қатты дәрілік затгардың қандай
да бір сүйықтықтағы қалқымалы жағдайда болатын сүйық дәрілік түр.
Суспензиялар дисперсті ортадан (су, өсімдік майы, глицерин және т.б.)
және дисперсті фазадан (берілген сүйықтықта мүлдем ерімейтін, қатты
дәрілік запың бөлшекгері) түратын дисперсті жүйе.
Суспензиялар ішке, сыртқы тәнге немесе бүлшық етке белгіленеді.
Суспензияның дисперсті ортасы су болған жағдайда рецепт
қысқартылған түрде жазылады. Жазылымның қысқартылған түрі дәрілік
түрдің атауы - Зизрепзіопіз (суспензия) сөзімен басталып, әрі қарай
дәрілікзаттың атауы, суспензияның мөлшері, қолдану тәсілі мен жиілігі,
сонымен қатар «Крлданар алдыида шайқаңыз!,. деп керсетілуі тиіс.
Рецептүлгісі
10 мл 0,5% гидрокортизон ацетаты (Нусігосоііізопі асе(аз) бар
суспензияға жазыңыз. 2 тамшыдан күніне 4 рет көзге тамызу үшін
белгілеңіз. Қолданар алдында шайқаңыз.
Вр.: Зизрепзіопіз Нусігосогіізопі асе&йіз 0,5% -10 ті
й.5. 2 тамшыдан күніне 4 рет көзге тамызуға.
Қолдамар алдында шайқаңыз.
Кейбір сыртқы тәнге және ішуге арналған суспензиялар официнальды,
яғни фармацевтикалық ендірістерде дайын күйінде шығарылады. Мүндай
38
суспензиялар тек қысқартылған түрде жазылады, суспензияның
концентрациясы (әртүрлі концентрацияда шығарылған суспензиялардан
басқалар) көрсетілмейді.
Рецептүлгісі
100 мл гризеофульвин (Сгізеоігіішит) суспензиясына жазыңыз. 1
орта қасықтан күніне 3 рет белгілеңіз. Қолданар алдында шайқаңыз.
Вр.: Зизрепзіопіз Сгізео(иһ/іпі 100 ті
Э.8.1 орта қасықтан күніне 3 рет.
Қолданар алдында шайқаңыз.
Ішуге арналған эмульсиялар
Ешиіза асі изит іпіегпит
(Эмуяьсия - Мот. зіпд. Етиізит, Сеп. зіпд. Етиізі)
Эмульсиялар - бір-бірінде ерімейтін сүйықтықтардан түратын (май
мен су) сұйық дәрілік түр. Эмульсияның сырт көрінісі сүт тәрізді болады.
Эмульсияны дайындау әдісіне байланысты майлы (Етиіза оіеоза) және
тұқымды (Етиіза зетіпаііа) деп ажыратылады. Майлы эмульсиялар сүйық
майлардан: майсана (ОІеит Вісіпі), бадам (ОІеит Атудсіаіагит) және
балық майынан (ОІеит іесогіз) және т.б. дайындалады. Май мен судан
эмульсия түзілу үшін, майда тамшы пайда болғанша майдан эмульсия түзу
қажет. Осы мақсатта майды арнайы зат - эмульгатормен араластырады.
Эмульгатор ретінде шайырлар; мысалы, шабдалы шайыры ( С и т т і
Агтепіасае), сонымен қоса желатоза (Оеіаіоза) қолданылады. Эмульсия
түзу үшін 2 бөлік май, 1 белік эмулыатор және 17 бөлік су алу қажет. Егер
рецепте майдың мөлшері көрсетілмесе, онда 10 бөлік майдан 100 бөлік
эмульсия қажет болса, 20 мл май, 10,0желатозажәне 170 мл су алу қажет.
Майлы ерітінділер жазылымның қысқартылған және толық түрінде
жазылады.
Жазылымның қысқартылған турінде рецепте дәрілік түрден Етиізі
сөзінен соң майдың аты, мөлшері (сызықша арқылы) және эмульсияның
жалпы көлемі көрсетіледі.
Жазылымның толық түрінде майдың, эмульгатор мен судың мөлшерлері
белек-бөлек жазылады. Одан соң М.і. етиізит (Мізсе іЛ Ш етиізит Эмульсия түзілгенше араластыр.) деп көрсетіледі. О.5. сөзімен латын бөлімі
аяқталады.
Рецептүлгісі
30 мл балық майынан (ОІеит іесогіз) түратын 200 мл эмульсияға рецепт
жазыңыз. Ас қасықпен күніне 2 рет ішуге белгілеңіз.
39

20.

Жазылымның қысқартылған түрі
Вр.: Етиізі оіеі іесогіз 30 ті - 200 ті
й.З. Ас қасықпен күніне 2 рет ішуге.
Жазылымныңтолықтүрі
Вр.: ОІеі іөсогіз 30 ті
(Зеіайзае 15,0
Адиае сІезШаіве асі 200 ті
М.{. етиізит
Ә.З. Ас қасықпен күніне 2 рет ішуге.
Эмульсияның құрамында әртүрлі дәрілік заттар болуы мүмкін. Егер
эмульсияның ингредиенттері стандартты болса (2:1:17), онда
концентрациясын көрсетпей тек қана эмульсияның жалпы көлемі
көрсетіледі. Түқымды эмульсиялар тәтті бадам, жер жаңғақ, асқабақ
түқымдарынан және т. б. сумен ысқылау арқылы дайындалады. Мүндай
тұқымдардың құрамында жай және эмульгирлеуші қасиеттері бар белок
текті шырышты заттары бар. Түқымды эмульсиялардың концентрациясы
(тұқым мөлшері мен жалпы эмульсия көлемінің қатынасы) 1:10 тең.
Түқымды эмульсиялар сирек қолданылады.
Тұнбалар мен қайнатпалар - Іпіиза еі Оесосіа
(Тұнба - N0111. зіпд, Іпіизит, Сеп. зіпд. Іпһізі;
Қайнатпа - Ыош. зіпд, Эесосіит, Сеп. зіпд. Оесосіі)
Тұнбалар мен қайнатпалар - дәрілік өсімдік шикізатынан алынатын
сулы сығынды болып табылатын сүйық дәрілік түр.
Тұнбалар өсімдіктердің жүмсақ жер бетіндегі бөліктерінен жапырағы,
гүлі, шөбінен дайындалады. Қайнатпаларды әдетте қатты тығыз өсімдік
бөліктерінен: қабықшадан, тамыры мөн тамырсабағынан, кейде
жапырактарынан (мысалы, аюжидөк жапырағы) дайындайды.
Түнбалар мен қайнатпалар дәріхана жағдайында науқасқа босатар
алдында дайындалады. Тез бүзылуына байланысты салқын жерде сақталып,
3-4 күн ішуге ғана дайындалады. Түнба мен қайнатпа рецепте тек
қысқартылған түрінде жазылады.
Жазылымда дәрілік түрдің атауы ілік септігінің жекеше түрінде Ыи$і
(Түнбасынан), Оесосіі (Кайнатпасынан) деп көрсетіп, дәрі дайындалатын
өсімдік бөлігі (жапырағы, шөбі, тамыры және т.б.), өсімдік атауы (бас
әріппен), өсімдік шикізатының мөлшері және түнба мен қайнатпаның
жалпы мөлшеріне қатынасы сызықша арқылы жазылады. Соңынан 0.5.
(Бер. Белгіле.) көрсетіледі. Сигнатурасында түнба немесе қайнатпаның
бір рет қолданылатын мөлшері, қолдану әдісі және жиілігі көрсетіледі.
40
Рецепт үлгісі
0,6 термопсис шөбі (һегЬа Тһегторвісііз) түнбасының 180 мл жазыңыз.
1 ас қасықтан күніне 3 рет белгілеңіз.
Ресіре: Іггіизі һегЬае Тһегғпорзісііз 0,6-180 ті
Оа.Зідпа. 1 ас қасықтан күніне 3 рет.
МФ-да қатынас түріндегі тұнба мен қайнатпалардың
концентрациясының тізімі көрсетілген.
Рецептүлгісі
1:30 жалынгүл шөбінің (һегЬа Асіопісііз Уегпаііз) тұнбасын 3 күнге
жазыңыз. 1 ас қасықтан күніне 4 рет белгілеңіз.
Есептеу:
1 ас қасық - 15 мл
1 - 3 0 мл
15 мл х 4 рет = 60 мл
" х - 180 мл
6 0 ш і х З к ү н = 180мл
х= 180 /30 = 6,0
Вр.: Іпйізі һегЬае Асіопісііз уегпаііз 6,0 - 180 ті
О.3.1 ас қасықтан күніне 4 рет.
Кейде рецепте дәрілік шикізаттың мөлшері керсетілмеуі мүмкін. Ондай
жағдайда 1:10 қатынасы бойынша есептейді.
Рецептүлгісі
Емен. қабығының (согіех Оиегсиз) қайнатпасының 200 мл жазыңыз.
Шаюға белгілеңіз.
Вр.: Оесойі соПісіз Оиегсиз 200 ті
0.5. Шаю үшін.
Дәріханада 200 мл қайнатпа дайындау үшін 20,0 емен қабығын алады.
Түндырмалар - ТіпсШгае
(Түндырма - Ыот. зіпд. Тіпсіига, Сеп. зіпд. Тіпсіигае)
Тундырмалар - әртүрлі өсімдіктерді спиртте түндыру арқылы алынатын
мөлдір сүйықтықтар. Барлық түндырмалар (барлығы фармацевтикалық
ендірістерде дайындалады) официнальды, тұнбапар мен қайнатпаларға
қарағанда түрақты дәрілік түр болып табылады. Түндырмалар тығындалып
жабылған шыны ыдыста, қалыпты бөлме температурасында қараңғы жерде
ұзақ сақталынады.
Түндырмалар официнальды болғандықтан, рецепте всімдік бөлігі мен
тұндырманың концентрациясы көрсетілмейді. Рецепте дәрілік түрдің атауы
Тіпсіигае (Түндырманы), одан соң өсімдіктің атауы мен түндырманың
мөлшері көрсетіледі. Тұндырмаларды тамшымен мөлшерлейді,
41

21.

тұндырманың белсенділігіне қарай тамшы 5 тен 30-ға дейін белгіленеді.
Осыған байланысты түндырманың мөлшері 5-30 мл құрайды.
Рецепт үлгісі
25 мл шүйгіншөп (Уаіегіапа) түндырмасын 25 тамшыдан күніне
3 - 4 рет қабылдауға жазып беріңіз.
Вр.: Тіпсіигае Уаіегіапае 25 ші
0.3. 25 тамшыдан күніне 3 - 4 рет.
Күрделі тұндырмалар жай түндырмалар сияқты, тек қана барлық
ингредиенттер жазылғаннан кейін Мізсе (Араластыр) сөзі көрсетіледі.
Сығындылар - Ехігасіа
(Сығынды - Ыот. зіпд, Ехігасіит, Сеп. зіпд. Ехігасіі)
Сығындылар -өсімдік шикізатынан спирттің көмегімён алынатын
қоюланған сығынды. Консистенциясына қарай сүйық, қою және қүрғақ
деп бөлінеді. Суйык. сығындылар (Ехігасіит Яиісіит) боялған сүйықтық,
кою сығындылар (Ехігасіит зріззит)- қүрамында ылғалдылығы 25% дейін
болатын түтқыр масса, *ургақсығындылар (ЕхігасЛит зіссит)- қүрамында
ылғалдығы 5% дейін болатын сусымалы масса. Сүйық сығындыларды алу
үшін экстрагент ретінде этил спиртін (көбінесе 70%), ал қою сығындылар
үшін - су (хлороформ, аммиак ерітіндісін қосып), этил спирті, эфир
қолданылады. Қүрғақ сығындыларды қою сығындыларды кептіру жолымен
алады.
Барлық сығындылар официнальды және өндіріс жағдайында
дайындалады. Жазылымда дәрілік түрдің атауы Ехігасіі (Сығындылар)
өсімдікатауы мен сығынды түрі -ІІиісіі (сүйық), зріззі (қою), зіссі (қүрғақ)
міндетті түрде көрсетіледі. Сонан соң сығындының мөлшері көрсетіледі.
Соңынан 0.5. көрсетіледі. Сүйық сығындылар тамшымен мөлшерленеді.
Рецептүлгісі
20 мл итшомырт (Ғгапдиіа) сүйық сығындысының 20 тамшыдан күніне
3 рет ішуге жазып беріңіз.
Яр.: Ехігасй Ғгапдиіае Яиісіі 20 ті
0.3. 20 тамшыдан күніне 3 рет.
Қою және қүрғақ сығындылар капсула, ұнтақ, таблетка, суппозиторий,
пилюла қүрамына кіреді.
Жаңа галенді препараттар
Жаңа галенді препараттар өсімдік шикізатынан алынатын балассты
42
заттардан толық тазартылған сұйық дәрілік түр. Сондықтан бүл заттарды
тек қана ішуге ғана емес, егу үшін де қолданады. Жаңа галенді препараттар
фабрика мен завод жағдайында дайындалады. Әр жаңа галенді препарат
арнайы атауға ие. Жаңа галенді препараттарды егуге ампулада, ішуге
арналған препараттар флаконда шығарылады. Бұл препараттар
официнальды болғандықтан, рецепте тек атауы мен мөлшері көрсетіледі.
Рецептүлгісі
15 мл адонизидтің (Агіопізісіит) жаңа галенді препаратына жазыңыз.
15 тамшыдан күніне 3 рет белгілеңіз.
Вр.: АСІОПІЗІСІІ 15 ті
0.5. 15 тамшыдан күніне 3 рет.
Микстуралар - Міхіигае
Микстуралар - әртүрлі сүйық негіздеріне (суда, спиртте, глициринде,
есімдік майлары және т.б.) бірнеше қатты заттарды немесе көптеген
сұйықтықтарды (ерітінділер, тұнбалар, қайнатпалар, тұндырмалар,
сығындылар және т.б.) араластырып алатын сүйық дәрілік түр.
Микстуралардың қүрамында 3 немесе одан да көп ингредиенттер бар.
Микстуралар мөлдір, лайлы және де түнбалы болуы мүмкін. Түнбапы
микстураларды қолданар алдында шайқау қажет. Ондай микстуралар
Міхіигае адііапсіае (шайқауды қажет ететін микстуралар) атауына ие.
Микстуралар көбінесе ішке, кейде сыртқа белгіленеді.
Микстуралар рецепте толық түрінде жазьшады. Көбінесе микстураны
жартылай қысқартылған түрінде жазады. Бүл жағдайда ингредиенттердің
бір бөлігі қысқартылып, бұлар ерітінділер, түнба, қайнатпа, түндырма т.б.
келтіріледі, қалған ингредиентгер толық жазылады.
Рецептүлгісі
1. Қүрамы 0,015 кодеин фосфаты (Сосіеіпі рһозрһаз) мен 0,5 калий
бромидінен (Каііі Ьготісіит) түратын 180 мл микстураны 12 рет қабылдауға
жазыңыз. 1 ас қасықтан күніне 3 реттен белгілеңіз.
Жазылымның толық турі:
Нр.: Сосіеіпі рһозрһаііз 0,18
Каііі Ьготісіі 6,0
Ар. сіезі. асі 180 ті
М.0.3.1 ас қасықтан күніне 3 рет.
Жазылымныңжартылай қысқартылған түрі:
Яр.: Сосіеіпі рһозрһаііз 0,18
5оІ. Каііі Ьготісіі 6,0 - 180 ті
М.О.3.1 ас қасықтан күніне 3 рет.
2. Мөлшері 0,05 термопсис (Тһегторзіз) тұнбасы, 0,25 натрий
бромидінен (№ігіі Ьготкіит) тұратын микстураны 12 рет қабылдауға
43

22.

жазып беріңіз. Ас қасықпен күніне 3 рет ішуге.
Есептеу: 0,05x12 = 0,6
0,25 х 12 = 3,0
15 мл х 12 = 180 мл
Вр.: Іпйізі һегЬае Тһегторзісііз 0,6 - 180 ті
№ігіі Ьготісіі 3,0
М.й.З. Ас қасықтан күніне 3 рет ішуге.
Линименттер - ІЛпітепіа
(Линименттер - Мот. зіпд. І.іпітепіит, Сеп. зіпд. ипітепіі)
Линиментгер - қою сұйықтықтар түріндегі біртектес қоспадан тұратын
сыртқы тәнге қолдануға арнапған дәрілік түр. Негізі сүйық өсімдік, вазелин
майы және т.б. заттар болып табылатын сүйық жағылмалар.
Магистральды линименттер рецепте толық түрінде жазылады. Рецепте
линименттің ингредиенттерінің атауы, оның мөлшері, М.і, Ііпітепіит
(Мізсе іЛ (іаі Ііпітепйіт - Линимент түзілгенше араластыр) және О.5.
көрсетіледі.
Рецептүлгісі
20 мл хлороформ (СҺІогоЬгтіит) мен 40 мл меңдуана майынан
(ОІеит Нуозсуаті) түратын линиментке жазыңыз. Зақымдалған буын
аймағына жағу үшін белгілеңіз.
Вр.: СҺІого&гтіі 20 ті
ОІеі Нуозсуаті 40 ті
Ш. ІіпітепШт
Э.З. Зақымдалған буын аймағына жағуға.
Официнальды линименггер рецепте қысқартылған түрде жазылады.
Рецептүлгісі
5% синтомицин официнальды линиментінің (І.іпітепіит Зупіһотусіпі
5%) 25 мл жазыңыз. Зақымдалған теріге жағу үшін.
Вр.: ипітепіі Зупіһотусіпі 5% - 25 ті
0.3. Зақымдалған теріге жағу үшін.
Басқа да сүйық дәрілік түрлерге: медициналық майлар, есімдік
шырындары, сүйық органопрепараттар және дәрілік сироптар жатады.
Медициналық, майлар - дәрілік өсімдіктердің майлы сығындылары.
Мысалы, меңдуана майы (ОІеиш Нуозсуаті), итмүрын майы (ОІеит Возае),
шырғанақ майы (ОІеит Ніррорһеае).
Дәрілік препарат өсімдік шырындарының 85 бөлігін және 95% этил
44
спирті мен 0,3% хлорэтанның (консервант ретінде) 15 бөлігін араластыру
жолымен алынады. Дәрілік препарат ретінде қолданылатын бірнеше
шырындар бар. Атап айтсақ, жолжелкен шырыны (Зиссиз РІапіадіпіз),
каланхоэ (Зиссиз Каіапсһоёз), алоэ шырыны (Зиссиз АІоёз) және т.б.
жатады.
Сүйық органопрепараттар - ірі қара мал үлпаларынан алынатын
официнальды сүйық сығындылар. Ондай препараттарға: паратиреоидин
(Рагаіһугеоібіпшп) - қара малдардың қалқансерік безінен алынған сірінді,
питуитрин (Рііиіігіпит) - қара малдардың гипофиздің артқы бөлігінен
алынатын сірінді (ӘБ мөлшерленеді).
Дәрілік сироптар - дәрілік өсімдік сығындысы мен қант сиропының
қоспасы. Мысалы, жалбызтікен сиропы (Зішриз АИҺаеае) 2 бөлікжалбызтікен
тамырының құрғақ сығындысы мен 98 бөлік қант сиропынан түрады.
Инъекцияға (егуге) арналған дөрілік түрлер
Дәрілік заттарды парентеральды енгізу инъекция жолымен жүзеге
асады: тері астына, булшық етке, күре тамырға, артерия ішіне,
субарахнойдальды және т.б.
Инъекция арқылы әртүрлі дәрілік заттарды тері астына - көбінесе
сулы ерітінділер; бүлшық етке - сулы және майлы ерітінділер, сондай-ақ
суспензиялар; күре тамырға - тек сулы ерітінділер енгізіледі.
Кейбір ерітінділер мен суспензияларды қолданар алдында ерітіп
енгізеді. Ампуладағы немесе флакондағы қүрғақ (үнтақ түрінде) түрдегі
инъекцияға арналған дәрілік заттарды алдын ала ерітіп немесе араластырып
алады. Инъекциялық ерітіндіге еріткіш ретінде көбінесе инъекцияға арналған
су, кейбір өсімдік майлары, кейде сүйытылған этил спиртін (33 % дейін)
пайдаланады. Инъещияға арналған дәрілік түрлер (рго іпіесііопіЬиз)
залалсыздандырылған, түрақты, апирогенді (дене қызуын көтермеуі қажет);
механикалық қоспалардан тазартылған болуы тиіс. Медициналық
тәжірибеде инъекцияға арналған дәрілік түрлер фармацевтикалық
өндірістерде көбінесе ампулада және флаконда шығарылады. Инъекцияға
арналған дәрілік түрлер дәріханаларда сирек дайындалады. Дәріханада
инъекцияға арналған ерітінді тығындалып жабылған 5-1000 мл шыны
қүтыларда шығарылады. Қүты этикеткасына «Залалсыздандырылған» деп
жазылады.
Рецепте ампуладағы қүрғақ дәрілік заттарға (үнтақ): дәрілік заттың
атауы, бір ампуладағы мөлшерін көрсетеді, одан соң 0.1.6. Ы...Һ атриіііз
(... ампулада осындай мөлшерде босат) және 5. жазылады. Сигнатурада
дәріні еріту, енгізу жолы мен инъекция уақыты көрсетіледі.
45

23.

Рецепт үлгісі
0,005 винкристин (Уіпсгівііпит) препаратының 6 ампуласына жазыңыз.
Құты құрамын 5 мл залалсыздандырылған натрий хлоридінің изотонды
ерітіндісімен ерітіп, 0,005 аптасына 1 рет енгізіңіз.
Вр.: Уіпсгіз1;іпі 0,005
О.ісІ. N.6 іп атр.
3. Қуты құрамын 5 мл 0,9% ЫаСІ изотонды еріт. ерітіп, аптасына 1
рет енгізіңіз.
Ампуладағы ерітінділер мен суспензияларға рөцепте дәрілік түрдің
аты: Зоіиііопіз... (Ерітіндісінен...), Зизрепзіопіз... (Суспензиясынан...),
дәрілік заттың аты, концентрациясы мен мөлшері, содан соң О.і.сі.
Ы...іп атриНіз (... ампулада осындай мөлшерде босат) және 5. көрсетіледі.
Рецептүлгісі
1.40% 50 мл глюкоза (СІисозит) ерітіндісінің 10 ампуласына жазыңыз.
50 мл күре тамырға енгізу үшін белгілеңіз.
Вр.: Зоі. СІисозі 40% - 50 ті
О.і<± N.10 іп атр.
5. 50 мл күре тамырға енгізу үшін.
2.2,5% 1 мл дезоксикортикостерон триметилацетаты (Оезохусогіісозіегопі ігітеіһуіасеіаз) суспензиясының 6 ампуласына жазыңыз. 1 мл
2 аптада 1 рет б/е енгізу үшін белгілеңіз. Қолданар алдында шайқаңыз.
Вр.: Зизрепзіопіз Оезохусоііісозіегопі іғітеіһуіасеіайз 2,5% -1 ті
О.і.сі. N. 6 іп атр.
3. 1 мл 2 аптада 1 рет б/е енгізу үшін. Қолданар алдында
шайқаңыз.
Өндірістерде дайындалатын арнайы атауға ие жаңа галенді
препараттарға, сұйық органопрепараттарға; дәрілік заттардың ерітіндісіне
рецепте Яр.: сөзінен соң препараггың аты және оның мөлшері, О.і.б.
N... іп ашриіііз және 5. көрсетіледі.
Рецептүлгісі
1. 1 мл жаңа галенді дигален-нео {Оідаіеп - пео) препаратының
10 ампуласынажазыңыз. 1 мл күніне 1 реттері астына енгізу үшін белгілеңіз.
Вр.: Эідаіеп - пео 1 ті
ОЛ.сі. N.10 іп атр.
3. 1 мл күніне 1 рет тері астына енгізу үшін.
2. 1 мл (5 ӘБ) сүйық органопрепарат питуитриннің (Рііиіігіпит)
46
1,2 ампуласына жазыңыз. 1 мл күніне 1 рет тері астына енгізу үшін.
Вр.: Рійііігіпі 1 ті (5 ӘБ)
Оі.сІ. N.10 іп атр.
3. 1 мл күніне 1 рет тері астына енгізу үшін.
3. 1 мл кордиаминнің (СогсЯатіпит - 25 % никотин қышқылының
диэтиламид ерітіндісі) 10 ампуласына жазыңыз. 1 мл күніне 2 рет тері
астына енгізу үшін белгілеңіз.
Вр.: Согбіатіпі 1 ті
0.1.6. N.10 іп атр.
5.1 мл-ден күніне 2 рет тері астына енгізу үшін.
Көптеген инъекцияға арналған дәрілік түрлер (үнтақтар, ерітінділер,
суспензиялар және т.б.) флаконда шығарылады. Флаконда қолданудың
артықшУлығы қолданар алдында асептикалық жағдайда дәрілік затты ерітіп,
препараттың залалсыздығын сақтай отырып, бірнөше рет қабылдауға
мүмкіндік береді.
Флакондағы дәрілік затқа рецепт ампуладағы дәрілік заттарға рецепт
жазу ережелеріне ұқсас жазылады. Айырмашылығы О.і.сІ. N... соң ештеңе
жазылмайды. («Флакон» сөзі еш жерде көрсетілмейді).
Рецептүлгісі
1.500 000 ӘБ бензилпенициллин натрий түзының (ВепгуІрепісіІІіпит
- паігіит) 12 флаконына жазыңыз. 500 000 ӘБ тәулігіне 4 рет бұлшық
етке белгілеңіз. Алдын ала құты құрамын 0,5 % 2 мл новокаин еріт. ерітіп,
енгізу үшін белгілеңіз.
Вр.: ВепгуІрепісШіпі - паігіі 500 000 ӘБ
О.Ы. N.12
3. Құты құрамын 0,5% 5 мл новокаин ерітіндісімен ерітіп,
500 000 ӘБ тәулігіне 4 рет б/е енгізу үшін.
2. 2,5 % 5 мл гидрокортизон ацетаты (Нусігосогіізопі асеіаз)
суспензиясының 6 флаконына жазыңыз. 5 мл аптасына 1 рет зақымдалған
буын қуысына енгізу үшін белгілеңіз.
Вр.: Зизрепзіопіз НусІгосоПізопі асеМіз 2,5 % - 5 ті
Р.ісІ. N.6
3. 5 мл зақымдалған буын қуысына аптасына 1 рет.
3. 5 мл (1 мл-де 40 ӘБ) инсулиннің (Іпзиііпшп) 6 флаконына жазыңыз.
0,5 мл (20 ӘБ) күніне 2 рет тері астына енгізу үшін белгілеңіз.
Вр.: Іпзиііпі 5 т! (1 мл 40 ӘБ)
47

24.

0Л.6. N.6
3. 0,5 мл-ден (20 ӘБ) күніне 2 рет тері астына.
Дәріхана жағдайында дайындалатын инъекцияға арналған дәрілік
түрлерге (көбінесе ерітінділөрде) міндетті түрде рецепте дәрілік заттың
запалсыздандырылғандығы көрсетіледі. Рецепте дәрілік заттың атауынан
соң Зіегііізейіг! (Залалсыздандырылсын!) сөзі жазылады. Егер дәрі бірнеше
ингредиенттерден түрса, барлық дәрілік заттардың атауларынан соң,
М. Зіегііізеіиг! 0.5. көрсетіледі.
Рецептүлгісі
0,9 % 500 мл залалсыздандырылған изотонды натрий хлоридінің
(Зоіиііо ИаЫ\ сһіогійі ізоіопіса 0,9 %) изотонды ерітіндісіне жазыңыз.
Тері астына тамшылатып енгізу үшін белгілеңіз.
Вр.: 5оІ. Маігіі сһіогісіі ізоіопіса 0,9 % - 500 ті
Зіегііізеіиг!
0.3. Тамшылатып тері астына енгізу үшін.
Әртүрлі дәрілік түрлер
Көз қабықшалары мен аэрозольдер жаңа дәрілік түрлер болып
табылады, сонда да қазіргі медициналық тәжірибеде өте кеңінен
қолданылады.
Көз крбықшалары - МетЬгапиІаеорһіаІтісае (көз пленкалары - ІЧот.
зіпд. МетЬгапиІае орһіаітісае з. з. І.ате11ае Асс. зіпд. МетЬгапиІаз
орһіһаітісаз з. І_атеІІаз). Кез қабықшалары - белгілі бір мөлшердегі және
қүрамындағы дәрілік заггардың кез сүйықтықтығында еритін, өлшемі 9 х
4,5 х 0,35 мм залалсыздандырылған көз пленкасы. Тығындалып жабылған
флакондағы плөнкаларды 1 жылға дейін сақтауға болады. Көз
конъюнктивасына қойылған қабықша көз жасы сүйықтығында суланып,
полимердің еруіне алып келеді. Конъюнктивальды қуысқа енгізілген көз
қабықшасының қүрамындағы дәрілік заттың емдік концентрациясы 24 тәулік
және одан да көп уақыт сақталады. Кез қабықшаларының көз тамшыларынан
артықшылықтары: дәрілік заттың нақты мөлшерленуі, препараттың емдік
концентрациясының үзақ сақталуы, түрақтылығы және залапсыздығы оңай
сақталады. Қазіргі таңда медициналық тәжірибеде қолданылатын көз
қабықшаларының (МетЬгагшІае орһіһаітісае) қүрамы: пилокарпин
гидрохлоридімен (сит РНосагріпі һусігосһІогШо). атропин сульфатымен (сит
Аігоріпі зиіШе). флореиальмен (сит ҒІогепаІо), сульфапиридазиннатриймен (сит ВиІІаругШагіпит-паігіо), неомицин сульфатымен (сит
Шотісіпі зиіШе), дикаинмен (сит Оісаіпо) және т.б. шығарылады.
48
Кез қабықшалары рецепте қысқартылған түрде жазылады:
Рецептүлгісі
Құрамында пилокарпин гидрохлориді бар (МетЬгапиІае орһіаітісае
сит Рііосагріпі һусігосһіогіеіо) 30 көз пленкасына жазыңыз. 1 пленкадан
қабақтың төменгі жағына тәулігіне күн сайын 1 рет белгілеу үшін.
Вр.: МетЬгапиІаз орһіһаітісаз сит РІІосагріпі һусігосһіогісіо N.30
Э.З. 1 пленкадан қабақтың төменгі жағына күніне 1 рет.
Аэрозольдер - Аегозоіа
(Аэрозоль - Ыот. 5іпд, Аегобоіит, Асс. зіпд. Аегозоіит)
Аэрозольдер -дисперсті ортасы ауа, газ немесе газдардың қоспасы,
ал дисперсті фазасы қатты және сүйық заттардан түратын өлшемі
1 мкм-ден аспайтын аэродисперсті жүйе. Медицинапық тәжірибедө ұшқыш
сұйықтық буы мен қатты дәрілік заттардан түратын аэрозольдер
қолданылады. Медициналықтәжірибеде аэрозольдерді ингаляциялау үшін
нөмесе сырттәнге қолданады. Ингаляциялауға арналған аэрозольдер өкпе
мен жоғарғы тыныс жолдарының ауруларында (бронхиальды демікпе,
бронхит және т.б.) қолданылады. Бүндай препараттарға «Эфатин»,
«Камфомен» және т.б. жатады.
Аэрозольдер рецепте қысқартылған түрде жазылады:
Рецепт үлгісі
«Эфатин» аэрозолының (Аегозоіиш «Ерһайпит») 1 қорабына жазыңыз.
Тәулігіне 3рет ингаляция үшін.
Пр.: Аегозоіит «Ерһаііпит>у N.1
Э.5. Тәулігіне 3 рет ингаляция үшін.
Аэрозольды препараттарды сырт тәнге ерітінді, линимент, көбік,
пластикалық қабықшажәнет.б.түрінде пайдаланады. Ондай аэрозольдер
дерматологияда, хирургияда, гинекологияда қолданылады,
49

25.

III. ЖАЛПЫ ФАРМАКОЛОГИЯ
Жалпы фармакология дәрілік заттардың фармакокинетикасы мен
фармакодинамикасын, сондай-ақ оларға әсер ететін факторларды және
дәрілердің жанама және улы әсерлерінің жалпы заңдылықтарын оқытады.
Дәрілік заттардың фармакокинетикасы
Ағзаға дәрілерді енгізу жолдары
I. Энтеральды енгізу жолдары (асқазан ішөк жолдары (АІЖ) арқылы).
а) Пероральды енгізу жолы - дәрілік заттарды ауыз қуысы арқылы
енгізу (рег-арқылы, оз-ауыз). Басқа енгізу жолдарына қарағанда ең
қарапайым және ыңғайлы әдіс (әсері 30-60 мин. соң басталады) болып
табылады. Кейбір препараттар (Мысалы, бензилпенициллин, эритромицин,
адреналин г/х) асқазан сөлі, тұз қышқылы ферменттерінің әсерінен бұзылып,
нашар сіңіріледі. АІЖ-да сіңіріліп болған соң, бауырдан қан айналым жүйесіне
түседі. Науқастың ес-түссіз жағдайында және үздіксіз құсуда бүл әдіс тиімсіз.
б) Сублингвальды (зиЬ Ііпдиа - тіл астына) жөне трансбуккальды
(уртқа) енгізужолы. Бүл жолмен тек белсенді запар сіңіріледі. (Мысалы,
нитроглицерин). Бауырдан тыс, тіл астындағы майда қан тамырларына сіңіріліп
(әсері 1 -3 мин. соң басталады), одан ірі қан тамырларға өтеді, қан тамырларды
кеңейтіп, жүректі оттегімен қамтамасыз етіп, жүректің жүмысын жеңілдетеді.
в) Тікішекке енгізужолы - (рег гейит - тік ішек арқылы) бүл жолмен
суппозиторийлер, дәрілік клизмапар және жағылмалар енгізіледі. Ауыз қуысы
арқылы енгізу жолына қарағанда әсері (әсері 15-30 мин. басталады) тезірек.
Тік ішектен дозаның 50% бауырға соқпай төменгі қуыс вена жүйесіне түседі,
ал 50% қақпалық көктамырға түсіп, бір бөлігі бауырда инактивацияланады
(белсенділігі төмендейді). Ректальды жолдың кемшілігі: тік ішектің дәрілерге
тітіркендіргіш әсеріне (проктит тудыру қаупі) сезімталдығы, сіңіру бетінің
ауданының аздығы, шырышты қабықшамен дәрінің жанасу уақытының
аздығы, сондай-ақ емдеу клизмалары үшін ерітіндінің көлемінің аз болуы
(50-100 мл), ем-шараларды жүмыс уақытында, жол жүргенде енгізудің
ыңғайсыздығы.
II. Парентеральды енгізу жолы (АІЖ-нан тыс)
а) Тері астына (т/а) енгізу жолы. Әсері 5-15 минуиан соң басталады.
Тек сулы, кейде майлы ерітінділер енгізіледі. Суспензияларды, тітіркендіргіш
заттарды және гипертонды ерітінділерді енгізуге болмайды.
б) Бүлшьщетке (б/е) енгізу жолы. Толық сіңіріліп, тез әсер көрсетеді.
Сулы, майлы ерітінділер мен суспензияларды енгізуге болады. Тері астына
енгізу^жолына қарағанда әсері тезірек басталады.
50
51

26.

в) Күре тамырға (к/т) енгізу жолы. Әсері өте тез. Барлық
концентрациясы қанға түседі. Тек сулы ерітінділер енгізіледі. Энтеральды
енгізу жолына қарағанда әсері 5-10 есе артық. Кейбір препараттарда,
мысалы, наркозға арналған дәрілерді енгізгенде әсері иненің үшын енгізуден
бастап ес-түссіз күйге келтіреді
г) Субарахнойдальды енгізужолы. ЗиЬагасһпоісіеа - мидың (торлы)
қабығына енгізіледі. Кей заттар гематоэнцефальды кедергілерден өте алмай
қалады. Бұл енгізу жолымен дәрілерді жұқпалы ауруларда (менингитте)
тікелей мидың торлы қабығына енгізеді. Бұл жолмен енгізілетін дәрілерге
қойылатын талап залалсыздандырылған болуы тиіс.
д) Ингаляциялықенгізужолы (іпһаіаііо -дем алу). Газ тәрізді, сұйық
үшқыш затар (наркозға арналған), аэрозоль және эфир майларының булары
енгізіледі. Сондай-ақ жергілікті әсер ету мақсатында глюкокортикоидтарды,
бронхолитиктерді, жергілікті анестетиктерді, антибиотиктердің
аэрозольдарын, гистаминге қарсы препарат - кромолин натрий (интал)
ұнтақтары қолданылады. Тыныс алу мүшелерінің ауруларында (бронх
демікпесінде) қолданылады.
Басқа да парентеральды енгізу жолдарына: артерия ішіне, жүрек
ішіне, сүйекке, тері ішіне, интраназальды, конъюктивальды, кеудеге,
плевраға және буынға енгізу жатады.
Дәрілік заттардың сіңірілу механизмдері
Кейбір заттардың сіңірілуі (адсорбция) - асқазанда өтеді, бірақ көбінесе
дәрі-дәрмектер аш ішекте сіңіріледі.
Дәрілердің сіңірілуі. Сіңірілу дегеніміз дәрілердің жасушалардың
липопротеиндік плазмалық мембранасы арқылы өтуі. Ішектегі кедергі бір
қабат эпителийден түрады, тері бетінен сіңірілгенде дәрі бірнеше жасушалық
қабаттардан өтеді. Мембрана арқылы тасымалданудың механизмдері:
пассивтідиффузия, белсенді транспорт, пиноцитоз.
Жай диффузия жолымен липофильді дәрілік заттар сіңіріледі. Дәрілік
заттардың липидте ерігіштігі күшейген сайын жасуша мембаранасы оңай
өтіп, тез сіңіріледі. Дәрілердің концентрациясының градиенті бойынша,
концентрациясы жоғары аймақтан төмен аймаққа қарай өтіп, энергия
жүмсалуын қажет етпейді. Қосылыстардың липофильділігі молекулалардың
иондалудәрежесіне байланысты. Бейтарап молекулалар {қанғатез сіңіріледі)
иондар мен полярлы молекулаларға қарағанда липофильді болып келеді.
Мысалы, тиопентал мен барбиталдың химиялық құрылысы үқсас, ал
концентрациясы мен шығарылу түрі бірдей. Бірақ сіңірілу дәрежесі әр түрлі,
яғни тиопентал липофильді, барбиталға қарағанда тез сіңіріледі. Дәрілік
заттардың сіңірілуі сутектік көрсеткіш (рН) ортаға байланысты. Ортаның рН
52
жоғарылау қышқылдардың диссоциациялануына алып келеді. Мысалы,
амидопирин асқазан сөлінің орта есеппен рН=1,5 тең болғанда, толық
диссоциацияланған болады. Сондықтан ас үстінде немесе астан соң
қабылдағанда асқазаннан қанға мүлдем сіңірілмей, асқазан сөлінің рН=7
тең болғанда ғана жақсы сіңіріледі. Сондықтан амидопиринді аш қарынға
қабылдағанда жақсы сіңіріледі. Липидте ерімейтін дәрілік запар биологиялық
мембранадан нашар өтеді. Олар біртіндеп жасуша ішіне жасуша
мембранасының саңылаулары арқылы фильтрация жолымен өтіп,
гидростатикалық және осмостық қысымға тәуелді болады. Бүл жолмен кейбір
сүйықтықтар (0,4 нм), иондар және майда гидрофильді молекулалар
(мочевина) жеңіл өтеді. Белсенді транспорт - дәрілердің концентрациясының
градиентіне қарсы, концентрациясы төмен аймақтан жоғары аймаққа өтіп,
энергия жүмсалуын қажет етеді. Бүл жолмен суда еритін гидрофильді полярлы
молекулалар (бейорганикалық иондар, қант, аминқышқылдар және пиримидин
негіздері) жеңіл өтеді. Пиноцитоз жолымен жасуша мембранасында көпіршік
түзіліп, инвагинацияланады. Көпіршікке дәрілік затар мен сүйықтықтар еніп,
ол көпіршік мембрананың қарсы бетіне өтіп, сол жасуша ішінде көпіршіктен
дәрілік заттар мен сүйықтықтар босап шығып сіңіріледі.
Сіңірілудің маңызды сипаттамасы биосіңімділік. Биосіңімділік деп
препараттың алғашқы мөлшеріне байланысты өзгерілмеген заттың мөлшерін
көрсетеді. Биосіңімділік дәрілердің физико-химиялық ерекшеліктеріне, дәрілік
түрлеріне және оның дайындалу технологиясына, енгізу жолдарына, қан
айналымының жылдамдығына, сіңіретін беттің ауданына тәуелді. Дәрілік
затгарды энтеральді жолмен енгізгенде биосіңімділігі төмен, ал парентеральді
жолмен енгізгенде биосіңімділігі жоғары болады. Мысалы, күре тамырға
енгізгенде биосіңімділік 100 % деп алынады.
Дәрілік заттардың ағзада таралуы. Дәрілер қанға сіңірілгеннен кейін
немесө тікелей қанға енгізілгеннен кейін ағзаның сулы фазасында - қанда,
жасуша сыртындағы және жасуша ішіндегі (дене салмағының 70%) суда
таралады. Ересектерге қарағанда балаларда судың ағзада көп болуынан
кейбір дәрілердің таралу көлемі артады, оларға: жүрек гликозиді дигоксин, холиноблокаторлар - атропин, антибиотиктер аминогликозидтер, сондықтан оларды үлкендердің дозасымен
салыстырғанда 1 кг салмаққа артық мөлшерде белгіленеді. Ағза сусызданған
жағдайда дәрілердің таралу көлемі азаяды және олардың концентрациялары
өседі, фармакологиялық әсері күшейеді.
Күре тамырға енгізгенде дәрілердің басым концентрациясы қанмен
жақсы жабдықталған мүшелерде - бас миында, жүректе, бауырда, бүйректе,
өкпеде, эндокринді безде пайда болады. 6-10 минут еткеннен соң дәрілер
қанмөн жабдықталуы аз мүшелер - қаңқа бұлшық еттерінде, май
53

27.

үлпаларында таралады. Ішке, бүлшық етке және тері астына енгізгенде
сіңірілуі мен таралуы қатар жүреді.
Дәрілердіңтаралуына биологиялықкедергілертосқауыл болуы мүмкін.
Ол: капилляр қабырғасы, жасуша мембраналары, гематоэнцефальды
және гематоофтальмалдықкедергілер. Капиллярлар - дәрілер үшін оңай
өткізгіш. Липидте еритін заттар эндотелий және базальды мембраналар
арқылы диффузияланады, ал суда еритін запар капилляр қабырғаның 0,2%
беткейін алып түратын кең саңылаулар арқылы диффузияланады.
Дәрілік заттардың биотрансформациясы - тотығу-тотықсыздану,
гидролиз және конъюгация жолымен жүреді. Биотрансформация процесі
бауырдың микросомальды ферменттерінің әсерінен өзгереді. Кейбір
препараттар (фенобарбитал, рифампицин, гризеофульвин) бауыр
ферменттерінің белсенділігін жоғарылатады, ол басқа препараттардың
әсерінің әлсіруіне алып келеді. Кейбір препараттар (фуразолидон,
метронидазол) бауыр ферменперінің белсенділігін төмендетеді, ол басқа
бірге қолданылған препаратгардың әсерінің күшеуіне алып келеді.
Шығарылу жолдары, Дәрілік заттар ағзадан бүйрек, бездер арқылы, ал
үшқыш запар - өкпе арқылы шығарылады. Газ тәрізді және р қ ы ш заттар
(Мысалы, ингаляциялық наркозға арналған дәрілер) өкпемен шығарылады.
Кейбір препараттар сілекей бездерімен (йодидтер), асқазан бездерімен
(хинин, никотин), ішек бездерімен (органикалық қышқылдар) және жас
бездерімен (рафампицин) шығарылады. Кейбір заиар (үйықтататын дәрілер.
анальгетиктер, этил спирті, никотин) лактация кезінде сүт бездерімен
шығарылып, сүтпен бала ағзасына түсіп, оған жағымсыз әсер көрсету мүмкін.
Дәрілік заттардың фармакодинамикасы
Фармакологиялық әсер ағзаға дәрілік запардың әсер етуі нәтижесінен
болатын мүшелер мен жүйелер қызметіндегі өзгерістер: жүрек жиырылуының
өзгеруі, бронхтың кеңеюі, артериялық қысымның (АҚ) көтерілуі немесе төмендеуі,
ауырсынуды сездірмеу, дене қызуының төмендеуі және т.б. өзгерулер.
Әсер ету механизмі деп дәрілік запың фармакологиялық әсер тудыруын
айтамыз. Кейбір препараттар арнайы рецепторлармен өзара әрекеттесіп,
химиялық қосылыстарға түседі. Кейбіреулері жасуша мембранасының
еткізгіштігін өзгертеді және т.б.
Дәрілік заттардың әсерінің түрлері
Басты (негізгі) әсер деп - препараттың керекті ем үшін қолданылуы.
Жанама әсер асқынуға алып келетін дәрілік заттың қажет емес әсері. Затгың
қолданған жерде пайда болған әсерін жергілікті әсер дейміз, Мысапы,
бүркеуші затар шырышты қабықты бүркеп, афференлі жүйкелердің қозуын
54
азайтады. Заттың сіңіріліп жалпы қан айналымға, одан кейін үлпаларға
түскеннен кейін басталған әсерін резорбтивті әсер деп аталады. Жергіліюі
жәнө резорбтивті дәрілік заттардың әсері тікелей немесе рефлекторлы болуы
мүмкін. Тікелей әсер загардың үлпалармен қосылған жерінде пайда болады.
Рефлекторлы әсерде заттар экстеро- немесе интерорөцепторларға әсер
етіп, сол арқылы мүше қызметін өзгертеді. Мысалы, лобелин гидрохлориді
коротидті шумақтағы орналасқан хеморецепторларды қоздыру нәтижесінде
рефлекторлы түрде тыныс апу орталығын қуаттандырады, тыныстың көлемін
және жиілігін жоғарылатады. Қосымша әсер бір мүшеге әсер ете отырып
келесі мүшенің қызметін өзгертуі. Зат әсерлесетін субстраттардың белсенді
макромолекула топшаларын рецептор дейміз.
Дәрілік терапияның түрлері
Этиотропты терапия - аурудың себептерін жоюға бағытталған.
Патогенетикалықтерапия - ауру лроцесін қысқартуға және асқынуларды
болдырмауға бағытталған. Мысалы, артериялық гипертензияда
антигипертензивті дәрілер, жүрек жеткіліксіздігінде жүрек гликозидтері,
ревматизмде қабынуға қарсы дәрілер белгіленеді. Симптоматикалық
терапия - аурудың жеке белгілерін жоюға бағытталған. Орын басу
терапиясы - ағзаға гормондар, ферменттер жетіспеушілігінен туатын
ауруларға қарсы қолданылатын терапия. Ол кезде гормондар, оның
аналогтары және ферменттік препараттар қолданылады. Профилактикалық
терапия алдын алу мақсатына бағытталған. Мысалы, антисептиктер,
дезинфекциялық және вирусқа қарсы дәрілер.
Дәрілік заттардың мөлшері
Мөлшер - бір реттік қабылдауға арналған препараттың мөлшері.
Жоғарғы реттік мелшер (ВРД) - асырғанда уытты әсер көрсететін,
1 қабылдауға арналған мөлшері. Жоғарғы тәуліктік мөлшер (ВСД)
асырғанда уытты әсер көрсететін, 1 тәулікке арналған мөлшер. Орташа
терапевтикалық мөлшер, жоғарғы реттік мөлшердің 1/2 немесе 1/4 бөлігі.
Дәріге әсер ететін факторлар
Жасы, Кейбір препараттарға орта жастағы адамдарға қарағанда, балалар
(18 жасқа дейін) мен үлкен жастағы адамдардың (60 жастан жоғары) ағзасы
сезімтал келеді. МФ Х-да әртүрлі жастағы балаларға улы және күшті әсер
ететін дәрілік заттардың ЖРМ, ЖТМ кестеде көрсетілген үлкендердің
мөлшерінің 1/24 - 1/12; 1 жастағы балаларға - 1/12,12 жастағы - 1/8; 4
жастағы - 1/6; 6 жастағы - 1/2,7 жас - 1/3; 14 жас -1/2; 18 жас - 2/3-тең.
Үлкенжастағы адамдарға ОЖЖ-не әсер ететін дәрілер, жүрек гликозидтері,
55

28.

диуретиктер ересектер мөлшерінің 1/2; улы және наркотикалық және күшті
әсер ететін дәрілер ересектер мөлшерінің 2/3 құрайды.
Дене салмағы салмақ жоғарылаған сайын, мөлшер де жоғарылайды
аурудың 1 кг мөлшеріне есептейді. Жынысы, кейбір запарға (никотин,
алкоголь) әйелдерге қарағанда еркектер сезімтал келеді.
Патологиялықжағдайы. Патологиялық жағдайда препарат күшті әсер
етеді. Мысалы, дененің жоғары қызуын аспирин түсіреді, ал қалыпты
жағдайда дене қызуына әсер етпейді.
Дәрілерді қайта қабылдағандағы болатын әсерлер
Үйренгіштік - дәріні қайта қабылдағанда әсердің әлсіреуі.
Тахифилаксия - бірнеше сағат ішінде, жылдам пайда болған дәріге
үйренгіштік. Дәріге тәуелділік - эйфория тудыратын, дәріні қайта
қабылдағысы келетін жағдай. Эйфорияда қанағаттану сезімі, көңіл күйдің
жақсаруы, галлюцинация, жұмысқа қабілеттіліктің артуы және де
ауырсынудың төмендеуі байқалады. Абстиненция - дәріге тәуелділік
тудыратын дәріні қабылдауды доғарған жағдайды айтамыз. Жанама әсерлер
терапевті мөлшерде байқалуы мүмкін. Аллергиялық емес жанама әсерлер
әрбір дәрі-дәрмекке арнайы тән мөлшерге байланысты, олар спецификалық
антагонистерімен жойылады.
Дзрілерді қиыстырып қабылдағанда болатын әсерлер
Әрбір науқасқа дәрігер дәрі-дәрмек тағайындағанда 4-10-ға жуығын
белгілейді. Негізгі ауруды емдеуге арналған дәрілерден басқа, жалпы ағзаны
күшейтетін, негізгі аурудың асқынуын емдеу және алдын алатын дәрілер
т. с. с. дәрілерді қиыстырып қолданғанда: синергизм, антагонизм, антидотизм
байқалуы мүмкін, Синергизм - бір дәрі екінші бір дәрінің әсерін күшейтуі.
Антагонизм - бір дәрі екінші бір дәрінің әсерін әлсіретуі. Антидотизм егер антагонизм химиялық (қандағы дәрілердің химиялық әсерлесуі
нәтижөсінде активсіз өнімдер түзуі) немесе физикалық (қанға сіңірілуінің
және резорбтивті әсерінің азаюы) байланыста негізделсе.
Дәрілік заттардың улы әсері
Дәрілер тұқым қуалаушылыққа әсер етуі мүмкін. Дәрілерді жүктілік
кезінде әсіресе жүктіліктің алғашқы 12 аптасында қабылданғанда, туылғаннан
кейін әртүрлі кемтарлыққа алып келетін әсері тератогенді әсер дейміз.
Жүктіліктің 12 аптасына дейінгі дәрілердің үрық дамуының бұзылысына алып
келмейтін әсерін эмбриотоксикалық әсер дейміз. Ал 12 аптадан кейінгі
кездегі ұрыққа фармакологиялық заттар ұрықтың кемтарлығын тудырмайтын
әсерін фетотоксикалық әсер дейді.
56
IV. ЖЕКЕ ФАРМАКОЛОГИЯ
1. Микробтарға, вирустарға және паразиттерге
қарсы дәрілер
Бұл дәрілер адамның жүқпалы ауруларын алдын алу және емдеу үшін
қолданылады. Микробқа қарсы әсері бар дәрілер екі топқа белінеді. Бірінші
топқа әсері таңдамалы емес препараттар жатады. Олар көптеген
микроорганизмдерге түбегейлі әсер етеді. Оларға: антисептиктер мен
дезинфекциялық (зарарсыздандыратын) дәрілер жатады. Екінші топқа
әсері таңдамалы химиотерапевтикалық дәрілер жатады. Бұл топ
микроорганизмдердің белгілі бір түріне әсер етуінің жоғарғы терапевтік
кеңдігіне ие.
- 1 . Антисептикалық және дезинфекциялық заттар. Антисептиктер
(апіі-қарсы, зеріісаз-шіру) - тері, шырышты қабат, жарақат, күйік және
дене қуыстарын өңдеуге арналған заттар. Дезинфещиялық заттар (сіезтеріс, іпіісіге-зақымдаймын) - қоршаған ортаны (бөлмені, киімді, науқас
кутіміндегі заттарды, аспаптарды) зарарсыздандыруға арналған заттар.
Көптеген антисептиктер өте жоғары концентрацияларында зарарсыздандыратын зат ретінде қолданылады. Антисептиктер мен дезинфекциялық
дәрілердің микроорганизмдерге, қарапайымдыларға және саңырауқұлақтарға қарсы әсерінің спектрі кең, әсерінің латентті кезөңі аз, белсенділігі
жоғары, соның ішінде биологиялық субстраттың қатынасында әсерінің
спектрі кең. Препараттар химиялық түрақты және бағасы жағынан тиімді
болуы тиіс. Антисептиктерге қойылатын негізгі талап: үлпаларға жергілікті
тітіркендіргіш әсерінің болмауы, жағылған жерінде сіңірілуі, аллергиялық
жағдайды және улылығы төмен болуы. Зарарсыздандыратын дәрілер
өңделетін заттарды (түстің өзгеруі, металлдардың коррозиясы)
зақымдамайтын, жағымсыз иісі болмауы қажет. Әртүрлі антисептикгер мен
зарарсыздандыратын заттардың әсер ету механизмдері бірдей емес және
ақуыз денатурациясымен, цитоплазмалық мембрананың өткізгіштігінің
бұзылуымен микроорганизмдер өмірі үшін маңызды ферменттерді
тежеуімен байланысты. "
2. Химиотерапевтикалық дәрілер адам ағзасындағы жүқпалы ауру
қоздырғыштарының тіршілігін жояды.
Микробқа қарсы дәрілердің табиғатына және мөлшеріне қарай
қоздырғыштарға бактерицидті (микроорганизмдерді жояды: сісіо - өлтіру)
немесе бакгериостатикалық (өсуін тоқгату) әсер көрсөтуі мүмкін.
57

29.

А. Антисептикалық, және дезинфекциялық заттар
1. Құрамында галогені бар антисептиктердің құрамында микроб
жасушасының протоплазмасын денатурациялайтын және жоятын белсенді
галогендер: хлор немесе йоды бар.
СҺІогатіпит В - хлорамин Б: бос хлорды бөлетін үнтак,, 1,5 - 2%
еріт. - жараны жууға, тампон, салфеткаларды ылғалдауға; 0,25 - 0,5%
еріт.- қолды өңдеуде және бейметалл куралдарды зарарсыздандыру үшін
(металл қуралдарын өңдеуге болмайды - хлор металлды тотықтырады);
1-5% еріт. - науқасты күтуге арналған заттар мен қолданған заттарын
зарарсыздандыру үшін қолданылады.
СҺІогһехісІіпі Ьідіисопаз - хлоргексидин биглюконаты (абацил,
гибискраб, манусан) - 20% 500 мл еріт. флаконда; 0,5% - сулы спиртті
еріт. - операциялық алаңды өңдеу үшін; 0,5% сулы еріт. - жара мен
куйіктерді өңдеу үшій; 0,5% спиртті немесе 1% сулы еріт. - қолды
зарарсыздандыру үшін, қүрал жабдықтарды залалсыздандыру үшін, 0,1%
сулы еріт. - жалпы зарарсыздандыру үшін; 0,02 - 0,05% еріт. - қуық
жолдарын жууға, венерологиялық ауруларды алдын алу үшін қолданылады.
Хлоргексидин микробқа қарсы және фунгмцидті (саңырауқулақтарға царсы)
әсер көрсетеді. Қолдың терісінің құрғауын, қышыма және дерматит
тудырады. Хлорқұрамды заттар жағымсыз иісті жоятын әсері бар.
Зоіиііо Іогіі зрігійіоза (Б) - йодтың спиртті ерітіндісі: 5% - 10, 15
және 20 мл еріт. флаконда және 5% - 1 мл еріт. амп. - операциялық
алаңды, хирургтің қолын, жарақртжанын өңдеу үшін қолданылады. Күшті
тітіркендіргіш әсер көрсетіп, терінің химиялық күйігін тудыруы мүмкін.
Люголь ерітіндісі (калий йодының сулы ерітіндісіндегі йод ер/Ү.^жүтқыншақ
пен көмейдің қабынуында шырышты қабатқа жағу үшін қолданылады.
Йодофорлар (йодинол, йодовидок, йодонат) - йодтың жоғары
молекулалы беттік белсенді заттармен («йод тасымалдаушы») кешенді
қосылыстары. Бұл препараттар суда ериді (йод суда ерімейді), белсенділігі
жоғары, теріні тітіркендірмейді, аллергиялық реакциялар тудырмай, бояу
іздерін де қалдырмайды, Ауыз бен мұрын-жұтқыншақ шырыштарын өңдеуге
және жарақат, күйік, ойық жараларды емдеу үшін қолданылады.
Іогіороуігіоп - йодоповидон (бетадин, йодовидон, повидон-йод):
10% 30 мл, 100 мл және 500 мл еріт. флаконда - операциялық алаңды,
жаращгты, жараны, күйікті өңдеу үшін; 1% 100 мл еріт. флаконда- тамақты
шаюға, 1% - 20,0 жағылмасы - зақымданған жерге жүқалап тәулігіне 3 рет
жағуға, 0,2 супп.- қынапкд тәулігіне 1 рет үйықтар алдында енгізіледі.
Іосііпоіит - (Б) - йодинол: 100 мл флаконда шығарылып, жаракдт,
жара, куйіктерді емдеу үшін тәулігіне 1 -2 рет таңады; таңдай мен тамақты
58
шаюға (әр 2-3 күн сайын) қолданылады. Қүлаққа, мүрынға тамызады.
2. Тотықтырғыштар - микроб жасушасының ферменттікжүйесінің және
протоплазма ақуызының тотығу-тотықсыздану процестерін бұзатын
атомарлық (калий перманганаты) және молекулярлық (сутегіасқын тотығы)
оттегінің бөлінуінен ыдырайды. Атомарлық оттегі бөліп, көпіршік түзуіне
байланысты жараны механикалықтазалап, қан кетуді тоқтатады, бірақ әсері
қысқа және әлсіз. Бактерицидті әсер етеді. Екі препараттың да жағымсыз
иіс кетіретін (иіссіздендіретін) әсері бар.
Каііі регтадапаз - калий перманганаты: үнтақ; 0,01 - 0,1% еріт. тамақты шаюға, қуыс мүшелерін жууға, морфин, фосфат, алкалоидтармен
уланғанда асқазанды шаюға, 0,1 - 0,5% еріт. - жараны жууға, 2-5% еріт.жараны, күйік беттерін жағу үшін қолданады, ал жоғары концентрацияда
күйдіргіш әсер көрсетеді.
Боіиііо Нусігодепіі регохусіі сіііиіа - сұйытылған сутегі асқын тотығы
(3%) ерітіндісі, жаращпы жууға, ангина мен стоматитте шаю үшін (1 ас
к&сығын 1 стакан сумен) қолданады.
Пергидроль - қоюланған сутегі асқын тотығының ерітіндісі
(27,1 - 31%) (Б): еріт. күшті күйдіргіш әсері бар, олар 3% ерітінді дайындау
үшін қолданады.
Гидроперит: 1,5 таб. 1-2 таб. стакан суда ерітіп, ауыз бен тамақты
шаю үшін.
3. Ауыр металлдардың қосьшыстары ферменттердің
инактивациясына, зат алмасуының бұзылуына және микроб жасушасының
өсуі тоқталуына алып келетін микроорганизм ферменттерінің
сульфгидрильді (8Н-тобы) топтарын байланыстыру қасиетіне ие. Ауыр
металл қосылыстарын жергілікті қолданғанда микроорганизм жасушасының
ақуызын коагуляциялап (ту.ндырып, металл альбуминаттарын түзеді)
бактерицидтік әсер көрсөтеді. Ауыр металл препараттарының
концентрациясы мен қасиетіне байланысты бырыстырғыш, тітіркендіргіш
және күйдіргіш әсер көрсетуі мүмкін.
Нусігагдугі сіісһіогісіит - сынап дихлориді (сулема) (А): өте улы зат
болғандықтан, тәжірибеде қолданылмайды. Науқас күтіміндегі заттарды,
киімдерін зарарсыздандыр^уда қолданылуы мүмкін. 0,5 және 1,0 үнт. пен
таб. - 1:500 (0,2%) және 1:1000 (0,1%) еріт. дайындау үшін қолданылады.
Жүмыс барысында келесі қауіпсіздік шараларын сақтау қажет: резеңке
қолғап пен респираторды қолдану, ыдыс сыртын «У!» деген таңбамен
белгілеп, дәрілік затты эозинмен қызғылт түске бояп, тек медицина
қызметкеріне босатады. Сулематері және шырышты қабықшадан тез сіңіп,
күшті улану тудырады. АІЖ-ң шырышына тітіркендіргіш және күйдіргіш
әсерінен ауызға металл дәмінің келуі, іштің ауыруы, жүрек айну, құсу және
59

30.

іштің қан аралас өтуі, сілекей ағуы байқалады. ОЖЖ-не бастапқы қозуы
тежелуімен өтіп, жүрек жеткіліксіздігі, коллапс, нефропатия («сулема бүйрегһ)
тудырады. Жәрдем: ішке шикі жұмыртқа ақуызы мен сүт (сынап иондарының
акуызбен байланыстыру үшін) беріп, ақырын асқазанды шаю, белсендірілген
көмір мен тұзды іш айдайтын дәрілер (магний сульфаты) беру, форсирленген
диурез жасау, қажепі жағдайда гемодиализ және перитонеальді диализ жасау
қажет. Металлдармен уланғанда антидот ретінде унитиол (ипііһһіит) беріледі:
5% 5-10 мл еріт. б/е; тетацин-кальций мен натрий тиосульфатын к/т енгізіледі.
Нусігагдугі охусішп ііачш - сынаптың сары тотығы (Б): 2% офиц.
көз жағылмасы түрінде конъюнктивитті емдеуде қолданылады.
Агдепіі піігаз - күміс нитраты (А): 0,25 - 2% ерітіндісі антисептикалық және
бырыстырғыш дәрілік зат ретінде шырышты қабатты сүрту үшін; 2% еріт. трахомада
- көз тамшылары түрінде; 1 - 2% жағылма; 2 -10% ерітіндісі мен ляпс қарындашы
- эрозияға, жараға, сүйелдерге қарсы күйдіргіш дәрілік зат ретінде крлданылады.
Күмістің холлоидты ерітінділері - протаргол мен колларгол - шырышты
қабықшаларға жағуға, көз тамшылары түрінде, қуыс мүшелерін шаю үшін
(уретрите, циститте) белгіленеді. Күміс түздарымен уланғанда асқазанды №СІ
1-2% еріт. (АдСІ) шайып, іш жүргізетін - майсана майы беріледі.
2іпсі зуііаз - мырыш сульфаты (Б): 0,25 - 0,5% еріт. бор қышқылымен
конъюншвитте көз тамшысы түрінде; 0,1 -0,5% еріт. - дымқылдау үшін қолданылады.
2іпсі охугікт - мырыш ТОТЫҒЫ: сеппе, жағылма, пасталар құрамына
кіріп (бырыстырғыш, кептіргіш, антисептикалық) - дерматитте, жараларда
және дене күлдіреуінде қолданылады.
Сиргі зиКаз - мыс сульфаты (Б): 0,25% ерітіндісін- конъюнктивитте,
уретрит пен вагинитте жуу үшін қолданылады.
Висмуттыңорганикалыққосылыстары: ксероформ мен дерматол
- бырыстырғыш антисептикалық кептіргіш әсер етіп, зкзема мен дерматитге
ееппе және жағылма түрінде қолданылады.
4. Альдегидтер мен спирттер (алифатты кдтардың қосылыстары)
микроб жасушасының протоплазмасын сусыздандырып, ақуызды
коагуляциялап (үйытып), микроорганизмдерді жояды.
Зрігііиз аеіһуіісиз - этил спирті (Б): 9596 спирт хирургиялық
инструменттерді дезинфекциялау үшін, 70% спирт операциялық алаңды
және хирургтардың қолын жуу үшін, 40% спирт компресс жасау үшін
тағайындалады.
Зоіиііо Ғогтаісіеһусіі -формальдегид ерітіндісі (официнальды 7%
ерітіндісі формалин деп аталады): - күшті антисептикапық, илеуіш және
иіссіздендіретін әсері бар. 0,5% ерітіндісі қүрал жабдықтарды (металдық)
зарарсыздандыру үшін; 0,5% - 1 % ерітіндісі аяқ тершеңдігінде аяқ терісін
60
жуу үшін қолданылады. Формальдегид ерітіндісі вакцинапар, сарысулар
мен анатомиялық препараттарды консервілеу үшін қолданылады.
Гексаметилентетрамин (уротропин) - бактөриостатикалық әсері
ұлпалардың қабынуы кезінде, қышқыл ортада формальдегидтің түзілуінен
ыдырауымен байланысты. Ішке және к/т (40% еріт.) несеп шығару
жолдарының жүқпалы ауруларында (қолданылуы шектеулі) қолданылады.
5. Фенол және оның туындылары. Әсер ету механизмі жағынан
дегидрогеназалардың ферментативті белсенділігін бөгеп, ақуыз
денатурациясын тудырады.
Рһепоіит ригит - таза фенол (карбол қышқылы): 3-5% еріт.
зарарсыздандыру үшін, сонымен қатар металл құралдарын өңдеу үшін
(бактериялардың вегетативті түріне әсер етіп, спораларға әсер етпейді);
3% глицеринді ерітіндісі, қүлақ тамшысы жылы күйінде қолданылады.
Фёнолдың күшті тітіркендіргіш және күйдіргіш әсерінен тері мен шырышты
қабықшаға тез сіңіп, улы (бас айналу, тыныс алудың бүзылуы, әлсіздік,
тырысу, коллапс) әсер көрсетеді.
Резорцин: 2-5% сулы және спиртті ерітіндісін, тері және саңырауқүлақ
ауруларында; 5-20% жағылма түрінде белгіленеді.
Қайыңның қарамайы - антисептикалық, инсектицидті және жергілікті
тітіркендіргіш әсер көрсетеді. Вишневский линиментінің құрамына кіріп,
іріңді жараларды емдеу үшін қолданылады; Вилькинсон жағылмасының
қүрамына кіріп, қышыма, экзема, жараларды емдеу үшін қолданылады.
Ісһіһуоішп - ихтиол: антисептикалық, қабынуға қарсы және жергілікті
жансыздандыратын әсері бар. 10% - 20% жағылма түрінде тілме
қабынуында, күйікте, экземада және басқа да тері ауруларында
қолданылады. Құрамында 0,2 ихтиолы бар суппозиторий, кіші жамбас
мүшелерінің қабыну ауруларында қолданылады.
6. Нитрофуран туындылары. ҒигасіШгшт - фурациллин (Б): әсер
ету механизмі: ақуыздың синтезін бұзып, хелаттар түзеді (металдармен
қосылса), протоплазмада тотығу процестерін күшейтеді, адамға улылығы
төмен, грамм-оң, грамм-теріс микроорганизмдер мен қарапайымдарға
әсері күшті. Жергілікті қолданғанда тітіркендіргіш әсері жоқ және
ұлпалардың регенерациясын тездетеді. 0,02% (1:5000) сулы ерітіндісі ауыз
бен тамақтың қабынуларында, дененің қуыс мүшелерін жуу үшін
қолданылады; еріт. көз тамшылары түрінде, 0,066% (1:1500) спиртті
ерітіндісі созылмалы іріңді отитте қолданылады. 0,2% жағылма, 0,02 таб.
(1 таб. 1/2 стакан жылы сумен) шаю үшін, 0,1 таб. бактериалды
дизентерияны емдеу үшін ішке белгіленеді.
7. Бояғыштар - грамм-оң кокктарға әсер етеді, улы емес, үлпаларды
61

31.

тітіркендірмейді.
Уігісіе пііепз - бриллиантты жасыл: 1 - 2%, сулы және спиртті еріт.
операциядан кейінгі жіпті, жырықта, жарықтарды өңдеу үшін, терінің іріңді
зақымдалуында (пиодермия) және көз қабағының қабыну ауруларында
(блефарит) қолданылады.
Аеіһасгісііпі іасіаз - этакридин лактаты (риванол) (Б): 0,05 -0,2%
еріт. - жарақатты, қуыстарды жууға, күйіктерді емдеу, шаю үшін сыртқа
қолданылады. 0,1% спиртті еріт., 1% жағылма, 5 -10% пастасы, 25% сеппесі
белгіленеді.
Меіһуіепит соегиіеит - метилен кегі: 0,02% сулы ерітіндісі - қуықты
жууға; 1-3% спиртті ерітіндісі сыртқа қолданылады. Метилен көгі
цианидтермен, көміртегі тотығымен, күкіртті сутегімен (хромосмон
препараты) және нитриттермен уланғанда антидот болып табылады.
8. Қышқылдар мен сілтілер - микроб жасушасының протоіілазмасының ақуызын денатурациялайды.
Асісіит Ьогісит - бор қышқылы: антисептикалық белсенділігі төмен,
3% спиртті еріт. жіті және созылмалы отитте құлақ тамшысы ретінде
қолданылады; 2 - 4% сулы еріт. көз ылғалдағышы ретінде, кейде ауыз бен
тамақты шаю үшін; 10% глицерин еріт. тері бөртпесінде және кольпитте;
5% жағылмасы битшеңтікте қолданылады.
Салицил қышқылы: кератолитикалық әсер ететін спиртті ерітінді,
жағылма, паста, сеппе түрінде шығарылып, күс сүйықтықтары мен күс
лейкопластрінің («Салипод») қурамына кіреді.
Бензой қышқылы: фунгицидтті зат (саңыраук,үлақгарға кдрсы) ретінде
сыртқа қолданылады.
ЗОІІЛІО Аттопіі саизіісі 10% • аммиактің 10% ерітіндісі (мүсәтір
спирті): сілтілік қасиеті болғандықтан жуғыш әсері бар, сондықтан хирургтар
қолдарын Спасокукоцкий Кочергин әдісімен жуу үшін қолданылады (0,5%
еріт.)- Есінен танған адамның тыныс алуын қалпына келтіру үшін
тітіркендіргіш зат ретінде қолданады. Әсер ету механизмі: микроб
жасушасының қабықшасының өткізгіштігін бұзады.
9. Детергенттер. Жуғыш қасиеті мен микробқа қарсы белсенділігі
жоғары болып табылатын беттік белсенді заттар. Хирургиялық құрал
жабдықтарды, операциялық апаң мен хирургтің қолын өңдеуге, бөлме және
науқастың күтіміндегі заттарын зарарсыздандыру үшін қолданады. Ақуыз
концентрациясы жоғары ортада (ауру бөлінділері, ірің) әсер етпейді.
Детергенттердің тітіркендіргіш әсері жоқ және улылығы төмен. Катионды
детергенттердің антибактериалды белсенділігі анағүрлым жоғары.
Церигель, дегмицид - медицина қызметкерінің қолын өңдеу үшін
62
белгіленеді.
Роккал - қол мен құрал жабдықтарды (0,1% еріт.), операциялық
аймақты еңдеу және сыртқы тәнді зарарсыздандыруға (0,1% еріт.),
жарақаттарды өңдеуде (0,025% еріт.) қолданылады.
Мирамистин - жыныс мүшелеріндегі венерологиялық ауруларды
(0,01% еріт.) алдын алу үшін қолданылады.
Анионды детергенттер - белсенділігі темен (катиондылармен
сыйымсыз): жасыл сабын теріні тазалау үшін қолданылады.
Антибактериальды табиғи препараттар. Әсер ету механизмі:
бактериостатикалық және бактериоцидті әсер көрсетеді.
Антисептикалық және дезинфекциялық заттар
63

32.

Б. Химиотерапевтикалык дәрілер
Жұқпалы ауруларды емдөу және алдын алу үшін қолданылатын инфекция
қоздырғыштарына әсер ететін препараттарды химиотерапев-тикалық
дәрілерге жатқызамыз.
Химиотерапевтикалық дәрілердің негізін қалаушы неміс ғалымы
П.Эрлих, XX ғасырдың басында мышьяктың бірнеше қосылыстарын
синтездеп, оларды мерезде, кейбір қарапайымдыларға қарсы препарат
ретінде қолданған. Кейіннен сульфаниламидті препараттар (Домагк
1932 ж.) мен антибиотиктер алынған (А.Флеминг, 1929 ж.), ал 1940 ж.
Флори мен Чейн пенициллиннің таза түрін алған. Химиотерапевтикалық
дәрілердің құрылысына қарай жұқпалы аурулардың қоздырғышына
таңдамалы әсеріне қарай төмендегіше топтарға жіктейміз:
1. Антибиотикгер.
2. Синтетикалықмикробқэ қарсыдәрілер.
3. Туберкулезге қарсы дәрілер.
4. Спирохетозт қарсы (сифилиске қарсы) дәрілер.
5. Саңыраукүлакгарға қарсы дәрілер.
6. Вирусқа қарсы дәрілер.
7. Кдрапайымдыларға қарсыдәрілер.
8. Куртгарға қарсы (гельминтке қарсы) дәрілер.
Жүқпалы ауруларды толық емдеу үшін химиотерапияның негізгі
принциптеріне сүйену қажет:
1. Қоздырғышқа қарсы сезімталдығы жоғары препаратты таңдау;
2. Емді дер кезінде бастау;
3. Енгізу арасындағы дәл уақыт аралығын сақтай отырып препараттың
тиімді мөлшерін қабылдау;
4. Ауру белгілері жойылғанша және 2-3 күн артығымен (толық
бактериологиялық айыққанша) емдеу;
5. Қиыстырылған ем қабылдау;
6. Қажетті жағдайда алдын алу үшін емдеу кестесін қайталау;
1. Антибиотиктер
Антибиотиктер - әртүрлі микроорганизмдердің өмір сүру қабілетін
жоюға бағытталған микробтан, өсімдіктен, жануарлардан алынған заттар
немесе оның синтетикалық аналогтары. Медицинада антибиотиктер ерекше
орын алады. Антибиотиктер жайлы ғылым қарқынды дамып келе жатыр.
Медициналық тәжірибеде әр жылы жаңа антибиотиктер ашылуда, зерттелуде,
енгізілуде. Антибиотиктерді игерушілердің қатарында микробиологтар,
фармакологтар, биохимиктер және барлық медицина мамандары бар.
64
Антибиотиктерді биологиялық тегіне қарай микробқа қарсы әсерінің
механизміне қарай және химиялық қүрылысына қарай жіктелуі,
I. Ммкробқа қарсы әсер ету спектріне қарай жіктелуі:
1. Тек грамм (+) микроорганизмдерге әсер ететін антибиотиктер:
бензилпеницилиндер, макролщтер.
2. Тек грамм (-) микроорганизмге әсер ететін антибиотиктер:
полимиксиндер, азтреонаидар,
3. Кең спектрлі (грамм (+) және грамм (-) әсер ететін) антибиотиктер:
цефалоспориндер, тетрациклиндер, амногликозидтер, левомицетиндер.
4. Саңырауқүлақтарға таңцамалы әсер ететін антибиотикгер: нистагин,
леворин, амфотерицин В, гризеофульвин.
II. Әсер ету механизміне қарай жіктелуі:
1. Бактерицидті әсер ететін антибиотиктер:
а) Жасуша қабықшасының синтезін бүзатын: пенициллиндер,
цефалоспориндер және баска да р-лактамдар,
б) Цитоплазматикалық мембрананың өткізгіштігін бүзатын:
полимиксиндер, саңыраукулакқа к&рсы антибиотиктер.
2. Бактериостатикалық әсер ететін антибиотиктер:
а) Ақуыздың жасуша ішілік синтезін бүзатын: тетрациклиндер,
макролидтер, аминогликозидтер (бактерицидті әсер көрсетеді),
левомицетин, линкомицин.
б) Нуклеин қышқылының (РНҚ) синтезін бұзатын: рифампицин,
гризеофульвин.
III. Химиялық қүрылысына қарай жіктелуі:
1. Бета-лактамды антибиотиктер.
а) Пенициллиндөр.
б) Цефалоспориндер.
в) Басқа да В-лактамды антибиотиктер.
2. Макролидтер.
3. Тетрациклиндер.
4. Левомицетин тобы (хлорамфеникол).
5. Аминогликозидтер.
6. Полимиксиндер.
Антибиотиктер негізгі және іфсымша деп екіге бөлінеді. Негізгі тиімділігі жоғары, улылығы төмен, емдеуді осылардан бастайды. Қосымша
антибиотиктер - улылығы жоғары, негізгі антибиотиктер әсер етпеген
жағдайда белгіленеді.
65

33.

1. Бета-лактамды антибиотиктер
Әсер ету механизмі микроорганизмдердің жасуша қабырғасындағы
синтезін жойып, бактерицидті әсер етеді.
а) Пенициллиндер
1.Табиғи пенициллиндер
Әсер ету спектрі: грамм (+) микроорганизмдерге: стафилококктар
(пенициллиназа (пенициллиндердің (і-лактамды сақинасын бұзатын
фермент) өндірмейтін); стрептококктар, пневмококктар; дифтерия
коринобактериялары, сібір жарасының таяқшалары; анаэробты спора
түзгіш таяқшалар (газды гангрена, тырысқақ, ботулизм клостридиялары);
грамм (-) микроорганизмдерге: (гонококктар, менингококктар,
спирохеталар); кейбір саңырауқүлақтар (актиномицеттер). Пенициллиндер
микроорганизм-дердің вегетативті түріне ғана әсер етеді, ал спор түрінде
әсер етпейді. Қолдану көрсеткіштері: пневмония, бронхит, ангина,
дифтерия, тілме қабынуы, жүмсақ үлпалардың іріңді инфещияларына
(абсцесс, флегмона, жара инфекциялары); отоларингологиялық, акушергинекологиялық және урологиялық тәжірибеде іріңді қабыну ауруларында,
сепсистік эндокардит, іріңді плеврит, перитонит, сепсис, остеомиелит,
менингит, гонорея, бленнорея, мерез, сібір жарасы, көздің қабыну
аурулары, актиномикоз және басқа да пенициллинге сезімтал
микрофлоралардан туған жүқпалы аурулар. Жанама әсері: әртүрлі
дәрежедегі аллергиялық реакциялар. Қарсы көрсеткіштері: пенициллинге
жоғарғы сезімталдық, аллергиялық (бронхиальды демікпесі, сенна
қызбасында, есек жем және т,б.) аурулар.
а) Әсері қысқа препараттар (3-4 сағ.)- ВепгуІрепісіШпит-паігішп бензилпенициллин натрий тұзы (Б): 250 000,500 000 және 1 000 000 ӘБ
қүрғақ зат флаконда - әр 4-6 сағ. сайын б/е, қүрамын 1-3 мл инъекцияға
арналған залалсызданған суда, натрий хлоридінің изотонды ерітіндісімен
немесе 0,5% новокаин ерітіндісімен (пенициллиннің новокаин түзы түзіліп,
ол анағүрлым үзақ әсер етуін, ерітінді 1 тәулікке жарамды болуын
қамтамасыз етеді; бензилпенициллиннің новокаин тұзының
кристалдануынан пайда болған түнба, ерітіндіні б/е енгізуге кедергі
болмайды) ерітеді. Күре тамырға баяу 1 000 000-2 000 000 ӘБ (5-10 мл
инъекцияға арналған суда немесе натрий хлоридінің изотонды ерітіндісінде
ерітеді), 2 000 000 - 5 000 000 ӘБ тамшылатып (100 - 200 мл 0,9% №СІ
еріт. немесе 5% глюкоза еріт,) тәулігіне 1-2 рет үйлестіріп б/е енгізіледі.
Препаратты қажетті жағдайда эндолюмбальді, қуыстарға, сүйек ішіне,
ингаляциялық түрде енгізіп; қүлақ, көз, мүрын тамшылары түрінде,
инфильтраттарды жою үшін қрлданады. Ішке қолданбайды, себебі асқазан
66
сөліндегі түз қышқылының әсерінен бүзылады.
ВепгуІрепісШігшт-каІшт - бензилпенициллин калий тузы (Б):
натрий түзына үқсас, препарат тек б/е және т/а енгізіледі. Аэрозоль және
көз тамшылары түрінде жергілікті қолданылады. Күре тамырға және
эндолюмбальді енгізуге болмайды, себебі калий иондары тырысу және
жүрек қызметін тежеуіне алып келеді, Препарат күшті тітіркендіргіш әсер
көрсетөді.
РһепохутеіһуІрепісШіпит - феноксиметилпенициллин (Клиацил,
Фау-пенициллин) (Б): 0,1 және 0,25 таб.- 2 таб. тәулігіне 4-6 реттамақтан
1/2 -1 сағат бүрын қабылдау қажет. Бензилпенициллиннен айырмашылығы
қышқылға тұрақты яғни асқазан сөлінің тұз қышқылында бүзылмайды,
АІЖ-да жақсы сіңіріледі. Орта дәрежелі инфекцияларда қолданылады.
Жүрек айну, қүсу, іш өту байқалуы мүмкін,
б) Әсері үззқ препараттар. ВісіІІіпит-1 - бициллин-1
(экстенциллин, бензатин) (Б): 300 000, 600 000 ӘБ құрғақ зат флаконда
- аптасына 1 рет; 1 200 000 және 2 400 000 ӘБ - 2 аптада 1 рет енгізу
қажет. Енгізер алдында флакон қүрамын инъекцияға арналған суда немесе
0,9% №СІ ерітіндісімен араластырғанда суспензия түзіледі, сондықтан тек
бүлшық етке енгізіледі. Препарат ревматизмді алдын алу және емдеу үшін,
мерезді емдеу үшін қолданылады.
ВісіІІіпит-5 - бициллин-5 (Б): 1 500 000 ӘБ қүрғақ зат флаконда
шығарылып, 4 аптада 1 рет қолданылады. Флакон қүрамын 5 мл арнайы
еірткіште еріткенде еуспензия түзіледі, сондықтан тек бүлшық етке
енгізіледі. Препарат ревматизмді алдын алуда кдпданылады.
2. Жартылай синтетикалық пенициллиндер. ОхасіІІіпитп-паігіитоксациллин натрий тұзы (Б); 0,25 және 0,5 таб, және 0,25 капс-1-2 таб.
(капс.) тәулігіне 4-6 рет тамақтан 1 сағ. алдын немесе тамақтан 2-3 сағ. соң
қабылдау қажет. 0,25 және 0,5 қүрғақ зат флаконда шығарылып, тәулігіне
4-6 рет б/е; флакон қүрамын арнайы ерітіндіде (инъещияға арналған суда)
ерітеді; 5-10 мл 0,9% №СІ еріт. ерітіп к/т баяу ағынмен, 250 мл 0,9% №СІ
еріт, немесе 5% глюкоза еріт. ерітіп тамшылатып (1-2 сағ. бойы) к/т енгізіледі.
Оксациллин пенициллиназаға түрақты, бензилпенициллиннен
айырмашылығы пенициллинтүзгіш стафилококктармен шақырылған
инфекцияларда қрлданылады, сонымен қатар қышқылға түрақты.
АтрісіІІіпі Ігіһугігаз - ампициллин тригидраты (Пентрексил) (Б):
0,25 таб. (капс.) шығарылып, 2 таб. (капс.) тәулігіне 4-6 реттамақтан алдын
белгіленеді.
АтрісіІІіпшп-паігіит - ампициллин натрий түзы (Б); 0,25 және 0,5
қүрғақ зат флаконда шығарылып, төулігіне 4 - 6 рет б/е; флакон қүрамын
2-3 мл еріткіште (инъекцияға арналған су) ерітеді;5-10мл к/тбаяуағынмен,
67

34.

250 мл 0,9% №СІ ерітіндісімен - тамшылатып енгізіледі. Ампициллиннің
микробтарға қарсы әсерінің спектрі кең, Бензилпенициллин белсенділік
көрсететін қоздырғыштарға қоса, ампициллин грамм {•) микроорганизмдерге:
сальмонелла (іш сузегі, паратиф, сальмонелез крздырғыштары); шигелла
(дизентерия қоздырғыштары); ішектаяқшалары (эшерихиоз қоздырғыштары),
протей, Фридлендер таяқшалары (пневмония клебсиелласы); инфлюэнция
таяқшаларына әсер етеді. Ампициллин қышқылға тұрақты, бірақ пенициллиназа
әсерінен жойылады. Аралас инфекцияларда тиімді, бірақ ұзақ емдеу кезінде
суперинфекция шақыруы мүмкін. Кандидамикозды алдын алу үшін нистатинді
немесе леворинді бірге қолдану тиімді.
Атріохит - ампиокс (Б): 0,25 капс. шығарылып, 2-4 капс.тәулігіне
4 рет тамақтан 1 сағ. бұрын белгіленеді.
Атріохит-паігіит - ампиокс-натрий (Б): 0,2 және 0,5 құрғақ зат
флаконда шығарылып, 3-4 реттәулігіне б/е, флакон құрамын 2-5 мл арнайы
еріткіште ерітіп, 5-10 мл баяу ағынмен к/т; 100-200 мл 0,9% №СІ
ерітіндісімен тамшылатып енгізіледі.
Ампиокс - оксациллин мен ампициллиннің қиыстырылған препараты.
Препараттарды қиыстыру арқылы әсер ету спектрін кеңейтіп, әр
препараттың әсерін күшейтуге мүмкіндік береді.
Амоксициллин (хиконцил, гоноформ) - ампициллинге ұқсас, АІЖда жақсы сіңіріліп ішке (1,0 таб.; 0,25 және 0,5 капс.) белгіленеді.
Уназин (сулациллин) - қүрамында ампициллин мен сульбактамы (0,75;
1,5 және 3,0 курғақ зат флаконда-б/е және к/т; 0,375-тәулігіне 2 рет) бар.
«Амоксиклав» («аугментин») - қүрамында амоксициллин және
клавулон қышқылы (официн. таб,- тәулігіне 4 рет тамақ үстінде) бар.
Сульбактам мен клавулон қышқылы пенициллиназаның ингибиторы,
пенициллинді инактивациядан қорғайды.
Карбенициллин - әсер ету спөктрі ампициллинге үқсас, сонымен қатар
ол көкіріңді таяқшаға, протейдің барлық түрлеріне әсер етеді, бірақ
стафилококктарға әсер етпейді.
Тикарциллин, азлоциллин (секуропен) және пиперациллин
(Исипен) карбенициллинге үқсас, көкіріңді таяқшаларға қарсы
антибиотиктер.
б) Цефалоспориндер
Цефалоспориндер химиялық қүрылысы жағынан пенициллиндерге
ұқсас, кең спектрлі, бактерицидті әсері бар, пенициллиназаға түрақты
антибиотиктер. Әсер ету спектріне байланысты 4 буыны бар.
ЦефалоспориндердіңІ буыны: цефалоридин (цепорин), цефалексин
(цепорекс), цефазолин (кефзол, цефамезин), цефалотин (кефлин).
Әсер ету спектрі ампициллиндерге үқсас, бірақ пенициллиназа түзгіш
68
стафилакоккгарға әсер етеді, грамм (+) микроорганизмдерге сезімталдығы
жоғары, грамм (-) микроорганизмдерге сезімталдығы төмен. Қолдану
көрсеткіштері: жоғарғы тыныс жолдарының инфекциялары, пневмония,
септицемия, эндокардит, терінің, жүмсақ ұлпалардың және сүйектердің
іріңді инфекциялары, несеп жолдарының инфекциялары, хирургиялық
инфекциялар және т.б.
Сеіагоііп - цефазолин (Б): 0,25; 0,5; 1,0; 2,0 және 4,0 қүрғақ зат
флаконда шығарылып, 2-3 мл инъекцияға арналған суда, немесе 0,9% №С!
ерітіндісі немесе 0,5% новокаин ерітіндісімен ерітіп, тәулігіне 2-4 рет б/е;
10 мл к/т баяу ағынмен, 100-250 мл 0,9% №СІ еріт. тамшылатып енгізіледі.
Се?аІехіпшп - цефалексин (Б): 0,25 капс; 0,5 таб. шығарылып,
тәулігіне 4 рет белгіленеді.
Цефалоспориндердің II буыны: цефуроксим (кетоцеф, зинацеф),
цефамандол (мандол), цефаклор (цеклор) - әсер ету спектрі: І-буын
препараттарына үқсас, бірақ грамм (-) микроорганизм қоздырғыштарына
әсері күшті. Қолдану көрсеткіштері: жоғарғы тыныс жолдары мен бронхөкпе инфекциялары; урогенитальді инфекциялар, өт жолдары, сүйек, буын
инфекциялары, отит, синусит, менингит, септицемия, перитонит жәнет.б.
Сеіигохіт - цефуроксим (Б): 0,75 және 1,5 құрғақ зат флаконда
шығарылып, б/е және к/т енгізіледі.
Цефуроксим-аксетил - 0,25 таб. тәулігінө 2 рет белгіленеді.
Цефалоспориндердің III буыны: цефотаксим (клафоран),
цефтазидим (мироцеф, фортум), цефтриаксон (лонгацеф, роцефин,
лендацин), цефоперазон (цефобид). Әсер ету спектрі: грамм (-)
микрофлораларға әсері кеңірек, бірақ І-буын препараттарына қарағанда
граміи (+) микроорганизмдерге әсөрі әлсіздеу. Цефтазидим мен
цефоперазон көкірің таяқшасына, цефотаксим мен цефтриаксон
анаэробтарға әсер етеді. Қолдану көрсеткіштері: пневмония, эндокардит,
урологиялық және қүлақ, тамақ, мүрын инфекциялары, менингит, сепсис,
перитонит, жүмсақ үлпа, сүйек, буын инфекциялары және т.б. Барлық
препараттары парентеральды енгізіледі.
СеМахіт - цефотаксим (Б): 0,5; 1,0 және 2,0 құрғақ зат флаконда
шығарылып, 2 іил инъекцияға арналған суда ерітіп тәулігіне 2-4 рет - б/е;
баяу және тамшылатып к/т енгізіледі.
СеНгіахоп - цефтриаксон (Б): 1,0 құрғақ зат флаконда 2-3 мл еріткіште
ерітіп (1% лидокаин еріт.), тәулігіне 1-2 рет б/е енгізіледі.
Цефалоспориндердің IV буыны: цефепим (максипим), цефпиром
(кейтен), цефметазол - үлпаларға тез сіңіп, В-лакгамаза әсеріне тұрақты.
Әсер ету спектрі: грамм (+), грамм (-) микроорганизмдерге белсенділігі
бірдей, анаэробтарға қарсы белсенділігі жоғары, көкіріңді таяқшаларға әсер
69

35.

етіп, бактероидтарға әсер етпейді. Қолдану көрсеткіштері: сепсис, әртүрлі
ауыр госпитальды және аралас инфекцияларда. Жанама әсері; барлық
цефалоспориндер аллергиялық реакциялар (пвнициллиндермен қиыспалы
сенсибилизация (сезімталдықтың артуы) тудыруы мүмкін), бүйрек
қызметінің бұзылуы, дисбактериоз, суперинфекция, ішке қабылдағанда диспепсия, жергілікті тітіркендіргіш әсер (инфильтрат, флебит), тетурам
тәрізді әсерлер байқалуы мүмкін. Қарсы көрсеткіштері: осы топтың кез
келген препаратына аллергия болуы мүмкін, бүйрек, бауыр ауруларында,
жүктілік кезінде абайлап қолдану қажет.
в) Басқа да В-лактамды антибиотиктер
1. Карбаленемдер (I буыны: имипенем, «тиенам», «примаксин»,
II буыны: меропенем). Әсер ету спектрі кең: грамм (+) және грамм (-)
аэробты және анаэробты бактерияларға, сонымен қатар көкіріңді таяқшаға
әсер етеді. Қолдану көрсеткіштері: қоздырғышы анықтапмаған көбінесе
арапас, әртүрлі ауыр инфекциялар, аралас инфекциялар, В-лактамазаға
түрақты басқа антибиотиктердің әсері болмаған жағдайда қолданылатын
резервтегі антибиотиктерге жатады. Жанама әсері: аллергия,
дисбактериоз, суперинфекция (кандидоз), енгізілген жерде тітіркендіргіш
әсері. кан қүрамының өзгеруі. Қарсы көрсеткіштері: пөнициллиндерге
аллергиясы болған жағдайда.
«Тіепат» - «тиенам»: 0,25 және 0,5 қүрғақ зат флаконда шығарылып,
арнайы еріткіште ерітіп, тәулігіне 2-4 рет к/т және б/е енгізіледі. Имипенемді
бүзатын бүйрек дигидропептидаза ферментінің ингибиторы болып
табылатын имипенем және циластатиннің қиыстырылған препараты.
Меропенем (меронем) - дигидропептидазаға анағұрлым түрақты.
2. Монобактамдар (Азтреонам (Азактам)). Әсер ету механизмі:
микроағзалардың жасуша мембранасының биосинтезін тежейді.
8 лактамазаларға түрақтылығы жоғары. Әсер ету спектрі: грамм (-)
аэробтар (сальмонелла, шигелла, протей, ішек таяқшалары, клебсиелла,
серрация, гонококктар, менингококктар, көкіріңді таяқшалар).
Пенициллиназа әсерінен жойылмайды. Қолдану көрсеткіштері: аурухана
ішілік ауыр инфещияда: несеп шығару жолдарының ауыр инфекциялары,
перитонит, сепсис, бронх-екпе инфекциялары, жүмсақ үлпа инфекциялары,
операциядан кейінгі қиындықтар, кейде менингитте қолданылады. Жанама
әсері: улылығы төмен; аллергия, суперинфекция, флебит, жүрек айну,
диарея, қан ұюының бұзылуы және гепатотоксикалық әсер көрсетуі мүмкін.
Агігеопат - азтреонам (азактам) - 0,5 және 1,0 құрғақ зат флаконда
шығарылып, тәулігіне 2-4 рет б/е және к/т енгізіледі.
70
2. Макролидтер
Әсер ету механизмі: рибосомдық деңгейіндегі ақуыздың жасуша ішілік
синтезін бұзып, бактериостатикалық әсер етеді, Микробқа қарсы әсер ету
спектріне байланысты макролидтер 3 буынга белінеді:
Макролидтердің I буыны: эритромицин, олеандомицин. Әсер ету
спектрі: бензилпенициллиндерге үқсас, бірақ бруцелла, риккетсия,
хламидия, микоплазма, легионелла, коклюш қоздырғыштарына
сезімталдығы жоғары, Қолдану көрсеткіштері: бензилпенициллиннің
қолдану көрсеткіштеріне үқсас, сонымен бірге легионелла және
моракселламен шақырылған хламидиальды, микоплазмалық және бөліктік
(крупозды) пневмонияда қолданылады. Макролидтер резервтегі
антибиотикгер, оларды пенициллиндерге аллергия және түрақсыздығында
қолданылады. Көбінесе жеңіл инфекцияларда ішке, күре тамырға сирек
тағайындалады; эритромицин жағылмасын жарақат, күйік, безеу, жара,
терінің іріңді қабынуында жағу үшін; трахома, блефарит, конъюнктивитте
көз жағылмасы түрінде тағайындалады. Макролидтерге микроорганизмдердің түрақтылығы тез пайда болады. Жанама әсері: макролидтердің
улылығы төмен, диспепсия, аллергия, гепатотоксикалық әсер көрсетуі
мүмкін. Қарсы көрсеткіштері: жеке көтере алмаушылық, бауырдың
қызметінің бүзылуының ауыр түрінде.
Егуіһготусіпит - эритромицин (Б): 0,1 және 0,25 таб. шығарылып,
1 -2 таб. тәулігіне 4-6 рет тамақтан 1 сағ. бүрын белгіленеді, 1 % жағылмасы
бар.
Егуіһготусіпі рһозрһаз - эритромицин фосфаты (Б); 0,1 және 0,2
құрғақ зат флаконда шығарылып, тәулігіне 2-3 рет к/т енгізіледі.
Олеандомицин - белсенділігі төмен, «Олететрин» таблеткасының
құрамында олеандомицин мен тетрацмклин бар.
Макролидтердің II буыны: спирамицин (ровамицин),
рокситромицин (рулид), кларитромицин (клацид), мидекамицин
(макропен), джозамицин (вильпрафен). Әсер ету спектрі: I буын
препараттарына қарағанда спектрі кеңірек. I және II буын препараттарына
энтерококктар, шигеллалар, сальмонеллалар, ішек және гемофильді
таяқшалар, бактероидтар, кампилобактерлер, листериялар, гарднереллалар және кейбір микобактериялар сезімтал келеді. Спирамицин мен
кларитромицин НеІісоЬасіег руіогу-ге жоғары белсенділік (асқазан мен
үлтабардың жараларын туғызуға жағдай жасап, асқазанның пилорикалық
бөлігін зақымдайтын гвликобактериялар) көрсетеді. Спирамицин мен
рокситромицинге токсоплазмалар сезімтал келеді. Крлдану көрсеткіштері:
і буын препараттарына үқсас, сонымен қатар энтерит, колит, холецистит,
асқазан мен үлтабардың жаралары (кларитромицин, спирамицин),
71

36.

токсоплазмоз (спирамицин, рокситромицин). Жамама әсері мен қарсы
көрсеткіштері жоғарыдағыдай.
Брігатусіп - спирамицин (Б): 3 000 000 ХБ таб. шығарылып,
1-2 таб, тәулігіне 3 рет белгіленеді.
Нохііһготусіп - рокситромицин (Б): 0,15 таб. шығарылып, 1 таб.
тәулігіне 2 рет тамақтан бұрын белгіленеді.
Макролидтердің III буыны: азитромицин (сумамед) - химиялық
құрылысы жағынан азалидтерге жатады. Әсер ету спектрі: хламидий мен
микоплазмаларға қарсы жоғары белсенділік көрсетеді. Қолдану
көрсеткіштері: ангина, отит, синусинт, бронхит, пневмония, урогенитальді
инфекция (несеп жыныс жолының хламидиозы мен трихомониазы), тері
мен тері асты клетчаткасы инфекциялары. Жанама әсері мен қарсы
көрсеткіштері жоғарыдағыдай.
Агііготусіп - азитромицин (Б): 0,5 таб.; 0,125және 0,25 капс; бірінші
күні 0,5 тәулігіне 1 рет, 2-5 күндері 0,25 тәулігіне 1 рет таіиақтан 1 сағ.
бұрын немесе 2 сағ. соң белгіленеді,
Ескерту: азитромициннің қаннан жартылай шығару уақыты 48 сағ. жоғары.
Линкозамидтер: линкомицин, клиндамицин (далацин С): микробқа
қарсы әсер ету спектрі бойынша макролидтерге ұқсас; негізінен грамм
(+) микроорганизмдерге; анаэробтарға әсіресе клиндамициннің
белсенділігі жоғары; микоплазма мен бактероидтарға әсер етеді. Ауыр
анаэробты инфекцияларда: сепсис, сепсистік эндокардит, сепсистік
артритте, остеомиелитте, отитте, құрсақ қуысы мен кіші жамбас
мүшелерінің инфекцияларында, пневмонияда, жүмсақ үлпа
инфекцияларында, токсоплазмозда (клиндамицин) қолданылады.
Линкозамидтерге тұрақтылық баяу пайда болады. Бүлар резервтегі
антибиотиктер болып табылады. Оларды басқа препараттарға аллергия
немесе тұрақтылық жағдайда қолданады. Жанама әсері: диспепсия және
псевдомембранозды колит, аллөргия, бауыр қызметі бүзылуы, лейкопения
байқалуы мүмкін.
3. Тетрациклиндер
Әсер ету механизмһ рибосомдық деңгейінде ақуыз синтезін бұзып,
бактериостатикалық әсер етеді.
Табиги: тетрациклин, окситетрациклин (террамицин) - әсері қысқа
6-8 сағат.
Жартылай синтетикалық: метациклин (рондомицин), доксициклин
(вибрамицин), миноциклин (миноцин) - әсері үзақ 12-24 сағат,
Әсер ету спектрі кең: грамм (+) және грамм (-) бактериялар,
спирохета, риккетсия, хламидия, микоплазма, амеба, Тетрациклиндер
72
жасуша ішінде орналасқан микроорганизмдерге қарсы әсер етеді. Оларға
протей, көкіріңді таяқшалары, көбінесе саңырауқүлақтар, үсақ вирустар,
бактероидтар түрақты. Грамм (-) ішек микроорганизмдері метациюіин мен
доксициклинге түрақты. Тетрациклиндерге екіншілік резистенттік баяу
дамиды, бірақ моноциклиннен басқа осы топтың барлық препараттарына
резистенттік қиылыспалы болып келеді. Қолдану көрсеткіштері:
тетрациклиндер - улы антибиотиктер, сондықтан оларды қазіргі кезде аз
қолданады. Тетрациклиндерді негізінен микроорганизмдердің басқа топ
препараттарынатүрақтылығы жоғары болғанда қолданады. Олар резервтегі
антибиотиктер болып табылады. Тетрациклиндерді өте қауіпті
инфекцияларда: тырысқақ (холера), оба, сібір жарасы, бруцеллез,
туляремия, борреллиоз, риккетсиоз, бөртпе сүзегі, дақты қызба, Ку - қызба
(доксициклин, моноциклин); остеомиелитте, инфекциялық артритте;
хламидия, микоплазма, трепонема және гонококк қоздырғыштарымен
шақырылған урогенитальді инфекцияларда; микоплазмалық пневмонияда;
трахомада; тері және жұмсақ үлпа инфекцияларында (моноциклин - теріге
және жүмсақ ұлпаларға жақсы сіңеді); бактөриальды және амөбты
дизентерияда; асқазанның жара ауруларында (доксициклин - НеІісоЬайег
руіогу-ге әсер етеді) қолданылады. Жанама әсері: диспепсия,
тітіркендіргіш әсер, гепатотоксикалық әсер, аллергия, дисбактериоз
(суперинфекция, кандидамикозды алдын алу үшіннистатин қолданылады),
энтероколит, фотосенсибилизация, тіс және сүйек дамуының бұзылуы
(тетрациклиндер кальций туздарымен кешенді қосылыстар түзіп, тіс пен
сүйекте жиналып, ол тістің өсуін тежөйді, кеш шығады, қарайып, кариеске
бөйім болады); катаболикалық әсер, иммунитеттің төмендеуі, қан
жасалуының тежелуі, тератогендік әсер; ал миноциклинде вестибулярлық
бүзылыстар байқалады. Қарсы көрсеткіштері: жоғары сезімталдықта,
саңырауқүлақ ауруларында, жүктілікте, 12 жасқа дейінгі балаларға; бауыр,
бүйрек ауруларында және лейкопенияда абайлап қолдану қажет.
Тейгасусііпит - тетрациклин (Б): 0,05; 0,1 және 0,25 таб. шығарылып,
тәулігіне 3-4 рет тамақ үстінде немесе тамақтан кейін; 1% көз жағылмасы,
3% дерматологиялық жағылмасы бар.
Окситетрациклин - сыртқажағылма түрінде «Гиоксизон», аэрозольдер
«Оксициклозоль», «Оксикорт».
Меіасусііпі һусігосһіогісіит - метациклин гидрохлориді (Б): 0,15
және 0,3 таб. - 0,3 тәулігіне 2 рет тамақ үстінде немесе тамақтан көйін.
Оохусусііпі һусігосһіогійит - доксициклин гидрохлориді (Б): 0,1 капс.
шығарылып, 1 капс. тәулігіне 1 рөт тамақтан соң; 0,1 қүрғақ зат флакон
қүрамын 0,9% ЫаСІ еріт. ерітіп, тәулігіне 1-2 рет к/т тамшылатып енгізіледі.
73

37.

4. Левомицетин (хлорамфеникол) тобы
Әсер ету механизмі: рибосома деңгейінде ақуыз синтезін бұзып,
бактериостатикалық әсер етеді. Әсер ету спектрі кең: грамм {+) және
грамм (-) бактериялар, сонымен қатар ішек бактериялары, спирохеталар,
риккетсиялар, хламидиялар, микоплазмалар. Қышқылдарға түрақты
микобактерияларға, көкірің таяқшаларына, клостридиялар мен
қарапайымдыларға әсер етпейді. Қолдану кврсеткіштері: левомицетин
улылығы жоғары антибиотик, АІЖ-да тез сіңеді, ағзаның барлық сүйықтықтары
мен үлпаларына тез таралады. Оларды басқа улылығы төмен антибиотиктердің
әсері болмаған жағдайдағы ауыр инфекцияларда немесе басқа препарапарды
көтере алмағанда, қоздырғыштың левомицетинге сезімталдығы жоғары
болған жағдайда қолданылады. Левомицетин іш сүзегінде, паратифте,
сальмоннелезда, бруцеллезда, туляремияда, риккетсиозда, менингитте;
көздің жүқпалы ауруларында (0,25% көз тамшылары) қолданылады, Жанама
әсері: қан түзілуінің бүзылуы, тері аурулары (экзема, псориаз,
саңырауқүлақтармен зақымданулары) және жеке көтере алмаушылық. Жаңа
туған балалар мен жүкті әйелдерге қолдануға болмайды.
Іаеуотусеііпит - левомицетин (Амбофен) (5): 0,25 жәме 0,5 таб,
(капс.) шығарылып, тәулігіне 3-4 рет тамақтан 20-30 мин. бүрын
белгіленеді; әсері үзартылған 0,65 таб. тәулігіне 2 реттамақтан 20-30 минут
апдын белгіленеді. Левомицетин натрий сукцинаты (берлицетин)
парентеральды жолмен (т/а, б/е, к/т) енгізіледі. 1%, 5%, және
10% синтомицин линименті (Шітепіит Зупіһотусіпі) терінің іріңді
зақымдалуында, фурункулезда, карбункулда, күйік, іріңді жарақаттарда
және жараларда сыртқа қолданылады.
Левомицетин қиыстырылған препараттардың қүрамына кіреді:
«Левомеколь», «Левосин» жағылмасы; іріңді жараларды, күйікті, ойық
жаралардын емдеу үшін «Левовинизоль», «Олазоль» аэрозоль түрінде
қолданылады, «Ируксол» жағылмасын жарапарды тазалау үшін қолданады.
5. Аминогликозидтер
Әсер ету механизмі: рибосома деңгейінде микроб ақуызының
синтезін, сондай-ақ цитоплазмалық мембрананың қүрылысы мен қызметін
бүзып, бактерицидті әсер етеді.
Аминогликозидтердің I буыны: стрептомицин, неомицин,
канамицин, мономицин. Әсер ету спектрі кең: грамм (+)
(стафилококктар, пневмококктар және т.б.), грамм (-) (ішек тобының
бактериялары, протей, гемофильді таяқшалар және т.б.) микроорганизмдөр, стрептомицин мен канамицин туберкулез микобактерияларында
жоғары белсенділік көрсетеді, мономицин қарапайымдарға (амебты
74
дизентерия, лейшмания, трихомонада) әсер етеді, Аминогликозидтер
анаэробтарға, спирохеттерге, риккетсияларға, саңырауқүлақтар мен
вирустарға әсер етпейді. Аминогликозидтерге микроорганизмдердің
екіншілік резистенттілігі тез дамиды, өйткені микроорганизмдер
аминогликозидтердің әсерін жоятын ферменттер өндіреді, сондықтан емдеу
мерзімі қысқа (5-7 күн) болуы қажет; үзақ емдеуді тек қиыстырылған
терапия үшін ғана қолданады. Егер III буын препараттары әсер етпесе
(олар бактерияларды ферменттерге анағұрлым түрақты), I және II буын
препараттарын қолданудың қажеті жоқ. Қолдану көрсеткіштері:
Аминогликозидтердің I буын препараттарының жоғары улылығына
байланысты қолданылуы шектеулі: стрептомицинді негізінен туберкулезді
және өте қауіпті инфекцияларды (оба, тяляремия, бруцеллез) емдеу үшін
қолданады, кейде - тыныс жолдары мен несеп жолдарының ауруларында,
септицемияда, сепсистік эндокардитте қолданады. Мономицин - тек тері
лейшманиозы мен белгілері жоқ амебиазда қолданылады. Неомицин микроорганизмдердің басқа антибиотиктерге түрақтылығында, энтеритте,
энтероколитгө таблетка түрінде ішке; асқорыту мүшелеріне операция жасар
алдында санация үшін; терінің іріңді ауруларында (пиодермия,
инфицирленген экзема), асқынған жараларда, конъюнктивитте жағылма,
өрітінді түрінде жергілікті қолданады, Канамицинді неомицин сияқты ішке
қолданады, туберкулезде стрептомициннің туберкулез микобактериясына
түрақты болған кезінде парентеральды қолданылады. Барлық
аминогликозидтер АІЖ-да сіңірілмейді. Жанама әсері: отоуытты әсері
(бас-ми нервтерінің VIII жүптарын зақымдайды, ол есту кдбілеті төмендеуі
мен вөстибулярлы өзгерістерге алып көледі), нефроуытты әсері, бүлшық
еттің босаңсуы (тыныс алу мен қимыл к^ізметінің әлсіреуі), аллергиялық
реакциялар, дисбактериоз, диспепсия, полиневриттер, флебиттер (к/т
енгізгенде) байқалады. Аминогликозидтер уытты препараттар, терапевті
әсері қысқа, сондықтан дене салмағына қарай мөлшерін есептеп,
мөлшерлеу төртібін сақтап, бүйрек қызметін, есту мүшесі мен
вестибулярлық аппарат жағдайын бақылап отыру қажет. Қарсы
көрсеткіштері: бүйрек аурулары, есту мүшесінің және кіреберіс
аппаратының бұзылулары, миастения, жүктілік, жеке штералмаушылық.
Зігеріотусіпі биііаз - стрептомицин сульфаты (Б): 0,25; 0,5 және
1,0 қүрғақ зат флаконда шығарылып, 1-5 мл инъекцияға арналған суда,
0,9% №СІ еріт. немесе 0,25-0,5% новокаин еріт. ерітіп, тәулігіне 2 рет
б/е енгізіледі.
Ыеотусупі зиІТаз - неомицин сульфаты (Б): 0,25 таб. шығарылып,
1 таб. тәулігіне 2 рет белгіленеді; 2% жағылма; 0,5% көз жағылмасы бар.
Капатусіпі виііав - канамицин сульфаты (Б): 0,5 және 1,0 қүрғақ
75

38.

зат флаконда шығарылып, тәулігіне 2-3 рет б/е; 5% -10 мл еріт. амп. к/т
тамшылатып енгізіледі.
Аминогликозидтердің II буыны: гентамицин сульфаты (гарамицин).
Әсер ету спектрі: ! буын препараттарынан айырмашылығы көкірің
таяқшасына, протей, ішек таяқшаларына, сальмонелла, энтеробактер,
пенициллиназа түзгіш стафилококктарға қарсы белсенділігі жоғары. Қолдану
көрсеткіштері; грамм (-) микроорганизмдермен шақырылған инфещияларда:
несеп шығару жолдарының инфекцияларында, (пиелонефрит, цистит,
уретрит); көкірің таяқшалары, протей немесе осы қоздырғыштардың араласып
келуінен пайда болған сепсисте; жара инфекцияларында, күйікте, хирургиялық
ауруларда; пневмония, бронхопневмония, менингит, перитонит және т.б.
гентамицинге сезімтал флорамен шақырылған ауруларда қолданылады.
Пиодермияда, фолликулитте, фурункулезде гентамицинді жағылма, ал көздің
жүқпалы қабыну ауруларында көз тамшылары түрінде қолданады. Жанама
әсері және қарсы көрсеткіштері: жоғарыдағыдай, бірақ гентамициннің есту
мүшесіне әсері төмендеу.
Сепіатусіпі виііаз - гентамицин сульфаты (Б): 0,08 қүрғақ зат
флаконда, 2 мл инъещияға арналған суда ерітіп, тәулігіне 2-3 рет б/е;
4% 1 мл және 2 мл еріт. ампуласы тәулігіне 2-3 рет б/е енгізіледі; 0,1%
жағылма; 0,3% көз тамшылары бар.
Аминогликозидтердің III буыны: тобрамицин (бруламицин, небцин,
обрацин), сизомицин, амикацин (амикин, биклин), нетилмицин,
(нетиллин, нетромицин). Әсер ету спектрі: гентамицинге үқсас. Барлық
препараттар көкірің таяқшаларына әсер етеді. Тобрамицин гентамицинге
қарағанда көкірің таяқшаларына белсенділігі 2-4 есе жоғары; сизомицин
гентамицинге қарағанда протей, көкірің таяқшасы, клебсиелла,
энтеробактерге белсенділігі жоғары; амикацин - аминогликозидтер
қатарында жоғары белсенділігімен ерешеленеді, бірақ грамм (+)
анаэробтардың көпшілігіне әсер етпейді. Негилмицинн/чмикроорганизмдердің ферменттеріне түрақтылығы жоғарылау. Қолдану көрсеткіштері:
грамм (-) флора тудырған ауыр инфекцияларда: бактериемия, септицемия,
урогенитальды инфекциялар, тыныс жолдарының, АІЖ-ң жұмсақ
үлпалардың ауыр инфекциялары, остеомиелит, операциядан кейінгі
қиындықтар, аурухана ішілік және аралас инфещиялар. Егер қоздырғыштың
түрі белгісіз болса, аминогликозидтерді пенициллиндермен немесе
цефалоспориндермен қиыстыру қажет, Жанама әсері және қарсы
керсеткіштері: I буын препараттарындай. Амикациннің ото-және
нефротоксикалық әсері басым, тобрамицин мен нетилмицинде нефрожәне ототоксикалық әсері гентамицинге қарағанда төмендеу,
Атікасіпі зиііав - амикацин сульфаты: 5% 2 мл еріт. амп. шығарылып,
76
тәулігіне 2-3 рет б/е; 0,1; 0,25 және 0,5 қүрғақ зат флаконда шығарылып,
б/е және к/т тамшылатып енгізіледі.
Ыеііітусіпі зиііаз - нетилмицин сульфаты - 0,05; 0,15 және 0,2
құрғақ зат флаконда шығарылып, 50-200 мл 0,9% ЫаСІ еріт. тәулігіне 2-3
рет тамшылатып к/т енгізіледі.
Аминогликозидтердің IV буыны: изепамицин (исепацин). Әсерету
спектрі: жоғарыда көрсетілген микроорганизмдөрмен қоса
ацинетобактерге, цитробактерге, аеромонасқа, морганеллаға,
листерияларға және нокардияға әсер етеді, Қолдану көрсеткіштері:
III буын препараттарына ұқсас. Жанама әсерлері мен қарсы
көрсеткіштері жоғарыдағыдай.
6. Полимиксиндер
Полимиксин М, полимиксин В (аэроспорин, полмикс,
бациллоспорин), полимиксин Е (колистин) сульфаттары. Әсер ету
механизмі: микроорганизмдердің цитоплазмасының құрылысы мен
қызметін бүзып, бакгерицидті әсер көрсетеді. Әсер ету спектрі тар: грамм
(-) таяқшаларға: көкірің таяқшаларға, дизентерия мен ішек таяқшаларына,
іш сүзегі мен паратиф таяқшаларына, холера вибрионына, клебсиеллаға,
энтеробактерге, гемофильді таяқшаларға әсер етеді. Қолдану
көрсеткіштері: полимиксиндер -терапевті әсерінің кеңдігі аз, жоғары уытты
препараттар, сондықтан оларды тек өте қажетті жағдайда қолданады. Емдеу
ұзақтығы 5-7 күннен аспауы тиіс. Полимиксиндер АІЖ-де сіңірілмейді және
парентеральды енгізгенде ұлпаларға нашар таралады, Полимиксин
М сульфаты іріңді жарақаттарды, күйік және жараларды, іріңді отит пен
конъюнктивитті емдеу үшін ерітінді немесе жағылма түрінде жергілікті
сыртқа қолданылады. Басқа антибиотиістерге (гастроэнтөроколит, жітіжәне
созылмалы дизентерия) сезімталдығы төмен көкірің таяқшалары мен басқа
да грамм (-) флора тудырған ауыр ішек инфекцияларында, сонымен бірге
операция алдында ішекті санация жасау үшін ішке қолданылады.
Полимиксин В және Е сульфаттары көкірің таяқшаларымен, клебсиелламен
және энтеробактермен шақырылған сепсисте, пневмонияда, эндокардитте,
несеп шығару жолдарының созылмалы ауруларында парентеральды
енгізіледі. Жанама әсері: полимиксин М сульфатын ішке және жергілікті
қолданғанда жанама әсер байқалмайды. Эпигастра тұсының
ауырсынулары, диспепсия, аллергия аз байқалып, суперинфекция болуы
мүмкін. Полимиксин В және Е сульфаттары парентеральды енгізгенде
флебит, нефро- және нейротоксикалық әсер көрсетуі мүмкін. Қарсы
көрсеткіштері: бауыр, бүйрек қызметінің бұзылуы және жүктілік.
Роіітухіпі М виКав - полимиксин М сульфаты (5): 500 000 ӘБ және
77

39.

1 000 000 ӘБ құрғақ зат флаконда шығарылып, 50-100 мл 0,9% ЫаСІ
ерітіндісі немесе 0,5% новокаин ерітіндісімен ерітіп, ерітіндіні тампон мен
сальфетканы дымқылдап, шаю (бүрку) үшін немесе тамшы түрінде
қолданылады; 2 % жағылма; 500 000 ӘБ таб. шығарылып, 1 -2 таб. төулігіне
4-6 рет белгіленеді.
7. Әртүрлі топтағы антибиотиктер
1. Гликопептидтер: ванкомицин (эдицин), тейкопланин (таргоцид).
Гликопептидтер - стафилококктарға қарсы резервтегі антибиотиктер.
Олар бактерицидті әсер көрсетеді: жасуша қабықшасының синтезін тежейді,
цитоплазмалық мембрананың құрылысы мен қызметін бүзып, рибосома
деңгейінде РНҚ-ң синтезін әлсіретеді. Әсер ету спектрі тар: тек грамм
(+) аэробты бактерияларға, бета-лактамаза түзушілер мен
метициллинрезистентті стафилококктарға, клостридиялар мен
коринебактерияларға әсер етеді. Микроорганизмдердің екіншілік
резистенттілігі өте баяу дамиды, басқа антибиотиктермен қиыспалы
тұрақтылығы жоқ. Күре тамырға өте баяу енгізіледі. Басқа антибиотиктерге
түрақты стафилококктар тудырған ауыр инфекцияларда: сепсисте,
стафилококкты және стрептококкты эндокардитте, пневмонияда,
менингитте, стафилококкты энтөроколитте, псевдо-мембранозды колиттө,
аурухана ішілік инфекцияларда қолданылады. Гликопептидтер терапевтикалық әсерінің кеңдігі тар улы антибиотиктер, Жанама әсері:
нефроуытгы; отоуытты; гөматоуытты; тромбофлебит; анафилаксия; бет пен
мойынның қызаруы, гипотензия, кеуде мен омыртқа жотасының түйілуі
(әсіресе жылдам енгізгөнде) байқалуы мүмкін.
2. Ристомицин - микроб қабықшасының синтезін бүзып, бактерицидті
әсер етеді. Көбінесе грамм (+) кокктарға (стафилококк, стрептококк,
пневмококк, энтерококк), сонымен бірге грамм (+) бакгерияларға (листерия,
клостридия, кейбір анаэробтар, коринебактериялар) әсер көрсетеді.
Ристомицин грамм (+) қоздырғыштармен шақырылған (көбінесе
стафилококк немесе баскд антибиотиктер әсер етпей жатқанда) ауыр
септикалық ауруларда тағайындап, тек к/т енгізіледі. Микроорганизмдердің
екіншілік резистентгілігі баяудамиды. Ристомицин -улы; флебит, аллергия,
дірілдеу, жүрек айну, есту жүйесінің қайтымсыз зақымдалуы, гемато-,
нефро-, кейде гепатотоксикалық әсер тудыруы мүмкін.
3. Анзамициндер: рифампицин (бенемицин). Әсер ету механизмі:
РНК,-ң синтезін бұзып, бактериостатикалық әсер етеді. Әсер ету спектрі
кең; сонымен қатар рифампицинге жоғары сезімтал микроорганизмдерге
(туберкулез микобактөриясына, лепра, гемофильді таящалар) бактерицидті
әсер етеді. Кокктарға, соның ішінде гонорея, сібір жарасының таяқшасы,
78
газды гангрена клостридиясы, протей, сальмонелла, бруцелла, трахома,
коклюш, қүтыру қоздырғыштарына белсенділігі жоғары. Рифампицинге
микроорганизмдердің екіншілік резистенттілігі жылдам пайда болады,
сондықтан резервтегі антибиотик болып табылады. Оны кебінесе басқа
микробқа қарсы дәрілермен қиыстырады, Қолдану көрсеткіштері: негізгі
қолдану көрсеткіші өкпе мен басқа да мүшелердің туберкулезі (рифампицин
АІЖ-да жақсы сіңіріліп, ағзаның барлық үлпалары мен сүйықтықтарына
жақсы таралады, туберкулезді емдеу үшін туберкулезға кдрсы дәрілермен
қиыстырылып қолданылады), алапесті (лепраны) емдеуде, тыныс алу
мүшелерінің инфекциясында, менингитте, оетеомиелитте, зәр және өт
жолдарының инфекциясында, жіті гонореяда қолданылады. Жанама әсері:
аллергиялық реакциялар, диспепсия, бауыр қызметінің бұзылуы,
лейкопения, зәр, сілекей, көз жас сұйықтықтарының қызыл сары түске
боялуы мүмкін. Рифампицин бауырдың метаболикалық процестеріне әсер
етіп, кейбір заттардың биотрансформациясын жылдамдатады (оймақгүл
препараттары, әсері тікелей емес антикоагулянттар, пероральды
гипогликемиялық дәрілер, контрацептивтер, Д, К, Всвитаминдері). Қарсы
көрсеткіштері: бауыр мен бүйрекауруларында, көтере алмауда, жүктілікте,
емшектегі балаға қолдануға болмайды.
ВКатрісіпшп - рифампицин (Б): 0,15 және 0,3 капс. шығарылып,
1-2 капс. 2-3 рет тәулігіне 30 минут -1 сағат ташқтан бүрын; 0,15 қүрғақ
зат флаконда шығарылып, 2-5 мл инъекцияға арналған суда ерітіп, 125 мл
5% глюкоза еріт, тәулігіне 2-3 рет тамшылатып к/т енгізіледі.
Рифампицин туындылары: рифабутин (микобутин) - туберкулез
микобактериясына әсері жағынан рифампициннен 2-20 есе жоғары;
рифампетен - әсері үзартылған препарат, аптасына 1 рет белгіленеді.
4. Фузидин-натрий - ақуыз синтезін тежеп, бактериостатикалық әсер
көрсетеді. Фузидин стафилококктарға, сонымен қатар стрептококктарға,
менингококктарға, гонококктарға белсенділік көрсетеді. Стафилококкты
остеомиелиттежәнебасқадастафилококкты инфекцияларда: пневмония,
бауыр мен өт жолдарының ауруларында, септицемия, тері мен жұмсақ
үлпа инфекцияларында қрлданылады. Жанама әсері: ішке қабылдағанда
диспепсия, күре тамырға енгізгенде флебит байқалуы мүмкін.
5. Фузафунжин (биопарокс) - микробқа қарсы және қабынуға қарсы
әсері бар. Әсер ету спектрі: стрептококктар, пневмококктар, кейбір
анаэробтар, микоплазма, кандида тобындағы саңырауқүлақтар. Мүрын,
жүтқыншақ, тыныс жолдарының (синусит, ринит, фарингит, тонзилит, ларингит,
трахеит, бронхит) қабыну және жүқпалы ауруларын жергілікті емдеу үшін тек
ингапяция түрінде белгіленеді. Емдеу курсы 10 күн, өйткені дисбактериоз пайда
болуы мүмкін. Жанама әсері: тітіркендіргіш өсер көрсетуі мүмкін.
79

40.

2. Синтетикалық микробқа қарсы дәрілер
а) Сульфаниламидті препараттар. Әсер ету механизмі:
сульфаниламидті препаратгар сульфанил қышқылы амидінің туындысы
болып табылады және химиялық қүрылысы жағынан пара-аминобензой
қышқылына (ПАБҚ) ұқсас, ПАБҚ микроорганизмдердің өсуі мен көбеюіне
өте қажет. Микроорганизмдердің өсуі мен көбеюіне қажетгі пуриннің,
пиримидин негіздерінің, нуклеин қышқылдарының, ақуыздардың синтезіне
қатысатын фолий қышқылынан (витамин Вс) фолиенді қышқыл түзілуіне
жағдай жасайды. Сульфаниламидті препараттар ағзада - фолий қышқылын
дегидрофолий қышқылына айналдыратын фермөнттерді тежейді. Ол
микроб жасушасының өсуі мен көбеюін тоқтатып, бактериостатикалық әсер
шрсетеді. Сондықтан сульфаниламидті препараттарды ПАБҚ-ңбәсекелес
антагонизмі деп атайды. Сульфаниламидтердің триметоприммен
қиыстырылған препараттары {бисептол, лидаприм, сульфатон және т.б.)
бактерицидті әсер етеді, себебі триметоприм фолий қышқылының синтезін
тежейді, яғни қиыстырылған препараттар екі бағытта әсер етеді,
фармакологиялық әсерін күшейтеді және микробқа қарсы әсерінің спектрін
кеңейтеді. Сульфаниламидтердің бәсекелестік механизмінің әсеріне
байланысты, қабылдау келесі кесте бойынша жүргізіледі: бірінші күні ең
жоғарғы мөлшер, ал екінші күні орташа мөлшерде қабылдау қажет. Әсер
ету спектрі кең: грамм {+) және грамм (-) кокктарға (энтерококқа,
стрептокошарға, стафилакокктарға әсер етпей), бактерияларға (ішек
таяқшалары, шигелла, дизентерия, кейбір сальмонеллалар, холера
вибрионы, клиебсиеллалар, сібіржарасының қоздырғышы, дифтерия, оба,
бруцеллез, туляремия, клостридиялар), хламидияларға, қарапайымдыларға (безгек плазмодий, токсоплазмоз), саңырауқұлақтарға
(актиномицеттер, нокардий) қарсы әсер етеді. Триметоприммен
қиыстырылған препараттары, сондай-ақ пневмоцистерге, гемофильді
таяқшаларға, легионеллаға, аэромонадаларға әсер етеді.
Сульфаниламидті препараттарды үзақ уақыт қолданғанда микроорганизмдер оларға түрақты болып қалады, сондықтан сульфаниламидтердің
әсер ету спектрі азайып, тиімділігі төмендеп кетті. Оларды көбінесе
антибиотиктер әсер етпей жатқанда, немесе антибиотиктерге
қоздырғыштардың түрақтылығында, немесе антибиотиктермен бірге
қиыстырып белгілейді. Сульфаниламидтерге екіншілік резистенттік тез
пайда болады.
I. АІЖ-да жақсы сіңірілетін сульфаниламидтер. Ағза сүйықтықтары
мен үлпаларына жақсы сіңіріледі, резорбтивті әсер етіп, жүйелі
инфекцияларда қолданылады. Қолданылуы: тыныс алу жолдарының
80
қабыну аурулары, өт пен несеп шығару жолдарының инфекциялары,
хламидиялы инфекциялар, жұмсақ үлпалар мен іріңді инфекциялар, отит,
синусит, жара инфещиялары, токсоплазмоз, безгек (малярия). Жанама
әсері: аллергиялық реакциялар, диспепсия, кристаллурия (сусындарды көп
кдбылдау қажет), бас айналу, бас ауыру, жағдайдың нашарлауы, анемия,
лейкопения, невриттер байқалуы мүмкін. Аллергиялық реакцияларда, бауыр,
бүйрек және қан жүйесі қызметі бұзылуларында қрлдануға болмайды.
а) әсері қысқа препараттары: стрептоцид (сульфаниламид),
сульфацил-натрий (сульфацетамид, альбуцид), норсульфазол
(сульфатиазол),
этазол
(сульфаэтидол),
уросульфан
(сульфакарбамид), сульфадимезин, сульфазин (сульфадиазан). Әсері
8-10 сағат. Бірінші күні ең жоғарғы мөлшерін - 2 г, содан соң 1 г-нан
тәулігіне 4-6 рет тағайындалады,
81геріосісіит-стрептоцид (Б): 0,5 таб.; 5% линимент; 10% жағылма.
ЗіШасіІит-паігіит-сульфацил-натрий (Б): 30% - 5 мл ерітінді
ампулада шығарылып, к/т енгізіледі; 20% және 30% - көз тамшысы; 30%
көз жағылмасы (жаңа туған балалар мен ересектердің бленнореясын алдын
алу және емдеу үшін, коньюктивитте, қасаң қабақ жарасында) бар,
ЗиИасіітегіпит-сульфадимезин (Б): 0,5 таб. түрінде шығарылады.
ІІгозиКапшп-уросульфан (Б): 0,5 таб. түрінде шығарылады.
Уросульфан мен этазол несеп жолдарында кристалданбайды,
сондықтан несеп шығару жолдарының инфекциясында қолданылып,
бүйректен өзгеріссіз шығарылады.
Стрептоцид пен норсульфазол тонзилитте, фарингитте, ларингитте,
стоматитте қолданылып, «Ингалипт» аэрозолінің қүрамына кіреді.
Сульфазиннің күмісті тұзы іріңді жара, күйгенде, ойық жараларда,
ойықтарда қолданылатын 1% «Сульфаргин» («Дермазин») жағылмасы бар.
б) әсері үзақ препараттары: сульфапиридазин (сульфаметоксипиридазин), сульфамонометоксин, сульфадиметоксин (мадрибон).
Әсері 24-48 сағат. Бірінші күні 1-2 г, кейін 0,5-1 г тәулігіне 1 рет
тағайындалады,
ЗиІТасІітеіһохіпит - сульфадиметоксин (Б): 0,5 таб.
Сульфапиридазин таблеткадан басқа, көз тамшысы және көз пленкасы
түрінде шығарылады.
в) әсері өге үзақпрепараттары: сульфален (сульфаметосипиразин,
келфизин). Орташа әсері 65 сағат, терапевтикалық концентрациясы ағзада
1 аптаға дейін сақталады, сондықтан аптасына 1 рет белгіленеді.
8и!!аіеп - сульфален (Б): 0,2 таб.; бірінші күні 5 таб., кейін 1 таб.
тәулігіне 1 рет тамақтан 30 минут бүрын (созылмалы инфөкцияларда 81

41.

1 таб. аптасына 1 рет) белгіленеді.
II. АІЖ-да нашар сіңірілетін сульфаниламидтер. Сульгин
(сульфагуанидин), фталазол (фталил сульфатиазол), фтазин
(фталилсул ьфапири дазин).
Бұл препараттардың ішекте жоғары концентрациясы түзіледі, ішке
қабылдайды. Қолданылуы: ішек инфекцияларында - колит, энтероколит,
бацилді дизентерияда.
Рһіһаіазоіит - фталазол (Б): 0,5 таб. шығарылып, әсері қысқа
препараттардың кестесі бойынша тағайындалады. Жанама өсері:
аллергиялық реакциялар байқалуы мүмкін.
Салазосульфаниламидтер: салазопиридазин (салазодин),
салазосульфапиридин
(салазопирин,
сульфасалазин),
салазодиметоксин. Бүлар 5-аминосалицил қышқылымен қиыстырылған
препараттар таблетка, суппозиторий, суспензия түрінде шығарылады. Ток,
ішекте бос сульфаниламид пен аминосалицил қышқылына ыдырап,
қабынуға қарсы әсер көрсетеді.
III. Триметоприммен қиыстырылған сульфаниламидті
препараттары. Ко-тримоксазол (бактрим, бисептол, септрин,
кандибене, ориприм, берлоцид). Қүрамында сульфаметоксазол мен
триметоприм бар. Әсер ету механизмі: Сульфаниламидтер ПАБҚ-ң
дегидрофолий қышқылына өтуін, ал триметоприм дегидрофолий
қышқылының тетрагидрофолий қышқылына етуін бөгеп, пуриндер синтезін,
одан ДНҚ және РНҚ синтезін бұзады. Потесептил (потесетга) - құрамы:
сульфадимезин+триметоприм. Лидаприм - қүрамы: сульфаметрол+
триметоприм. Сульфатон - қүрамы: сульфамонометоксин+
триметоприм. Гросептол - қүрамы: сульфамеразин+ триметоприм.
Жоғарыда айтылғандай бактерицидті әсер ететін, микробқа қарсы
спектрі кең препараттар. Тыныс жолдарының инфекцияларында, несеп
шығару жолдарының инфекцияда, урологияда, ішек инфекциясында, отитте,
менингитте, сепсисте, паразитарлы инфекцияларда (лейшманиоз,
токсоплазмоз, малярия) қолданылады. Жанама өсері: аллергиялық
реакциялар, диспепсия, қан жасалуының тежелуі, бауыр және бүйрек
қызметінің бүзылуы, суперинфещия (кандидамикоз), тератогенді әсер
көрсетуі мүмкін. Бауыр, бүйрек қызметі бүзылуының ауыр түрінде, қан
жасалуы бұзылуларында, аллергияда және жүктілікте қолдануға
болмайды.
ВізеріоІ - бисептол (Б): - (0,12 және 0,48) офиц. таб. шығарылып,
2 таб. тәулігіне 2 рет тамақтан соң; 5 мл амп. шығарылып, 10 мл 250 мл
0,9% ЫаСІ еріт. тәулігіне 2 рет к/т тамшылатып енгізіледі.
82
Ескерту: сульфаниламидтерді новокаинмен, анестезинмен, фолий
қышқылымөн, новокаинамидпен бірге колдануға болмайды, себебі олар
ПАБҚ-ң бәсекелес антагонизмі, яғни сульфаниламидтер синтетикалық
диабетке қарсы дәрілердің әсерін күшейтіп (сульфанилмочевина
туындылары - бутамид, глибенкламид және т.б.) гипогликемияға алып келуі
мүмкін; К витамині антагонистерінің әсерін күшейтуінен қан кетуге алып
келуі мүмкін, метотрексатгың әсерін (агранулоцитоз қауіпі бар) күшейтеді.
б) Нитрофуран туындылары. Фурациллин («Антисептиктер»
тақырыбына қараңыз), фуразолидон (нифурозид), нифуроксазид
(эрцефурил), фурадонин (нитрофурантоин), фурагин (солафур),
фуразолин, нифуратель (макмирор). Әсер ету механизмі: РНҚ-ң
синтезін бүзады, цитоплазмалық мембранадағы тыныс алу фермөнттерінің
қызметін тежеп, жасуша қабықшасының бүзылуына алып келеді.
Препараттың мөлшеріне байланысты бактериостатикалық және
бактерицидті әсер көрсетеді. Бактериялардың ферменттік жүйелерін бүзу
жолымен бактерицидті әсер етуі мүмкін, препараттың микробтарға қарсы
әсер төзімді микроорганизмдер дамуын алдын алады. Әсер ету спектрі
кең: грамм (+) және грамм (-) кокктарға және бактерияларға,
қарапайымдыларға (трихомонада, лямблий), хламидияға, клостридияға,
спирохетке әсері төмен, Көкіріңді таяқшаларға, протейге, клөбсиеллаға,
энтеробактерияларға, саңырауқұлақтарға, вирустарға әсер етпейді.
Нитрофурандарға микроорганизмдердің түрақтылығы баяу пайда болады.
Кдлданылуы: Жергілікті, антисептик ретінде жара, күйікті емдеу үшін,
қуыстарды жуу үшін 0,02% фурациллиннің еріт. және 0,5-1% фурагин
еріт. (калий тузы, солафур) қолданылады. Ішек мнфекцияларын емдеу
үшін (дизентерия, іш сүзегі, тамақпен улануда, лямблиоз, энтероколит, өт
жолдарының инфекциясында) фуразолидон және нифуроксазид ішке
қолданылады. Урологиялықинфекцияны емдеу үшін фурадонин, фурагин,
фуразолин - ішке; нифуратель таблетка, вагинальды суппозиторий және
вагинальды жағылма түрінде қолданылады. Фуразолин мен фурагин кейде
пневмонияда, сепсисте, остеомиелитте, тілме қабынуында қрлданылады,
себебі олар басқа препараттарға қарағанда ұлпаларға жеңіл өтеді. Жанама
әсері: диспөпсия, аллергия, нейропатия (бас айналу, бас ауыру,
полиневрит, есту кдбілетінің бузылуы, көзжүйкесініңзакумдалуы), тетурам
тәрізді әсерлер байқалуы мүмкін. Қолдануға қарсы көрсеткіштері: бүйрек
қызметі бүзылуында, жеке көтере алмаушылық, глюкозо-6фосфатдегидрогеназа жеткіліксіздігі (эритроциттердің гемолизі пайда болуы
мүмкін).
83

42.

Ғигагоіісіопит-фуразолидон (Б): 0,05 таб.; 2 таб. тәулігіне 3-4 рет
тамақтан соң,
Ғигагіопіпит-фурадонин (Б): 0,05 таб.; 0,1 ішекте еритін таб, тәулігіне
3-4 рет белгіленеді.
в) Хинолондар. Хинолондардың I буыны (8-оксихинолин
туындылары). Әсер ету механизмі: ақуыздардың денатурациясын
тудыратын, қүрамында гапогені бар (йод-энтеросептол және хиниофон,
хлор-энтеросептол және хлорхинальдон, бром-интестопан), бактерицидті
әсер көрсетеді. Микроорганизмдердің металлға тәуелді ферменггікжүйесін
жояды. Хинозол ерітінді, сеппе, жағылма түрінде жергілікті антисептик
ретіндө қолданылады. Энтеросептол, хиниофон, хлорхинальдон,
«Интестопан» таб., «Интетрикс» капс, ішек инфекциясын емдеу үшін
қолданылып, грамм (-) энтеробактерияларға, амебаларға, лямблияларға
әсер етеді, улы болғандықтан (аллергия, йодизм нөмесе бромизм,
шеткерлік невритгер, көружүйкесінің зақымдалуын тудырады) қолданылуы
шектеулі, микроорганизмдерге екіншілік резистенттік жылдам пайда
болады. Мексаформ (қурамында энтеросептол, М-холиномиметик және
т,б, бар) түйілумен жүретін энтероколитте қолданылады; мексаза
(қүрамында энтеросептол, ферменттер, ет қышқылдары бар) метеоризмде, ішекте ашу процестері күшейгенде қолданылады.
Нитроксолин (5-НОК) - несеп шығару жолдарының инфекцияларында
(пиөлонефрит, цистит, уретрит, простатитжөне т.б) қолданылады, АІЖ-да
жақсы сіңіріліп, бүйректен өзгеріссіз шығарылады. Әсер ету спектрі кең:
грамм {+) және грамм (-) бактерияларға, Сапсіісіа саңырауқұлақтарына
басқа мифобқа қарсы дәрілерге қоздырғыштардың түрақтылығында әсері
күшті. Жанама әсері: диспепсия, аллергия, зәрдің қызыл-сары түске
боялуы. Қолдануға қарсы көрсеткіштері: бүйрек жеткіліксіздігінде абайлап
қолдану керек.
Міігохоііпшп-нитроксолин (Б): 0,05 таб. (драже) шығарылып, 2 таб.
(драже) тәулігіне 4 рет тамақ үстінде.
Хинолондардың II буыны. Налидикс қышқылы (неграм,
невиграмон), оксолиенді қышқыл (грамурин), пипемидин к^ішқылы
(палин). Әсер ету механизмі: микроорганизмдердің металлға тәуелді
ферментті жүйесін жояды. Препараттың мөлшеріне байланысты
бактериостатикалық немесе бактерицидті әсер көрсетеді. Әсер ету
спектрі: грамм (-) энтеробактерияларға - эшерихия, шигелла, сальмонелла,
протей, клебсиеллаларға қарсы әсер көрсетеді, ал пипемидин қышқылы
көкіріңді таяқшаларга әсер етеді. Екіншілік резистентілік жылдам пайда
болады. Қолданылуы: жіті және созылмалы несеп шығару жолдарының
84
инфекцияларында, ал налидикс қышқылы сондай-ақ энтероколитте,
холециститте, отитте қолданылады, Жанама әсері: диспепсия, аллергия,
фотодерматоз, бас ауыру, бас айналу, оксолиен қышқылы тахикардия,
үйқысыздық шақыруы мүмкін, Қолдануға қарсы көрсеткіші: бауыр және
бүйрек қызметі бүзылуында, тыныс алу тежелуінде жүктіліктің алғашқы
3 айында, 2 жасқа дейінгі балаларға қолдануға болмайды.
Асісіит паіісііхісит- налидикс қышфты (Б): 0,5 таб. және капс.
шығарылып, 1-2 таб. (капс.) тәулігіне 3-4 рет белгіленеді.
Ескерту: Хинолондарды нитрофурандармен (антагонист),
антацидтермен, төмір препаратымен (хинолондардың сіңірілуін
төмендетеді) бірге қолдануға болмайды.
Хинолондардың III буыны (фторхинолондар). Пефлоксацин
(абактап, пефлацин), офлоксацин (таривид), норфлоксацин (нолицин,
норбактин), ципрофлоксацин (сифлокс, цифран, ципролет, ципробай),
ломефлоксацин (максаквин), спарфлоксацин (загам), флероксацин
(хинодис). Әсер ету механизмі: бактериялардың ДНҚ-гидразасын тежеп,
одан ДНҚ қызметі мен құрылысын бүзып, ақуыз синтезін тежейді.
Бактерицидті әсөр көрсетеді. Постантибиотикалық әсері (5-11 сағ.) бар.
Әсер ету спектрі өте кең: аэробты грамм (-) микрооррганизмдерге
белсенділік танытып, грамм (+) және жасуша ішілік қоздырғыштарға әсері
әлсіз, анаэробты бактерияларға белсенділігі төмен. Спарфлоксацин
туберкулез микобактериясы мен лепраға, грамм (+) коккгарға әсер етеді.
Спарфлоксацин мен флероксациннің хламидий мен микоплазмаға әсері
жоғары. Фторхинолондарға: сүр тропонема, саңырауқүлақтар, вирустар,
қарапайымдылар, метициллинрезистентті стафилококктар түрақты болып
келеді. Фторхинолондарға екіншілік резистенттік баяу дамиды.
Қолданылуы: Фторхинолондар - резервті микробқа қарсы дәрілер, оларды
белсенділігі жоғары кең спектрі антибиотиктердің парентеральды
қолданылуында әсері болмаған жағдайда тағайындайды. Жеңіл
инфекцияларда қолданылмайды. Фторхинолондарды тыныс алу
жолдарының инфекцияларында; қүлақ, тамақ, мүрын; өт пен несеп шығару
жолдарының; іш қуысы мен кіші жамбас мүшелерінің; тері, жұмсақ үлпалар
мен сүйектің; гинекологиялық жұқпалы ауруларында; менингитте,
гонореяда және простатитте; сепсис пен ауыр іріңді инфещияларының
асқынуында қолданылады. Барлық фторхинолондар АІЖ-да жақсы сіңіріліп,
ағза үлпаларына және сүйықтықтарға жақсы таралады. Қандағы терапевті
концентрациясы 12 сағат, ал әсері үзартылған препараттарында:
спарфлоксацин, флероксацин және руфлоксацинде әсері 24 сағат.
Жанама әсері: улылығы төмен; диспепсия, аллергия, фотосенсибилизация,
85

43.

кейде бас ауыру, бас айналу, үйқысыздық немесе үйқының келуі, кандидоз,
қан құрамының өзгеруі, бүйрек немесе бауыр қызметінің бұзылуы байқалуы
мүмкін. Жүктілікте, емізулі әйелдерге, 15 жасқа дейінгі балаларға, жоғары
сезімталдықтажәнеэпилепсияда (тырысуболуымүмкін) қрлдануғаболмайды,
СіргоЛохасіпшп - ципрофлоксацин (Б): 0,25 және 0,5 таб. (шайнамай)
тәулігіне 2 рет; 0,2% 50 және 100 мл еріт. түрінде флаконда шығарылып,
тамшылатып к/т немесе тәулігіне 2 рет баяу; 1% 10 мл еріт. амп. - 50 мл
0,9% №СІ еріт. немесе глюкозамен бірге - к/т; 0,3% 5 мл еріт. флаконда
- көз тамшысы түрінде шығарылады.
Ескерту: фторхинолондарды антацидтермен, сукральфаттармен, темір
препараттарымен (хинолондардың сіңірілуі төмендейді) бірге крлдануға болмайды.
г) Хиноксалин туындылары. Хиноксидин, диоксидин - бактерицидті
әсері бар, әсер ету спектрі кең, сонымен қатар көкіріңді таяқшаларға,
протейге, анаэробтарға және т.б. әсер етеді. Ауыр іріңді-қабыну
процестерінде, өкпе абсцесінде, іріңді плевритте, перитонитте,
пиелоциститте, холециститте, сепсисте, терең қуысты жараларда т.б.
қолданылады. Бүл препараттар өте улы және жанама әсері өте көп
болғандықтан, стационар жағдайында, дәрігердің қатаң қадағалауында тек
ересектерге тағайындалады. Жанама әсері: бас ауыру, дене қызуының
көтерілуі, диспепсия, аллергиялық реакциялар, бұлшық ет тырысулары
және т.б. Тератогенді және эмбриотоксикалық әсеріне байланысты
жүктілікте қолдануға болмайды.
3. Туберкулезға қарсы дәрілер
Қазақстанда туберкулез әлеуметтік-түрмыстық жағдайға байланысты
негізгі орын алады, Сондықтан туберкулезге қарсы препарапар өзінің мәнін
жоғалтпады және олардың номенклатурасы әр жылы жаңа препараттармен
толықтырылады. Қазіргі таңда ғалымдардың негізгі мақсаты белсенділігі
жоғары, улылығы мен жанама әсері төмен препараттарды іздестіру болып
табылады. Маңыздысы болып микобактерияға түрақтылық баяу пайда
болуы болып саналады. Мүндай препараттар медициналық тәжірибеде
бағасы төмен болуы қажет, себебі олармен емдеу мерзімі үзақ болып
келеді. Туберкулезді дәрілермен кешөнді емдөуде негізгі орынды
химиотерапевтикалық дәрілер алады. Туберкулезге қарсы дәрілер
антимикробты спектрі бойынша айтарлықтай ерекшеленеді. Туберкулезгө
қарсы дөрілер концентрациясына байланысты бактерицидті немесе
бактериостатикалық әсер көрсетеді. Туберкулез химиотерапиясының
үзақтығын (12-16 ай және одан да көп) ескере отырып, қоздырғышқа
тұрақтылық мәселесіне үлкен мән беріледі. Негізінен кейбіреулеріне
(рифампицин, стрептомщин) ол тез, басқаларға салыстырмалы баяу
(натрий парааминосалицилаты) пайда болады.
Т у б е р к у л е з г е қ а р с ы дәрілердің жіктелуі:
Негізгі препараттары (І-топ): изониазид, рифампицин, пиразинамид,
этамбутол, стрептомицин - әсері жоғары, жеңіл қабылданады, бірақ
туберкулез микобактериясына түрақтылық тез пайда болады.
Қосымша препараттары (ІІ-топ): этионамид, протионамид,
канамицин, циклосерин, натрий пара-аминосалицилаты (ПАСҚ,
аминацин), тиоацетазон - белсенділігі төмен, улылығы жоғары,
микобактериялардың негізгі препараттарға түрақты болғанда немесе
оларды қабылдай алмаған жағдайда қолданылады. Тұрақтылықтың даму
жылдамдығын төмендету үшін 2-3 препаратты қиыстырады. Емдеу басында
бірден бірқатар туберкулезге қарсы дәрілерді қолданудың мағынасында
берілген науқастың белгілі препараттарға сезімталдығының белгісіз болуы
және бірнеше аптадан кейін анықталу мүмкіндігі жатыр. Сонымен қатар
емдеуді неғүрлым ерте бастаса, соғүрлым жақсы ем жүреді, сондықтан
химиотерапияны бактериологиялық зерттеулердің нәтижелерін күтпей
бастайды. Туберкулезді емдеу клиникалық жағдайда процестің кезеңіне,
түріне, орнығуы мен өршуіне байланысты арнайы кесте бойынша
жүргізіледі.
Изониазид (изоникотин қышқылының гидразиді (ГИНҚ), тубазид)
- тек туберкулез микобактериясына әсер ететін синтетикалық препарат,
туберкулезге қарсы дәрілердің ішінде әсері жоғары болып табылады. Әсер
ету механизмі: ауыр металл иондарымен хелатты кешен түзіп,
микобактерияның тынысын тежейді. Жасуша жанында және жасуша ішінде
орналасқан микобактерияларға бактериостатикалық немесе бактерицидті
әсер көрсетеді. АІЖ-да жақсы сіңіріліп, ағзаның барлық үлпаларына өтеді,
сонымен қатар гематоэнцефальды кедергіден өтіп, қандағы терапевті
концентрациясы 6 сағаттан 24 сағатқа дейін сақталады. Изониазид
туберкулездің барлық түрінде сонымен бірге алдын алу үшін қолданылады.
Жанама әсері: нейротоксикалық (шеткерлік невриттер - ащын алу үшін
В6 тағайындайды), бас ауыру, бас айналу, жүрек түсының ауыруы, лоқсу,
қүсу, терінің аллергиялық реакциялары, эйфория, үйқысыздық, кейде
психоз, дәрілік гепатит, ерлерде гинекомастия, ал әйелдерде меноррагия
байқалады. Қолдануға қарсы көрсеткіші; эпилепсия және тырысу
үстамасына бейімділік, бүрын полиомиелитпен ауырған жағдай, бауыр мен
бүйрек қызметінің бүзылуы, айқын атеросклероз, ал флебитте к/т енгізуге
болмайды.
87

44.

Ізопіагісіит-изониазид (Б): 0,1; 0,2 және 0,3 таб,- тамақтан кейін;
10% 5 мл еріт. амп. шығарылып, б/е, к/т, ингаляциялық, каверноз ішіне
енгізіледі.
Изониазидтің аналогтары: фтивазид, салюзид, метазид,
этионамид, протионамид - белсенділігі мен улылығы төмен.
Рифампицин («Антибиотиктер» тақырыбына қараңыз) - белсенділігі
жағынан изониазидке ұқсас, қандағы терапевті концентрациясы 8-12 сағат,
жасуша жанындағы, жасуша ішіндегі, жасушадағы және казеозды ошақтағы
(каверн ішіндөгі) орналасқан микобактерияларға басқа препараттар әсері
болмағанда тиімді. Стрептомицин («Антибиотиктер» тақырыбына қараңыз) тек жасуша жанындағы микобактерияларға әсер етеді. Стрептомицин
аналогтары (канамицин, амикацин, флоримицин, капреомицин) - кейде
стрептомицинге тұрақтылық жағдайында тиімді. Этамбутол - жасушадан тыс
және жасуша ішінде орналасқан микобактериялардың өсуін тоқтатып,
бактериостатикалық әсер көрсететін синтетикалық препарат. Этамбутол АІЖда жақсы сіңіріліп, басқа туберкулезға қарсы дәрілермен (микобактериялардың
турақгылығын алдын алу ушін) қиыстырып қолданылады, Жанама әсері: аз
байқалады, көз көруінің нашарлауы, түсті қабылдаудың бүзылуы (жасылжәне
іфізыл түстің), жүрек айну, анорексия, бас айналу, тері бөртпелері. Қолдануға
қарсы көрсеткіштері: көз көруінің бүзылулары, жүктілік.
ЕіһатЬиіоІит-этамбутол (Б): 0,1; 0,2 және 0,4 таб. шығарылып, бір
рет таңертеңгі тамақтан соң белгіленеді. Пиразинамид - жасуша ішінде
орналасқан микобактерияларға бактерицидті әсер етіп, жүлын ми
сүйықтығы мен туберкулезбен зақымдалған ошаққа жеңіл өтетін
синтетикалық препарат. Казеозды лимфаденитге, туберкуломада, казеозды
пневмониялык, процеске әсер етеді. Жанама әсерлері: диспепсия,
анорексия, аллергиялық реакциялар, буын ауруы, подагра, бауыр
қызметінің бүзылуы. Қрлдануға қарсы көрсеткіштері: бауыр қызметінің
бүзылуы мен подагра.
Рігагіпатісіит- пиразинамид (Б): 0,5 және 0,75 таб. түрінде
шығарылады, Туберкулез қоздырғышының РНҚ-ң синтезін тежейді.
Туберкулостатикалык,, туберкулоцидтік әсер етеді,
4. Мерезге қарсы (сифилиске қарсы) дәрілер
Мерезді емдеудің негізгі препараттары қысқа және үзақ өсерлі
пенициллиндер, мерездің барлық кезеңдеріне әсер етіп, спирохеттерге
тұрақтылық пайда болмайды. Цефалоспориндердің I және !Н буыны,
макролидтер, тетрациклиндер мерезді емдеуде қосымша антибиотикгер
болып табылады, бірақ олардың тиімділігі төмөн.
Висмут препарагтары: бийохинол, бисмоверол.
Әсвр ету механизмі: микроорганизм ферменттерінің сульфгидрильді
тобын тежеп, бактериостатикалық әсер көрсетеді. Әсер ету епектрі; тек
мерез (сүр трепонема) қоздырғышына. Қолданылуы: мерездің барлық
түріне, белсенділігі жағынан бензилпенициллиндерге орын береді. Жанама
әсері: гингивит, стоматит, қызыл иекжанындасүр висмуттықжиектүзілуі,
дерматит, колит, бауыр жөне бүйрек зақымдалуы. Қолдануға қарсы
көрсеткіштері: ауыз қуысының зақымдалуы, бауыржәне бүйрөкаурулары.
Вііосһіпоіит - бийохинол (Б): 100 мл флаконда (кірпіш крізыл тусті висмут
тузының қоспасы) - 3 мл-ден 3 күнде 1 рет жылы күйінде б/е енгізіледі.
Вівтоуегоіит - бисмоверол (Б): 100 мл флаконда (ақ түсті қоспа) 1 мл-ден 2 күнде 1 рет б/е енгізіледі.
Мерезді емдеу арнайы кестемен стационар жағдайында жүргізіледі.
5. Саңырауқұлактарға қарсы дәрілер
Қазіргі кезде кең таралған ауруларды (микоздар) көптеген патогенді
және шартты патогенді саңырауқүлақтар шақырады. Қоздырғышына
байланысты өздеріне сай саңырауқүлаққа қарсы әсері бар препараттарды
белгілейді. Онымен бірге препараттардың фармакокинетикасы мен улылық
ерекшеліктеріне үлкен мән беріледі.
Паразитті саңырауқүлақтармен шақырылған микозды емдеу үшін
саңырауқүлаққа қарсы дәрілер тағайындалады.
1. Беттік микоздар: а) дерматомикоздар (эпидермофития,
трихофития, микроспория, онихомикоздаржәне т.б.) - тері, шаш, тырнақты
зақымдайды. б) кандидамикоздар (қоздырғышы-ашытқы тәрізді
саңырауқулақ турі Сапбісіа) - шырышты қабықша мен теріні зақымдайды.
2. Жүйелі микоздар (бластомикоз, кокцидиоидоз, криптококкоз,
гистоплазмоз, актиномикоз, нокардиоз, кандидоз, аспергиллез) - ішкі
ағзаларды: өкпе, бауыр, АІЖ-н, ми мен ми қабықшаларын, сүйек, буын,
лимфа түйіндерін зақымдайды.
Саңырауқулақтарға қарсы дәрілердің жіктелуі:
1. Полиенді антибиотиктер: нистатин, леворин, натамицин
(пимафуцин), амфотерицин В (фунгизон), микогептин, Өсер ету
механизмі: саңырауқұлақтардың жасуша мембранасының өткізгіштігін
бүзып, мөлшеріне байланысты фунгистатикалық және фунгицидті әсер
көрсетеді. Микроорганизмдердің екіншілік резистенттілігі баяу пайда
болады. Нистатин, леворин және натамицин АІЖ-ң, тыныс алу
жолдарының, қынаптың шырышты қабығы мен терінің кандидамикозын
89

45.

э/щеужәне оны алдын алу үшін қолданылады. Барлық препараттар ішке
зблетка түрінде, жергілікті жағылма, вагинальді супп. (нистатин) немесе
зб. (натамицин), еріт. ингаляциялау ушін, шаю, бүрку үшін (леворин)
рітінді түрінде қолданылады. Леворин кейде нистатиннің әсері болмаған
йғдайда қолданылады. Жанама өсері: диарея, дене қызуының көтерілуі
ыистатин), терінің қышуы (леворин) байқалуы мүмкін. Қолдануға қарсы
эрсеткіштері: леворин - бауыр, АіЖ-ң ауруларында, жүктілікте;
гтамицин - тері туберкулезінде.
Музіаііпит - нистатин (Б): 250 000 ӘБ және 500 000 ӘБ таб. - 1-2 таб.
эулігіне 3-4 рет; 1% жағылма; 250 000 ӘБ және 500 000 ӘБ ректальды
-әне вагинальды суппозиторий түрінде шығарылады. Нистатиннің
^іыстырылған препараты: полижинакс (нистатин+полимиксин В+неомицин)
Амфотерицин В - басқа саңырауқүлаққа қарсы дәрілер әсер етпеген
йғдайда, жүйелі микозда қолданылады. Амфотерицин В АІЖ-да
ңірілмейді. Жанама әсері: улы; қызба, тырысу, гипотония, гипокапиемия,
лебит, анемия; бауыр, бүйрек, жүрекжұмысының бүзылуы мүмкін; өмірлік
ЙҢЫЗДЫ жағдайда дәрігердің қадағалауымен белгіленеді. Балалар
эжірибесінде улылығы төмен АІЖ-да жақсы еритіндіктен пероральды
элдануға арналған амфоглюкамин аналогы қолданылады. Қолдануға
эрсы көрсеткіштері: бауыр, бүйрек, қан жүйесі қызметі бүзылуы, қант
-іабеті.
Атрһоіегісіпит В - амфотерицин В (Б): 50 000 ӘБ флаконда
ығарылып, 10 мл иньекцияға арналған суда ерітіп, 450 мл 5% глюкоза
эітіндісіне қосып, 4-6 сағат бойы тамшылатып к/т аптасына 2-3 рет енгізеді;
5,0 және 30,0 (1г - 30000 ӘБ) жағылмасы бар.
Микогептин - құрылысы, әсер ету спектрі мен фармакологиялық өсері
эғынан амфотерицин В-ға ұқсас, бірақ АІЖ-да жақсы сіңіріледі, сондықтан
_іке (таб.) және жергілікті (жағылма түрінде) қолданады.
2. Имидазолжәне триазол (азолдар) туындылары: кетсжоназол
•изорал), миконазол (дактарин), клотримазол (канестен, кандибене),
-соназол (певарил), изоконазол (травоген), бифоназол (миноспор),
луконазол (дифлюкан), итраконазол (орунгал), тенонитрозол
•трикан), тионазол (вагистат), флутримазол (мицетал). Әсер ету
«ханизмі: саңырауқүлақтардың жасуша мембранасының өткізгіштігін
^зып, фунгицидті әсер етеді. Қолдану көрсеткіштері: беткі және терең
икозда.
КеіокопагоІ - кетоконазол (Б): 0,2 таб. шығарылып, 1 таб. күніне
рет тамақ үстінде; 2% жағылма түріндө шығарылады. АІЖ-да жақсы
ціріліп, үлпалармен сүйықтықтарға жөңіл өтеді. Жанама әсері: диспепсия,
бас ауыру, тері қышымасы, үйқы келуі, гинекомастия, бауыр қызметінің
бүзылуы, Жүктілікте, лактацияда, бауыр және бүйрек қызметінің
бүзылуында қолдануға болмайды.
Миконазол - улы, ішкі және жергілікті (крем, вагинальды таблеткалар
және суппозиторийлер) белгіленіп, к/т (жүйелі микозда) енгізіледі.
Клотримазол, эконазол, изоконазол, бифоназол - тек жергілікті
табан микозы мен урогенитальды кандидозда қолданылады.
ҒІисопагоІ - флуконазол (Б): 0,05; 0,1; 0,15 және 0,2 капс. шығарылып,
1 капс. тәулігіне 1 рет; 0,2% 100 мл флаконда шығарылып, тәулігіне 1 рет
тамшылатып к/т енгізіледі. Шырышты қабықша кандидозында және терең
микозда қолданылады. Жанама әсері: улылығы төмен, диспепсия, тері
бөртпелері, бауыр қызметінің бүзылуы. Жүктілікте, бауыр ауруларында,
16 жасқа дейічгі балаларға қолдануға болмайды,
Итраконазол - флуконазолға үқсас, тек ішке қолданады.
3. Химиялық щзылысы әртүрлі саңырауқүлактарға қарсы дәрілер:
гризеофульвин, тербинафин (ламизил), нафтифин (экзодерил),
декамин (деквалинил), нитрофунгин (хлорнитрофенол), ундецин,
цинкундан, микосептин, циклопироксоламин (батрафен), аморолфин
(лоцерил), толциклат (толмицен), толнафтат (хинофунгин).
СгікеойіІУіғшт - гризеофульвин (Б): 0,125 таб. -1-2 таб. шығарылып,
тәулігіне 4 рет тамақ үстінде немесе тамақтан кейін; 2,5% линименті бар.
Әсер ету спектрі тар, тек дерматомикоз қоздырғышына (эпидермофит,
трихофитон, микроспорум, фавуса) әсер ететін саңырауқұлақтарға қарсы
антибиотик болып табылады. Гризеофульвин нуклеин қышқылының
синтезін тежеп, фунгистатикалық әсер көрсетеді. Саңырауқүлақтардың
екіншілік резистенттілігі пайда бодмайды. АІЖ-да жақсы сіңіріледі.
Дерматомикозда қолданылады, емдеу мерзімі ұзақ. Жанама әсері: бас
ауыру, бас айналу, дезориентация, аллергиялық реакциялар, лейкопения.
Кдлдануға қарсы көрсеткіштері: қан жүйесінің ауруы, бауыр, бүйрек
аурулары, жүктілік, қатерлі ісік, амбулаториялық жағдайда жүргізушілерге,
үшқыштарға және т.б, белгіленбейді.
ТегЬіпаТіп - тербинафин (Б); 0,125 және 0,25 таб. - 0,25 күніне (тамак,
қабылдауына тәуелсіз), 1% жағылмасы бар. Саңырауқүлақтардың жасуша
қабықшасының синтезін бүзып, фунгицидті әсер етеді, екіншілік
резистенттік пайда болмайды, дерматомикозда әсірвсе тырнақтың
зақымдалуында, сонымен бірге тері кандидозы мен кебекті теміреткіде
қолданылады. Жанама әсері: диспепсия, терінің аллергиялық
реакциялары. Жүктілікте және лактацияда қрлдануға болмайды.
Нафтифин - беттік микозда тербинафин тәрізді әсер етеді, бірақ тек
91

46.

жергілікті (крем, ерітінді түрінде) қолданылады.
Декамин - тері кандидозында, табан эпидермофитиясында (жағылма
түрінде), стоматитті кандидозда, ауыз қуысы мен жұтқыншақтың қабыну
ауруларында (карамөль - тіл астына) қолданылып, антибактериальды және
фунгистатикалық әсер көрсетеді.
Нитрофунгин (25 мл флаконда) ундецилен қышқылының препараттары
- «Ундецин», «Цинкундан» және «Микосептин», циклопироксоламин,
антисептиктер (салицил, бор, бензой қышқылдары, йод ерітіндісі, метилен
көгі, бриллиантты жасыл) - беттік микоздарда сыртқа қолданылады.
Қиыстырған препараттары: микозолон (клионД + кандерм-БГ),
6. Вирусқа қарсы дәрілер
Вирустар жасуша ішіндегі паразиттер болып табылады, Жасуша иесінде
РНҚ және ДНҚ вирустарының өзін өзі өндіру нәтижесінде вирустар көбейіп,
одан жасуша алмасуы бұзылып, синтетикалық ресурстары азаяды. Жасуша
иесінің сыртындағы вирустар зат алмасуы жойылған және дәрілік заттар
оларға әсер ете алмайды. Жасуша иесіндегі вирусқа микроорганизм
жасушасын зақымдамай әсер ету мүмкін емес. Вирусқа қарсы дәрілердің
қолданылуына қарай жіктелуі:
1. Тумауды алдын алу үшін қрлданылатын дәрілер: ремантадин,
дейтифорин, адапромин, оксолин, арбидол, рибамидил (рибавирин),
лейкоцитарлы интерферон. Ремантадин, дейтифорин, адапромин,
оксолин - тұмау вирусының адам ағзасының жасушасына енуінен қорғайды,
эпидемия кезеңінен ауру басталғанша және аурудың алғашқы 2 күнінде
тиімді (ауру кезеңдерін жеңілдетеді). Ремантадин мен дейтифорик тұмау
вирусыныңАтүріне (әсіресе А2), адапромин - тұмау вирусының Ажөне В
түріне, оксолин - вирус А мен аденовирусқа әсер етеді. Ремантадин,
дейтифорин, адапромин 0,05 таблетка түрінде шығарылады. Жанама
әсері жағынан ремантадинде асқазан түсының ауырсынуы,
дейтифоринде диспепсия және терінің аллергиялық реакциялары,
адапроминде АҚ-ң төмендеуі және үйқы келуі байқалуы мүмкін.
Препараттарды бауыр және бүйрек ауруларында, жүктілікте (тератогенді
және эмбриотоксикалық әсер) және тиреотоксикозда қолдануға
болмайды,
Ветапіасііпит - ремантадин (Б): 0,05 таб. - 2 таб. шығарылып, 1-ші
күні 3 рет, 2-ші және 3-ші күні 2 рет, ал 4-ші күні 1 рет тамақтан кейін;
түмауды алдын алу үшін - 1 таб. күніне 1 рет 10-15 күн бойына
тағайындалады.
92
Охоііпит - оксолин (Б): 0,25% жағылма түрінде түмауды алдын алу
үшін, оны мұрынның шырышты қабықшасына тәулігіне 2 ретжағады; 0,2%
жаңа дайындалған ерітінді аденовирусты конъюнктивитте көз тамшысы
түрінде (күніне 5-6 рет); 0,25% жағылма түрінде көздің қабағына түнде
жағу үшін. Жанама әсері: тітіркендіріп, күйдіргіш сезімін тудыруы мүмкін.
Оксолин сондай-ақ терінің вирусты ауруларында (кәдімгі үшық, белдеулі
теміреткі) 1%, 2% және 3% жағылма түрінде қрлданылады.
Тұмауға қарсы дөрілерге сондай-ақ әсер ету механизмі басқа да
препараттар жатады:
Арбидол - тұмау вирусының А және В түріне тежегіш әсер етіп,
интерферонның, жасушалық және гуморальды иммунитеттің өндірілуін
күшейтіп, алдын алу және емдеу мақсатында қолданылады.
Рибамидил (рибавирин) - РНҚ және ДНҚ вирусының синтезін тежейді.
Тұмау вирусының А және Б түріне, үшық, қызылша, жел шешек, гепатит А
және В вирустарына әсер етеді. Жанама әсері: асқазан түсының
ауырсынуы, метеоризм, қандағы тікелей емес билирубиннің жоғарылауы.
Қолдануға қарсы көрсеткіштері: жіті бауыр және бүйрек аурулары,
тиреотоксикоз, жүктілік.
КіЬатісШ - рибамидил (Б); 0,2 таб. - 1 таб. күніне 3-4 рет тамақтан
соң тағайындалады.
Іпіегіегопшп Іеісосуіісит - лейкоцитарлы интерферои - 2 мл
флаконда қүрғақ үнтақ түрінде шығарылып, ампула құрамын 2 мл суытылған
қайнаған су қосып, ерітіндіні әр мүрын қуысына 5 тамшыдан тәулігіне 2 рет
немесе ингалятор көмегімен белгіленеді. Түмауды, ЖРВИ (ОРВИ) және көздің
вирусты ауруларды алдын алу және емдеу үшін қолданылады. Интерферон
адамның вирусқа қарсы иммунитетінің табиғи факторы болып табылады.
2. Ұшықты зақымдануларда қрлданылатын дәрілер: рибамидил
(рибавирин), ацикловир (зовиракс, виролекс), валацикловир
(валтрекс), фамцикловир (фамвир), видарабин, идоксуридин
(керецид), теброфен, риодоксол. Әсер ету механизмі: барлық
препараттар вирустың нуклеин қышқылдарының синтезін бүзады.
Асусіоуіг - ацикловир (Б): 0,2 таб. шығарылып, 1 таб. тәулігіне 4-5
рет; 0,25 қүрғақ заты флаконда - 50-100 мл 0,9% №СІ ерітіндісімен к/т
тамшылатып, әр 12 сағ. сайын; 3% көз жағылмасы тюбикте, 5% 4,5 және
5,0 крем тюбикте шығарылып, зақымдалған жерге жағу үшін белгіленеді.
Кәдімгі үшықта, ұшықтық кератитге, генитальды үшықта, жел шешекте
крлданылады. Жанама әсері: диспепсия, бас ауыруы, тері бөртпелері,
бауыр және бүйрек қызметінің бүзылуы, жергілікті - тітіркендіргіш әсер,
93

47.

ал к/т енгізгенде флебиттер байқалады. Жүюілікте қолдануға болмайды.
Валацикловир және фамцикловир - ацикловир аналогы,
валацикловир АІЖ-да жақсы сіңіріліп, ағзада ацикловирге айнапады.
Видарабин - жергілікті (жағылма, көз жағылмасы) қолданылады, ұшықты
энцефалитте күре тамырға енгізіледі. Идоксуридин - көздің ұшықты
жұқпалы ауруларында жергілікті (0,1% көз тамшылары) қолданылады,
Теброфен - 0,5% көз жағылмасы, 2% және 5% жағылмасын зақымдалған
тері аймағына жергілікті қолданылады. Риодоксол • 0,5% жағылма түрінде
жергілікті тері және ауыз қуысының шырышты қабықшасының
зақымдануында қолданылады.
3. Цитомегаловирусты инфекцияда қолданылатын дөрілер:
ганцикловир (цимевен), фосфоноформат (фоскарнет, фоскарвин,
триаптен). Цитомегаловирус (ұшық (герпес) вирусының тұқымдасына
жатады) иммунитет тапшылық жағдайда пневмонияның ауыр түріне,
гепатит, менингоэнцефалит, көз торының зақымдалуы, көзге қауіп тудыруы,
АІЖ-ы мен бүйректің зақымдалуына алып келеді. Бұл препарапар ДНҚ
вирусының синтезін бүзады. Кәдімгі үшықта, белдеулі теміреткіде және
АИТВ (ВИЧ) (адамдағы иммуннотапшылық вирусы) инфекциясында
қолдакылады. Екі препаратта күре тамырға, ганцикловир ішке, ал
фосфоноформат 2% крем түрінде үшықты зақымдалуда жергілікті
белгіленеді. Препараттар улы болып келеді, тырысулар, бас ауыру,
лейкопоэздің тежелуі байқалады, ганцикловирде гепатотоксикалық,
нейротоксикалық және тератогенді әсер, жүрек қан тамыр жүйесінің
бұзылуы, ал фосфоноформатта нефротоксикалық және гипокальциемия
байқалуы мүмкін. Жүктілікте, лактацияда, жоғары сезімталдықта крлдануға
болмайды.
Сапсусіоуіг - ганцикловир - 0,5 қүрғақ заты флаконда - нұсқауы
бойынша к/т; 1,0 капс. - күніне 3 рет.
4. Адамдағы иммуннотапшылық вирусына (АИТВ) әсер ететін
дәрілер: азидотимидин (зидовудин, ретровир), фосфоноформат
(фоскарнет, фоскарвир, триаптен), ганцикловир (цимевен). Адамдағы
иммуннотапшылық вирусы ретровирус тұқымдасына жатады. Препараттар
ауру белгілері байқалғанға дейін тиімді. Әсер ету механизмі: АИТВпротеиназа ферментін және қайтымды транскриптазаны тежейді.
Іійсщійіп - зидовудин - 0,1 капс. -1 -2 капс. күніне 4-6 рет. Ретровирус
репликациясын (өзіне сәйкес қүрылым өндіру) тежеп, аурудамуы баяулап,
6-8 айдан кейін оған вирустың түрақтылығы пайда болады. Жанама әсері:
94
қан жүйесінің бұзылуы (анемия, лейкопения және т.б.), бас ауыру,
үйқысыздық, миалгия, қызба, бүйрек қызметінің тежелуі және т.б.
Жүктілікте, емізулі әйелдерге флдануға болмайды.
Ставудин (зерит) - зидовудин аналогі, зидовудинмен ұзақ уақыт
емделгеннен кейін ішке қолданылады. Диданозин (видекс) және
зальцитабин (хивид) ЖИТС кешенді емдеуде және зидовудиннің
тиімсіздігінде қолданылады.
АИТВ (ВИЧ) инфекциясын емдеу үшін терапия қүрамына вирусты
протеиназа ингибиторы болып табылатын препараттар қолданылады, олар
вирус ақуыздарының түзілу процесін бүзады, вирустың белсенділігі
төмендеп, ауру дамуы баяулайды. Протеиназа ингибиторлары: саквинавир
(инвираза), нельфинавир (вирасепт), индинавир.
5. Шешек (оспа) вирусына белсенділік көрсететін дәрілер:
метисазон (марборан). Метисазон вирус ақуызының синтезін тежеп,
вирустардың репродукциясын (қайта жаңғыру) жояды, Шешекті апдын алу
үшін және шешекке қарсы егуден кейінгі асқынуды емдеу үшін
крлданылады. Жанама әсері жағынан диспепсия, бас айналуы байқалуы
мүмкін. Бауыр, бүйрек, АІЖ-ң ауруларында қолдаиуға болмайды.
6. Гепатит вирусына белсенділік көрсететін дәрілер: Интерферон альфа
(альфаферон, велферон) - гепатит В және С. Иитерферон альфа-2А (реаферон,
роферон-А) - гепатит В. Интерферон альфа-2А (интрон-А, реальдирон) созылмалы гепатитте А, В және С. Интерферон - вирустардың енгізілуіне жауап
ретінде жасушада өндірілетін вирусқа қарсы иммунитеттің бейспецификалық
факторы. Вирус талғамалы ақуыз синтезін тежейді. Интерферонның вирусқа қарсы
белсенділігінің спектрі кең (тумау, ушық, гепатит, ЖИТС (СПИД)және т.б.), сонымен
қатар иммуностимуляторлық және ісікке қарсы әсері бар. Интерферон вируспен
зақымдалатын жасушаның түрақтылығын күшейтіп, вирустардың репродущиясын
жояды. Интерферондар жергілікті (көз тәжірибесінде, ушықтық зак&мдалуда,
тұмауда-мурынға арналган тамшыжәне ингаляция турінде)және парентеральды
(гепатит, ЖИТС, ісіктер) қолданылады, Парентеральды енгізгенде түмау сияқты
жағдай, ал үзак, қолданғанда қан жасапуының, бауыр қызметінің бүзылуы және
аллергиялықжағдайлар байқалуы мүмкін.
Іпіегіегоп аірһа |ШеІі!егоп) - интерферон альфа (велферон):
10 000 000 ӘБ қүрғақ зат флаконда - арнайы ерітіндіде ерітіп, 10 000 000 ӘБ
күн ара б/е (т/а) енгізіледі.
Кеагегопит - реаферон (Б): қүрғақ зат 1 мл амп. - инъекцияға арналған
суда ерітіп, 1 мл-ден тәулігіне 2 рет (реальдиронға ұқсас) енгізіледі.
95

48.

Интерфероногендер - интенферонның түзілуін тудыратын заттар.
Бұндай қасиет вирустар, бактериялар, саңырауқұлақтардан басқа
медицина тәжірибесінде вирусты инфекциялардың кешенді емдеуінде
қолданылатын кейбір химиялық қосылыстарда бар:
- Тщау мен ЖРВИ ауыр түрінде: яеовир (б/е), арбидол (таб.);
- Ұшықты зақымдануында: мегасин, ларифан (жергілікті);
циклоферон (б/е, к/т);
- Көздің вирусты инфекциясында: полудан (көз тамшысы);
- Вирусты гепатиттің А, Б, С, Д түрінде, АИТВ-инфекциясында,
екіншілік иммуннотапшылықга, хламидиозда: циклоферон (б/е және
к/т). Әсер ету механизмі: адам ағзасында эндогенді интерферонның
синтезін қуаттандырады.
Интерфероногендер улы емес, науқастарда жеңіл өтіп, басқа
препараттармен сыймды.
7. Қарапайымдыларға қарсы дәрілер
а) Трихомонадозды емдеуге арналған дәрілер. Трихомонадоз трихомонада қоздырғышы тудыратын несеп-жыныс жүйесінің ауруы,
әйелдерде кольпит пен вульвовагинит, ал ерлерде уретрит ауруын
тудырады. Трихомонадозды емдеудің негізгі препаратгары нитроимидазол
туындылары болып табылады. Оларға: метронидазол (трихопол,
флагил, метрогил, клион), тинидазол (фасижин), орнидазол (тиберал).
Облигатты анаэробты микроорганизмдерге, бактериялар мен
қарапайымдыларға қатысты белсенді болып табылады. 5-нитротоптың
түрленуі ДНҚ синтезінің басылуын, шиыршықты құрылымның жоғалуы мен
ДНҚ жіптерінің үзілуіне әкелетін белсенді аралық қосылыс түзілуін
қамтамасыз етіп, ал бүл жасушаның жойылуына соқтырады. Әсер ету
механизмі: нуклеин қышқылдарын жойып, бактерицидті әсер етеді. Әсер
ету спектрі: қарапайымдылар (трихомонада, амеба, лямблий), спора
түзбейтін анаэробты бактериялар, НеІісоЬасіег руіогі, Нитроимидазол
туындылары АІЖ-да жақсы сіңіріліп, ағзаның барлық үлпалары мен
сүйықтықтарына, қабыну және некроз, абсцесс ошақтарына өте жақсы
енеді. Қарапайымды инфекцияларда (трихомонадоз, амебиаз, лямблиоз,
төрі лөйшманиозы, балантидиаз); әртүрлі анаэробты инфекцияларда,
асқазан жарасында қолданылады. Жанама әсері: диспепсиялық
бұзылыстар (тәбет төмендеуі, ауыздың ащы металл татуы, жүрек айнуы,
қүсу, диарея), бас ауыру, есек жем, қышыну, діріл, кандидоз, полиурия,
зәрдің қызыл қоңыр түске боялуы, тетурам тәрізді әсерлер байқалуы
мүмкін, Қолдануға қарсы көрсеткіші: жүктіліктің алғашқы үш
96
айында (тератогенді әсер етеді, сүтке ащы дөм береді), лактацияда,
ОЖЖ-ң үдемелі ауруларында. Емделу кезінде спиртті ішімдіктер
(дисульфирамға уқсас реакциялар, іштегі толғақ тәрізді ауырсынулар, лоқсу,
щсу, бас ауыру, терінің қызаруы) қабылдауға болмайды.
Меігопісіагоіит - метронидазол (Б): 0,25 және 0,5 таб. трихомонадозда сызба бойынша 0,25 тәулігіне 2 рет тамақ үстінде немесе
тамақтан кейін 10 тәулік бойына; амебиазда 0,25 тәулігіне 3 рет 10 тәулікке
дейін; лямблиозда 0,25 тәулігіне 2 рет 5 тәулікке дейін; қынапты супп.
(таб.) 0,5 түнде; 0,5% 10 мл еріт, амп. және 0,5% 100 мл еріт. флаконда
шығарылып, к/т тамшылатып енгізіледі.
Трихомонадозда сондай-ақ трихомонацид, нитазол, фуразолидон
қолданылады.
б) Лямблиозды емдеуге арналған дәрілер. Лямблийлер ішөкті, өт
қапшығы мен өт жолдарын, бауырды зақымдап, энтерит, энтероколит,
холангит, холецистиТі дуоденит шақырады. Лямблиозда мегронидазол,
тинидазол, фуразолидон («Трихомонадозды емдеуге арналған дәрілер»,
«Нитрофуран туындылары» тақырыптарына қараңыз) қолданылады.
Лямблийге қарсы аминохинол, акрихин, хлорхинальдон белсенділік
көрсетеді.
в) Амебиазаны емдеуге арналған дәрілер. Амебалар тоқ ішектің
бойы мен қабыр^асын зақымдап, амебалық дизентерия мен созыліуіалы
жара колиттерін тудьірады, Амебалар тоқ ішектің шырышты қабықшасынаи
қан ағысы арқылы бауырға, өкпеге, миға, бүйрекке өтіп амебалы процестер
шақыруы мүмкін. Сол себептен дәрілерді 2 топқа бөлеміз:
1. Ішектөгі амебиазда қолданылатын дәрілер (амебты дизентерия).
2. Ішектен тыс амебиазда қолданылатын дәрілер.
Амебиаздың кез келген түрін емдеуге нитроимидазолдар:
метронидазол, тинидазол («Трихомонадозды емдеуге арналған дәрілер»
тақырыбына қараңыз) жатады, Амебиазаның ішектегі түрінде, сонымен
қатар бацилло тасығыштарда, ішек бойына әсер ететін хинолондардың
1 буыиы: хиниофон, энтеросептол, мексаформ, интестопан
(«Синтөтикалық микробқа қарсы дәрілер» тақырыбына қараңыз) ішек
флорасын жойып, анаэробтар болып табылатын амебапардың өмір сүруіне
қолайсыз жағдай жасау үшін тетрациклинмен бірге тағайыидалады.
Ішеюгің қабырғасында және ішектен тыс орналасқан амебага қарсы
эметин (ипекакуана тамырының алкалоиды) әсер етеді. Ішке қабылдағанда
рефлекгорлы түрде құсық шақырады, соИдықтан парентеральды енгізіледі.
Эметин тікелей амебицидті әсер етіп, ұлпаларға жеңіл өтіп, бауырда
сақталады, сондықтан амебалы гепатитте қолдану тиімді. Жанама
97

49.

әсерлері: құсу, лоқсу, тітіркендіргіш әсер, қышыма, есек жем, жүрек
қызметінің бүзылуы, гипотензия, полиневрит, бүлшық етәлсіздігі. Крлдануға
қарсы көрсеткіштері: жүрек және бүйректің органикалық ауруларында,
Етеііпі һусігосһіогігіит - эметин гидрохлориді (Б); 1% 1 мл еріт.
амп. т/а және б/е тәулігіне 2 рет тағайындалады.
Ішектен тыс амебиазада әсіресе бауырдың амебты зақымдалуында
безгекке қарсы препарат хингамин қолданылады.
г) Безгекке (малярия) қарсы дәрілер. Безгек қоздырғышы малярия
плазмодиі, тасымапдаушы Апорһеіез масаның үрғашысы болып табылады,
Үш күндік, төрт күндік және тропикалық деген малярияның 3 түрі бар.
Маса денесінде мапярия плазмодиі жыныстық циклда дамиды. Дөні сау
адамды зақымдалған маса шақса оған спорозоиггар енеді. Адам денесінде
малярия плазмодиясының жыныссыз циклі даіииды. Одан спорозоиттар
қан арқылы бауырға, одан ұлпапарға (преэритроцитарлы) өтеді. Бауыр
жасушасында өсіп, көбейеді, ұлпалық мерозоиттар түзеді, одан қандағы
эритроциттерге еніп, ол жерде тез өсіп, эритроцитті мерозоиттарға бөлінеді,
48 сағаттан кейін үшкүндік, 72 сағаттан кейін төрткүндік, ал 24-48 сағаттан
соң тропикалық маляриялар қанға өтіп, эритроциттерді зақымдайды. Бүл
процесс қызба ұстамасына алып келеді. Эритроцитарлы мерозоиттардың
бір белігі қайта эритроциттерге еніп, ал бір бөлігі жыныс түріне (гаметалар)
айналады. Үш- және төрт күндік малярияда у.лпалық мерозоиттардың бір
бөлігі қайтадан бауырға еніп, параэритроцитарлы форма түзеді. Қызба
үстамасы қалтырау, дене қызуының 39-41°С жоғарылауымен, қатты бас
ауыруы, ентігу, тахикардия, гипотензия, сандырақтау, бүлшық етгердің
ауыруымен жүреді. Одан бауыр, көк бауыр үлғайып, анемия, лейкопения,
ал ауыр жағдайында маляриялық комаға ұласуы мүмкін.
Малярияға қарсы препараттар малярия шіазмодиясының дамуының
түріне байланыоты әртүрлі кезеңдеріне әсер етеді.
1. Гематошизотропты дәрілер - эритроцитарлы түріне әсер етіп,
малярия үстамасын емдеу және алдын алу үщін және жеке
химиопрофилактикасында қолданылады. Оларға: хингамин (делагил,
хлорохин}, хинин, мефлохин (лариам); кейде бигумаль (прокванил),
хлоридин (пириметамин, тиндурин), гидроксихлорохин (плаквенил)
жатады.
2. Гистошизотропты дәрілер - үлпалық түріне әсер етеді:
а) преэритроцитарлы түрінде - хлоридин, бигумаль (врте қайталануын
алдын алу үшін); б) параэритроцитарлы түрінде - примахин, хиноцид
(кеш қайталануын алдын алу үшін);
3. Гаметотропты дәрілер - жыныстық түріне әсер етіп, малярия
98
химиопрофилактикасында қолданылады: примахин (примаквин), хиноцид
(квиноцид), хлоридин, бигумаль.
Қиыстырылған препараттары: «Фансимер» таб. (хлоридин +
мефлохин + сульфадоксин), «Метакельфин» таб. (хлоридин+сульфален),
«Фанзидар» таб. (хлоридин+сульфадоксин).
Ескерту: хингамин және гидроксихлорохин коллагенозды емдеу үшін
қолданылады.
Сһіпдатіпшп - хингамин (Б): 0,25 таб. 1-2 таб. 2-3 тәулігіне тамақтан
соң; безгекте сызба бойынша 3 күннен 5 күнге дейін; 5% 5 мл еріт. амп. 10 мл б/е; 10 мл 10-20 мл 0,9% №СІ еріт. бірге маляриялық комада к/т
енгізіледі. Жанама әсері: ұзақ қолданғанда (коллагенезді емдеуде)дерматиттер, диспепсия, бас ауыру, ретинопатия, лейкопения, бауыр
зақымданулары, миокардтың дистрофиялық өзгерулері байқалуы мүмкін.
Бауыр, бүйрек, қан, жүрек ауруларының ауыр түрінде крлдануға болмайды.
Гидроксихлорохин - химиялық қүрылысы, фармакологиялық әсері
жағьжан хингаминге үқсас.
СҺІогійіпит - хлоридин (Б): 0,05 және 0,1 таб. -1 таб. тәулігіне 2-3 рет
тамақтан соң (3 күн), безгекті алдын алу үшін 0,025 күніне 1 рет (маляриялық
кезеңнен өткенше). Жанама әсері: диспепсия, бас ауыру, жүрек түсының
ауырсынуы, анемия, тератогенді әсер, Қолдануға қарсы көрсеткіштері: қан
жүйесі мен бүйрек ауруларында, жүктіліктің алғашқы 3 айында.
Ргітасһіпшп - примахин (Б): 0,009 таб, - 1 таб, тәулігіне 3 рөт
(2 апта). Жанама әсері: диспепсия, жүрек тұсының ауырсынуы, цианоз
(метгемоглобинемия), глюкоза-6-фосфатдегидрогеназаның туа біткен
тапшылығында - эритроциттердің гемолизі мен гемолитикалық анемия.
Қан және қан түзілу мүшелерінің ауруларында, бүйрек аурулары,
стенокардияда, жіті жүқпалы ауруларда, ревматизмнің өршу кезеңінде
қолдануға болмайды,
д) Токсоплазмозды емдеуге арналған дәрілер. Токсоплазмоздар жасуша ішілік паразиттер. Тасымалдаушы мысық кейде басқа жануарлар
болуы мүмкін. Алиментарлы, су арқылы және түрмыстық жағдайлармен
жүғады. Токсоплазмоздар лимфа түйіндерін, ішекті, өкпе, бауыр, жүрек,
ОЖЖ-н, көзді зақымдап, түсік және іштегі ұрық дамуының кемтарлығына
алып келуі мүмкін. Емдеу үшін: хлоридин (жүктіліктің алғашқы 3 айында
қолдануға болмайды), хингамин, аминохинол, сульфаниламидтер,
макролидтер, тетрациклиндер, «Фанзидар», «Фансимер» тағайындалады.
е) Балантидиазды емдеуге арналған дәрілер. Қоздырғышы Ваіапйсііит соіі тоқ ішекті зақымдайды. Тасымалдаушысы жануарлар,
әсіресе шошқалар. Емдеу - мономицин, тетрациклиндер,
99

50.

метродинидазол, тинидазол.
ж) Лейшманиозды емдеуге арналған дәрілер. Тері лейшманиозында
(қоздырғышы - і-еізһтапіа ігоріса) - дененің ашық жерлерінде некроз
тәрізді жара түзіледі. Висцеральды лейшманиозда (қоздырғышы іеізһтапіа бопо\/апі) бауыр, көк бауыр, сүйек миын зақымдайды. Науқас
адамдар, ит, кеміргіштер, зақымдау көзі болып табылады. Тері
лейшманиозын емдеу үшін: мономицин, сурьма препараттары
(солюсурьмин, глюкантим), пентамидин, метронидазол, акрихин
(жергілікті) қолданылады. Висцеральды лейшманиозда сурьма
прөпараттары мөн пентамидин қрлданылады.
8. Құрттарға қарсы (антигельминтті) дәрілер
Гельминтоз - құрттардың ағзаға еніп зақымдауы, көбінесе балалар
арасында кең тараған. Құрттар бапалар ағзасында токсиндер бөледі.
Гельминтгердің 3 түрі бар: нематодтар (жумыр қүрттар), цестодтар (таспа
курттар), трематодтар (жалпақ курттар). Гельминттер ішекті зақымдап,
ішек гельминтозын шақырады және ішектен тыс (бауыр, өт, өкпе, бас миын,
тері, кднжәнелимфатикалық тамырлар) зақымдап, ішектен тыс гельминтоз
шақыруы мүмкін. Ішек гельминтозының клиникалық белгілері біріңғай: АІЖ
қызметінің бүзылуы, жүйке жүйесінің бұзылуы, аллергиялық реакциялар,
анемия, Препаратты таңдау копроовоскопиялық зерттеу нәтижесіне қарай
белгіленеді. Қазіргі кезде клиникалық тәжірибеде кептеген дәрілер
енгізілген, олардың спектрі кең және тиімді болып келеді.
1. Нематодоздарда қолданылатын дврілер. Нематодоздарға:
аскаридоз (қоздырғышы аскарида (жылан құрт)), энтеробиоз (қоздырғышы
бәсір), трихоцефалез (қоздырғышы власоглав), анкилостомидоз (кдсық бас
қоздырғышы), стронгилоидоз (қоздырғышы ішек кенелер). Нематодоздарды
емдеу үшін: пиперазин, нафтамон (алькопар), левамизол (декарис),
мебендазол (вермокс), медамин, пирантел (комбантрин, немоцид),
пирвиний (ванквин), дитиазанин (тельмид), дифезил қолданылады. Қазіргі
кездегі нематодтарға қарсы дәрілердің улылығы төмен, АІЖ нашар сіңіріліп,
арнайы диетаны қажет етпейді және іш жүргізетін дәрілер (препараттардың
іш жүргізетін әсері бар) белгіленбейді, емдеу үзақтығы 1-3 күн. Әсер ету
механизмі қүртгардың жүйке-бүлшық етжүйесінің қызметін бүзып, қүрттарда
глюкозаның сіңірілуін қайтымсыз бүзады. Аскаридозда, энтеробиозда;
трихоцефалезда; тениозда; анкилостомидозда қрлданылады.
Рірегагіпі асііріпав - пиперазин адипинаты: 0,5 таб,; 3-4 таб. тәулігіне
2 рет (тамақтан 1 сағ, алдын немесе тамақтан 1 сағ. кейін); аскаридозда
2 тәулік; энтеробиозда 5 тәулік бойына қолданады. 1 апта үзіліспен
100
2-3 курс өткізеді. Жүрек айну, іш түсының ауыруы, бас ауыру, бүлшық ет
әлсіздігі және діріл байқалуы мүмкін. ОЖЖ-ң органикалық зақымдалуында
қрлдануға болмайды.
Нафтамон - (5,0 үнтақты қант сиропында немесе 0,5 ішекте еритін
10 таб. таңғы астан 2 сағ. алдын) аскаридозда, энтеробиозда,
трихоцефалезда және анкилостомидозда (стационарда) қрлданылады.
Левамизол - 0,15 - 1 таб. үйықтар алдында (1 аптадан кейін қайталау)
аскаридозда, анкилостомидозда және стронгиломдозда қолданылады.
Левамизолдың иммуностимуляторлық әсері бар.
МеЬепсІагоІит - мебендазол (Б): 0,1 таб. - гельминтке қарсы спектрі
кең, тиімділігі жоғары, энтеробиозда, трихоцефалезда, аскаридозда,
анкилостомидозда, стронгилоидозда, ішек цестодозда, трематодозда,
аралас инвазияда қолданылады. Энтеробиозда тек қана 1 таб,, ал қалған
жағдайда 1 таб. күніне 2 рет 3 күн бойына қрлданылады. Аллергиялық
реащиялар тудыруы мүмкін.
Медамин - мебендазолға ұқсас, ішек нематодозында қолданылады.
Ругапіеіит - пирантел (Б): 0,25 таб.; 5% 15 мл (3 ас кдсық); 3 таб.
таңертең 1 рет. Аскаридозда, энтеробиозда, анкилостомидозда,
трихоцефалезда (сирек) тиімді. Диспепсия, бас ауыруы, бас айналуы
байқалуы мүмкін. Пирвиний памоаты - энтеробиозда тиімді. Дитиазанин
- трихоцефалез бен стронгилоидозда тиімді. Дифезил - тек
трихоцефалезде қолданылады.
Барлық нематодқа қарсы дәрілерді жатырдың біріңғай салалы бүлшық
ет тонусын жоғарылатуына байланысты жүктілікте қолдануға болмайды,
ал қанға сіңірілгеннен кейін тератогенді әсер көрсетеді.
2. Цестодоздарда қолданылатын дәрілер. Цестодоздарға тениоз
(қоздырғышы қарулы (шошқа) таспа құрт), тениаринхоз (қоздырғышы
кдрусыз (өгіз) таспа қурт), дифиллоботриоз (қоздырғышы жалпақ қурт)
және гименолепидоз (қоздырғышы ергежейлі таспа қүрт). Цестодоздарды
емдеу үшін: фенасал (йомесан, никлозамид), аминоакрихин,
празиквантель (азинокс, билтрицид) қолданылады. Әсер ету механизмі:
қүрттардың жүйке-бүлшық ет жүйесін уақытша әлсіруіне алып келеді.
Рһепазаіит - фенасал (Б): 0,25 таб,- таңертең аш қарынға бірден
8-12 таб. қабылдайды, Науқасқа көмірсу диетасын белгілеп, кешке тек
шай мен жеміс шырындарын қабылдап, ал түнде клизма койылады. Жүрек
айну, аллергиялық реакциялар, нейродерматиттің асқынуы байқалуы
мүмкін. Фөнасал тениаринхозда, дифиллоботриозда, гименолепидозда
қрлданылады. Тениозда аз қолданылады, себебі цистицеркоз пайда болу
қауіпі бар (фенасал шошқа таспа қүртының щмыртқасына әсер етпейді,
101

51.

мушесінің бузылуынан ішөкте щмырткдсы жарылып, одан шыкқан үрық
аш ішектің қңбырғасы арқьілы, күре тамырда кдн ағысымөн миға, көзге,
жүрекке, көлденең жолак, бүлшық еттеріне, төрі асты клетчаткасына түсіп,
цистицеркоз дамиды). Тениозды фенасал препаратымен емдеуде міндетті
түрде қоса іш жүргізетін дәрілер белгіленеді. Аминоакрихин - улы,
гименолепидозда қолданылады. Цестодоздарға қарсы дәрілермен емдеу
стационар жағдайында жүргізіледі,
РгагіяиапіеІ - празиквантель (Б): 0,6 таб. - 2 таб. (1 күн) тәулігіне
3 рет. Са 2+ иондары үшін гельминттердің жасуша мембранапарының
өткізгіштігін жоғарылатып, құрттардың бүлшық ет жүйесінің спастикалық
сапдануына алып келеді. Цестодозда, трематодозда және аралас инвазияда
қолданылады. Жүрек айну, іш түсының ауыруы, бас ауыруы мүмкін.
Цестодозды емдеу үшін мебендазол мен асқабақдәндері қолданылады.
3. Ішектен тыс гельминтоздарда қолданылатын дәрілер. Ішектен
тыс гельминтоздарғатрематодтаржатады: фасциолез (қоздырғышы бауыр
двуусткасы, бауыр, өтгі зақымдайды), описторхоз (қоздырғышы мысық,
немесе сібір двуусткасы, бауыр, уйқы безін зақымдайды), клонорхоз
(қоздырғышы қытай двуусткасьи бауыр, үйқы безін зақымдайды),
шистоссшоз (қоздырғышы шистосомдар, қан тамыр, қуық, ішекті
закымдайды). Филярий нематодтары фиЛяриатоз тудырып, қан жөне
лимфатжалық жүйені, тері асты клетчаткасьін, көз үлпаларын зақымдайды,
бұл ауру тропикалық және субтропикалық елдерде таралғаНі Цестодоз
таралуы: цистицеркоз (қоздырғышы цистицерк, бүлшық ет, ми, көзді
зақымдайды) және эхинококкоз (қоздырғышы эхинококк, бауыр, өкпе, миді
закумдайды). Трематодоздарды емдеу үшін хлоксил және празиквантель
қолданылады. Әсер ету механизмі: гельминттердің энергётикалык,
процестеріне әсер етіп, щистосоматозда (празиквантель),
филяриатодозда (дитразин), тениоз, трематодозда (празикванталь).
Сһіохуіит - хлоксил (Б): 2,0 ұнтақ; 1/2 стакан сүтпен әр 10 минут сайын
(3-5 рет) таңғы астан 1 сағ. соң (2 күн), басқа да емдеу сызбалары бар, 4-6
айдан соң емдеу курсын қайталау қажет, Бауырдың гельминтоздарында:
описторхозда, фасциолезда, клонорхозда қолданылады. Жанама әсёрһ
бауыр көлемінің үлғаюы, бауыр түсының ауыруы, протеийурия, жүрек
ырғағының өзгеруі, жүрек түсының ауыруы, эозинофилия, аллергиялық
реакциялар байқалады. Жүрек, бауыр ауруларында, жүктілікте қрлдануға
болмайды. Празиквантель - улылығы төмен, трематодозда және
цестодозда тиімді. Филяриатозда дитразин (0,05 және 0,1 таб. тәулігіне 3
рет Юкун бойына) қолданылады. Тері бөртпелері, қышыма, басауыру, жөтел,
жүрек айну, бауыр мен кек бауырдың көлемі ұлғаюы мүмкін.
102
103

52.

2. ШЕТКЕРЛІК ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ДӘРШЕР
Шеткерлік жүйке жүйесі жүйкелерден және ганглийлерден тұрады. Ол
афферентті және эфферентті болып бөлінеді. Мүшелер мен ұлпалардан
ОЖЖ-не қозуды өткізетін жүйке талшықтарын афференті ал, ОЖЖ-нен
мүшелер мен үлпаларға қозуды өткізетін жүйке талшықтарын эфферентті
деп атайды,
А. Афферентті иннервацияға әсер ететін дәрілер
Ежелгі дәуірдің өзінде-ақ медицинаға анестезиялық препаратгар қажет
болып, ізденістер басталған болатын. Біраз уақыт өткеннен соң, XX
ғасырдың басында химия мен эксперименттік медицинаның дамуының
арқасында әртүрлі хирургиялық және басқа да ем-шараларды ауыртпай
жасау мүмкіндігі пайда болды. Анестезияның барлық түрлерінің ішінде 60%
жергілікті анестезиялық заттарға жатады. Берілген препараттар тобы
әртүрлі медициналық тәжірибеде, соның ішінде гастроэнтерологияда,
пульмонологияда және т.б. медицина салаларында кеңінен қолданылады.
Афферентті иннервацияға әсер ететін дәрілерге: жергілікті
анестетиктер, бырыстырғыш, бүркеуші, сіңіргіш және тітіркендіргіш
дәрілер жатады,
1. Жергілікті анестетиктер афферентті жүйке үштарының қозғыштығы
мен жүйке талшықтарына импульстардың етуін таңдамалы және қайтымды
түрде тежеп,сезімталдықтың барлық түрінің жойылуына (ауырсыну
сезімінің) байланысты жергілікті жансыздандырады. Анестезияның әсер
ету механизмі жасуша мембраналарының ішкі жағынан натрий
өзекшелерінің тежелуімен байланысты. Ол әсер потенциалының пайда
болуын азайтып, импульстің өтуін нашарлатады. Барлық жергілікті
анестетиктер (суда ерімейтін анестезиннен басқа) өндірісте тұз
қышқылының судағы ерітіндісі түрінде шығарылады. Жергілікті
анестетиктерді анестезиялардың барлық түрінде қолданады.
Анестезия түрлері: беткейлі, өгкізгіштік, жүлын, инфильтрациялық
(егу) анестезиялары.
а) беткейлі (терминальды) анестезияда кокаин (Оңтүстік Америка
өсімдігі Егііһгохуіоп соса алкалоидының ең алғашқы анестетигі, улылығы
мен дәріге тәуелділік - кокаинизм тудыруына байланысты қолданылуы
шектеулі), дикаин (тетракаин), анестезин (бензокаин), пиромекаин
(бумекаин) қолданылады. Беткейлі анестезия оториноларингологияда,
офтальмологияда, урологияда, стоматологияда, қышыма, жара, күйікжәне
104
т.б. тері қабатының анестезиясы үшін кеңінен қолданылады. Анестетиктерді
беткейлі қабатқа ерітінді және жағылма түрінде тағайындайды. Ішек
түйілуінде және тік ішектің ауруларында (жарылуда, к&шыну, геморрой)
суппозиторий түрінде (анөстезин, новокаин) белгіленеді. Асқазан
ауруларында (қүсу және жүрек айнуымен жүретін гастритте, жара
ауруларында) ішке (анестезин) белгіленеді. Осы препараттардың ішінде
анестезин суда ерімейді тек майда, спиртте ериді, сондықтан ұнтақ,
жағылма, таблетка түрінде ғана шығарылады.
б) өткізгіштік, жүлынды және инфильтрациялықанестезияларда:
новокаин (прокаин), лидокаин (ксикаин, ксилокаин), тримекаин,
бупивакаин (маркаин, карбостезин), артикаин (ультракаин), прилокаин
(цитанест), бензофурокаин қолданылады. Бүл анестезия үшін ертінділер
міндетті түрде залалсыздандырылған (стерильденген) болуы тиіс. Бұл
препараттар улы және әсері өте қысқа болып келеді. Сондықтан улылығын
төмендетіп, әсерін үзарту үшін 5-10 мл препарат ерітіндісіне 1-2 тамшы
0,1% адреналин гидрохлоридін (кдн тамырларды тарылтатын қ&сиеті бар)
қосу қажет. Өткізгіштік анестезия стоматологияда, хирургияда,
терапевтикалықтәжірибедегі невралгияларда қолданылады, Анестетиктерді
жүйке жолына (жүйке талшықгарының барлықсезімталдыктары жойылады)
енгізеді. Көбінесе 1-2 % ертінділері қолданылады. Жүлынды анестезияда
анастетикті жүлынның бел аймағына субарахноидальды жолмен енгізеді.
Ол кездө жұлынның бел-сегізкөз аймағының барлық сезімталдықтарын
жоятындықтан, аяқ-қол, кіші жамбас мүшелеріне операция жасау үшін
қолданылады. Инфильтрациялық анестезияда анестетиктер тері
қабаттарының терең үлпаларына енгізіледі. Әртүрлі хирургиялық
операцияларда анестетиктің 0,25-0,5% ерітінділері (200-500 мл)
қолданылады. Синтетикалық анестетиктердің кокаинге қарағанда
улылығытөмен. Нашақорлықтудырмайды, бірақ кейбір жанама әсерлері:
басайналу, жалпы әлсіздік, артериялық қан қысымыныңтөмендеуі, коллапс
және жүрек қызметінің тежелуі (жүрек қызметінің тоқтауы) байқалады.
Жергілікті анестетиктер әртүрлі анестезия түрлерінен басқа
микроциркуляцияны жақсарту мақсатында тамырлардың түйілуінде,
қарынша экстрасистолиясында, қарынша жыпылықтауын алдын алу үшін,
жіті миокард инфарктында (2-10% лидокаин ертіндісін күре тамырға)
крлданылады.
Иоуосаіпит - новокаин (Б): 0,25% және 0,5% 200 және 400 мл еріт.
флаконда; 0,25% және 0,5% 1; 2; 5; 10 және 20 мл еріт. амп.
(инфильтрациялықанестезияда - үлпа қабаттарына); 1% және 2 % 1; 2; 5;
және 10 мл ерітінді ампулада (өткізгіштік анестезияда -жүйкежолдарына);
105

53.

0,1 супп.; 0,25% 100-150 мл немесе 0,5% 50-80 мл бүйрек маңы
клетчаткасына Ф. В. Вишневский блокадасы; 0,25-0,5% 30-50 мл еріт.
ішке; 5-15 мл б/е және к/т; 5-10% жағылма түрінде шығарылады. Әсері
30-60 мин. созылады. Алергиялық реакциялар байқалуы мүмкін. Егөр
наукдстың новокаинге (анестезинге, дикаинге) аллергиясы болған жағдайда
лидокаинмен, тримекаинмен немесө пиромекаинмен (бүларға жоғарғы
сезімталдық аз байқалады) алмастыруға болады,
Апае5іһе$іпит - анестезин (Б): 5-10% жағылма; сеппе; 0,3 таб. және
«Павестезин» таб.; 0,1 супп. және «Анестезол» супп.; «Анестезин-Ментол»
дражесі (1-2дражеден ауыз куысында толық сіңірілгенше); Ампровизоль
аэрозолы 50, 80, 170 мл баллоншада (за^ымдалған жерге бір немесе
бірнөше рет енгізіледі) шығарылады.
Оісаігшт - дикаин (А): 0,25- 3% еріт. - терминальды анестезияда;
қабаққа қою үшін көз пленкасы түрінде шығарылады.
Кокаин (А) - 0,25-3% еріт.- төрминальды анестезия үшін белгіленеді.
Шосаіпит - лидокаин (Б): 1% 10 мл және 20 мл еріт. амп.; 2% 2
және 10 мл еріт.; 10% 2 мл еріт.; инфильтрациялық анестезияда 0,1250,25-0,5% еріт.; өткізгіштік анестезия ушін 1-2% еріт.; терминальды
анестезия ушін 1-5% еріт. түрінде шығарылады. Әсері 1-2 сағ. созылады.
Тгітесаігшт - тримекаин (Б): 2% 1; 2; 5 және 10 мл еріт. амп.
шығарылады, Инфильтрациялық және өткізгіштік анестезияларда,
қолданылуы лидокаинге үқсас. Перидуральды анестезияда: 1-2% еріт.;
жүлынды анествзияда: 5% еріт.; беткейлі анестезияда: 2-5% еріт.
белгіленеді. Әсері 1-2 сағатқа созылады.
Руготесаіпшп - пиромекаин (Б): 0,5%, 1% және 2% 10 мл амп,
(терминальды анестезия үшін) және 5%-30,0 жағылма түрінде
(гингивостоматитте ауыз қуысына жағу үшін) шығарылады.
Агіісаіп - артикаин: 2% 10 мл еріт. амп. - инфильтрациялық, өткізгіштік,
эпи- жөне перидуральды анестезияда; щлынды анестезияда 5% 2 мл еріт.
белгіленеді.
Прилокаин (3% 1 мл еріт. амп.) және бензофурокаин ( 1 % 2 мл еріт.
амп.) - стоматологияда инфильтрациялық анестезияда белгіленеді.
2. Бырыстырғыш дәрілер - тері және шырышты қабықшаның бетіндегі
ақуыздың коагуляцияға үшырауына байланысты, жергілікті қабынуға қарсы
әсері бар. Тығыз ақуыз пленкасы сезімтал жүйке үштарын тітіркендіргіш
заттардан қорғап, ауырсынусезімдерін төмендетеді. Бырыстырғыш дәрілер
тері жөне шырышты қабықшаның қабынуында (дерматитте, жараларда,
эрозияда, экземада) сеппе, жағылма түрінде, жағу, шаю үшін белгіленеді.
106
АІЖ-ң қабыну ауруларында (энтерит, колитжәне т.б.) ішке қолданылады.
а) Бейорганикалық бырыстырғыш дәрілерге: висмуттың негіздік
нитраты, қррғасын ацетаты, ашутас, мырыш сульфаты, күміс нитраты
жатады.
ВібтіЛһі зиЬпіігаз - висмуттыңнегізгі нитраты. «Викалин», «Викаир»
таб.; 5-10% жағылма; сеппе; «Нео-анузол» супп. түрінде шығарылады.
Қорғасын ацетаты (РІигпЬі асеіав): 0,25-0,5% дымқылдау үшін
қолданылады.
Ашутас (АІиғпеп): 0,5-1% еріт.
б) Органикалық бырыстырғыш дәрілерге: танин, дерматол,
ксероформ, түнба және қайнатпалар (1:10-1:20): емен қабығы, шайқурай
шөбі, жылантаран тамыр сабағы, шатыраш жапырағы, түймедақ гүлі,
кәдімгі қаражидек жемісі, итошаған шөбі жатады.
Таппігшт - танин: сеппе түрінде; ауыз қуысын шаю үшін 1-2% еріт.
түрінде; жараларға, жарылуда, күйгенде, тесілуде 3-5-10% қолдану үшін
сулы және глициринді ерітінділер мен жағылма түрінде тағайындалады.
Дерматол жэне ксероформ - сеппе түрінде (сыртқа); 10% жағылма.
3. Бүркеуші заттар - шырышты қабықшаларды бүркеп, сезімтал жүйкө
ұштарының тітіркенуіне кедергі жасайды. АІЖ-ның қабыну ауруларында
қолданып, құрамында тітіркендіргіш заттары бар микстуралардың құрамына
кіреді.
Мисііадо Атуіі - крахмал шырышы (2%);
Мисііадо зетіпит Упі - зығыр түқымының шырышы (1:30).
«Алмагель» - Алмагель: асқазан мен үлтабардың жарасында,
гиперацидті гастритте және асқазан ауруларында қолданылады.
170 мл флаконда суспензия түрінде шығарылады. «Алмагель А» қүрамында 0,1 анестезин бар.
4. Сіңіргіш дәрілер (сорбенттер) - шырышты қабықшаларды
тітіркендірмейтін және суда ерімейтін, үлкен адсорбциялық беті бар, ұнтақ
тәрізді инертті заттар болып табылады. Олар өз бойына химиялық
қосылыстарды сіңіріп, сезімтал жүйке үштарын тітіркенуден қорғайды.
Белсендірілген көмір («карболен») диспепсияда, іш кебуде
(метеоризмде), тамақпен, алкалоидтармен және ауыр металл түздарымен
және т.с.с. улануларда қолданылады. АІЖ-ның жарасындаукәне,
асқазаннан қан кетуде қолдануға болмайды.
СагЬо асіотаіиз - белсендірілген көмір (активтелген көмір): үнтақ
түрінде; 0,5 таб. түрінде; уланғанда асқазанды шаю үшін 20,0-30,0
107

54.

(10-15 л сумен араластырып) суспензтсын, ал метеоризмде 1 таб. күніне
2-3 рет белгіленеді.
Зтесіа - смекта: 3,0 пакетте; әртүрлі диареяларда (іш өтуі)
қолданылады. Адсорбциялық (сіңіргіш) қасиетінен басқа ауырған жерді
сездірмейтін және АІЖ-ның шырышты қабықшаларына қорғаныш қызмет
көрсететін қасиеттері бар.
Полифепан - гранула және паста түрінде шығарылып, жұқпалы және
жұқпалы емес диареяларда, метеоризмде (іш кебуі) және жалпы улануларда
қрлданылады.
Ақ балшық (каолин) пен тальк - сыртқа сеппе түрінде тағайындалады.
5. Тітіркендіргіш дәрілер - жергілікті қолданғанда, тері және шырышты
қабықшалардың афферентті жүйке үштарын қоздырып, ішкі мүшелердің
қанмен қамтамасыз етілуін жақсартады. Тітіркендіргіш дәрілер невралгияда,
қүяңда (радикулитте), артралгияда, қүздамада (ревматизмде), миалгияда,
жарақаттарда, сіңір тартылуда, спорттық жарақаттарда, қышыма
дерматозында, сондай-ақ жоғарғы тыныс алу жолдарының қабыну
ауруларында крлданылады. Оларды іріңді ауруларда, нейродерматитте,
сулы экземада, псориазда зақымдалған теріге жағуға болмайды.
Мепіһоіит - ментол: 2% спиртті ерітінді және 10% майлы қоспа
түрінде; 1 және 2% ментол майы: «Меновазин» препараты; «Бороментол»,
«Эфкамон», «Гевкамен» жағылма түрінде, Валидол (Уаііёоіит) 0,06 таб.
және 0,05 капс. түрінде шығарылып, жүрек түсының ауырсынуын төмендету
үшін тіл астына енгізіледі.
Зоіиііо Аттопіі саизіісі - аммиак ерітіндісі: 10% 1 мл еріт. амп.,
10% 40 мл еріт. флаконда шығарылады, мақта немесе дәкемен иіскету
үшін.
Қыша қағазы - жылы суда қыша эфир майы бөлімуі нәтижесінен
тітіркену қасиеті байқалады,
Терпентин майы (скипидар) - 20% жағылма. 40% линименті; камфора
майы, жағылмасы және спирті (10%); бұрыш жапсырмасы; «Никофлекс»,
«Финалгон», «Эспол», «Бом-бенге» және т.б. жағылмалары бар.
108
109

55.

Б. Эфферентті иннервацияға әсер ететін дәрілер
Эфферентті иннервация вегетативті жуйкелерден (щда мүшелерді, кдн
тамырларды, бездерді қамтамасыз етеді) және қаңқа бұлшық еттерінің
қозғалтқыш жүйкелерінен тұрады. Вегетативті жүйке жүйесі симпатикалық
және парасимпатикалық бөлімдерден тұрады. Симпатикалық ганглийлер
мүшелерден тыс, ал парасимпатикалық ганглийлер мүшелерде орналасқан,
Преганглионарлы және постганглионарлы талшықтар деп ажыратылады.
Жүйке талшықтарының мүшелердің жасушаларымен түйіскен жерін синапс
(түйіспе) деп атаймыз. Синапс пен ганглийларда қозу арнайы химиялық зат
- медиатор (дәнекер) арқылы өтеді. Холинергиялық синапстың, сондай-ақ
симпатикалық және парасимпатикалық ганглийлердің медиаторы
ацетилхолин болып табылады. Холинергиялық синапста қозудың берілуі
ацетилхолин медиаторы арқылы жүзеге асырылады. Ацетилхолин
холинергиялық нейрондар үштарының цитоплазмасында синтезделінеді. Ол
холинацетилазаның цитоплазмалық энзимінің қатынасында холин және
ацетилкоэнзим-А-дан пайда болады. Ацетилкоэнзим синапстық көпіршіктерде
жинақталады. Ал адренергиялық синапстың медиаторы - норадреналин
болып табылады. Ацетилхолинге сезімтал рецепторды холинорецептор, ал
норадреналинге сезімтал рецепторларды адренорецептор деп атаймыз. Осы
рецепторларды қуаттандыратын препараттарды миметиктер, ал тежейтін
препарапарды блокаторлар деп атаймыз, Холинорецепторлардың екі түрі
бар: М-холинорецепторлар (мускаринге сезімтал), олар парасимпатикалық
жүйке талшықтарының ганглийден кейінгі жүйке үштарында жөне ОЖЖ-де
орналасқан;
Н-холинорецепторлар (никотинге сезімтал),
олар симпатикалық және парасимпатикалық ганглийлерде, синокаротид
аймақта, бүйрек үсті безінің хромаффинді жасушаларында, қаңқа бүлшық
еттерінің жасушаларында және ОЖЖ-де орналасқан. Холинергиялықсинапста
қозу келесі жолмен өтедг. жүйке импульсы ОЖЖ-нен холинергиялық жүйке
талшықтардың үштарына жетіп, синапстық саңылауға ацетилхолин бөлініп,
постсинапстық мембрананың рецепторларымен байланысып, ол ағза
қызметінің өзгеруіне алып келеді, ацетилхолинэстераза ферментінің
әсерінен бүзылып, жүйке ұштарына біртіндеп жиналады.
1. Холинергиялықсинапстарға әсер ететін дәрілер
1.
М-холиномиметиктер:
пилокарпин,
ацеклидин.
М-холинорецепторларды қуаттаңцырып, келесі әсерлер шақыруы мүмкін:
көз қарашығының тарылуы (миоз), жүрек соғуының баяулауы
(брадикардия), қан тамырларды кеңейтіп, артериялық қысымның (АҚ)
төмендеуі, бронхиолалардың тарылуы және АІЖ-ның бездері секрециясы
110
мен толқи жиырылу қызметінің күшеюі.
Рііосагріпі һуйгосһіогісіит - пилокарпин гидрохлориді (А): 1-2%
5 және 10 мл еріт. - көз тамшылары; 2% 3,0 көз жағылмасы; көз пленкалары
түрінде шығарылып, глаукомада крлданылады; пилокарпин көз қарашығын
тарылтып, көз ішілік сүйықтығының ағуын күшейтіп, көз ішілік қан қысымын
төмендетін әсері бар. Жанама әсері: аккомодацияның түйілуі және көз
жасының ағуы байқалады.
Асесіісііпит - ацеклидин (А): 2-5% еріт.- көз тамшысы; 3-5% көз
жағылмасы түрінде шығарылып, глаукомада қолданылады; 0,2% 1 мл және
2 мл еріт. шығарылып, АІЖ-ы мен қуық атониясында (операциядан кейінгі)
тері астына енгізіледі. Жанама әсері: бронхспазм, тұншығу, брадикардия,
жүрек өткізгіштігі мен автоматизмінің төмендеуі және артериялық қысымның
(АҚ) төмендеуі байқалуы мүмкін. Бронх демікпесінің, жүрек ауруларының
ауыр түрінде, жүрек талмасында (стенокардияда), АІЖ-нан қан кетуде,
эпилепсияда, гиперкинезде, жүктілікте және операцияға дейінгі іш
қуысымың қабыну ауруларында қолдануға болмайды.
2. Н-холиномиметиктер: цититон, лобелин гидрохлориді. Олар
каротидті шумақтың Н-холинорецепторларын қоздырып, тыныс алу
орталығын рефлекторлы қуаттандырады. Тыныс алу рефлекторлы түрде
тоқтағанда, газбен уланғанда және жаңа туған баланың асфиксиясында
(түншығуында) қолданылады, Бірақ ондай жағдайда көбінесе жасанды
өкпеге дем беру жүргізіледі. Н-холиномиметиктер тыныс алу орталығының
тежелуінде (мысалы, морфинмен, барбитураттармен және т.б. уланғанда)
әсері жоқ,
Суіііопит - ЦИТИТОН (Б): 1 мл амп. шығарылып, 0,5 мл күретамырға енгізіледі,
Н-холиномиметиктер никотинге тәуелділікті төмендету мақсатында,
темөкіден арылуды жеңілдету мақсатында кеңінен қолданылады («Табекс»
таб., 1 таб. тәулігіне 1 -5 рет 20-25 күн бойы; «Лобесил» таб., 1 таб. тәулігіне
4-5 рет тамақтан бүрын 7-10 күн бойы; «Никоретте» сағыз түрінде, 1
сағыздан тәулігіне 3-4 рет). Атеросклерозда, гипертониялық ауруларда,
ірі қан тамырлардан қан кетуде, өкпе ісінуінде және тырысуға бейімділікте
қолдануға болмайды. Никотииніңулы әсері: темекі шөгу, гипертониялық
аурулар мен жүректің ишемиялық ауруларына; жүрек аритмияларына;
эндартеритке, созылмалы бронхит пен пневмонияға, жел өкпеге, өкпенің
қатерлі ісігі мен көрудің нашарлауына алып келеді.
3. Антихолинэстеразды дәрілер эндогенді ацетилхолинның
жиналуына алып келетін, ацетилхолинэстераза ферментінің белсенділігін
ш

56.

тежейді, нәтижесінде ағза мен ұлпаға оның әсері күшейіп, үзарады.
Антихолинэстеразалық дәрілерді таңдау олардың белсенділігімен, үлпаны
тосқауылдау арқылы өту қабілетімен, әсерінің ұзақтығымен, тітіркендіргіш
әсері және улылығымен анықталады. Антихолинэстеразды дәрілерді
миастенияда және бұлшық ет дистрофиясында (жүйке-булшық ет
өткізгіштігін жақсартады); салдануда, невритте; менингиттен,
полиомиелиттен, энцефалиттен кейін; ішек пен қуық атониясында;
толғақтың әлсіздігінде; глаукомада қолданады. Эпилепсияда,
гиперкинезде, бронх демікпесінде, стенокардияда, атеросклероз және
жүктілікте қолдануға болмайды.
а) әсері қайтымды препараттары: физостигмин, галантамин
(нивалин), прозерин (неостигмин), пиридостигмин (калимин,
местинон), оксазил - орташа әсерлі; дистигмин (убретид) - әсері ұзақ.
б) әсері қайтымсыз препараттары: армин, ФОҚ. Әсері өте ұзақ.
Үшіншілік аминдер: физостигмин, галантамин - гематоэнцефальды
кедергіден жеңіл өтетін болғандықтан, полиомиелиттен кейінгі жағдайды
емдеу үшін қолданылады. Глаукома кезінде прозерин, физостигмин,
фосфакол тағайындалады. Жергілікті әсер үшін (миастенияда, ішек пен
қуық атониясында, полиомиелиттен көйін, антидеполяризациялық кураре
тәрізді дәрілердің антагонистері ретінде) әдетте салыстырмалы улылығы
аз дәрілерді - прозерин, галанташн, сирек жағдайда физосгишинд/
таңдайды.
Ргозегіпит - прозерин (А): 0,015 таб. - 30 минут тамақтан алдын;
0,05% 1 мл еріт. амп., 1 мл тәулігіне 1-2 ретт/а енгізіледі.
Саіапіһатіпі һуйгоЬготісІит - галантамин гидробромиді (А):
0,02 таб.; 0,5%, 1% және 1,5% 1 мл еріт. амп. - тәулігіне 1-2 ретт/а енгізіледі,
ФОҚ (фосфорорганикалық қосылыстар) - әсері қайтымсыз, өте
белсенді және улы болып келеді. Табун, зарин, заман - химиялық төнгіш
затгарға жатса, ал дихлофос және т.б. инсектицид ретінде қолданылады.
Антихолинэстераздық дәрілермен улану мүмкіндігі бар. Ол негізінен ағзада
ацетилхолиннің жоғары концентрациясының жиналуымен, сонымен бірге
холинорецепторларды тікелей қоздырумен байланысты, әсіресе ФОҚ
уланғанда ағзаға қауіп тудыруы мүмкін. Улану белгілері: тыныс алудың
қиындауы, брадикардия, АҚ төмендеуі, сілекейдің ағуы, терлеу, құсу, іш
өту, тырысулар, миоз және аккомодацияның бұзылуы байқалады. Жөрдем:
шүғыл түрде атропинді енгізіп, жасанды дөм беру қажет (тыныс алу
тоқтағанда), асқазанды шайып, симтоматикалық ем (жүрек-қан тамыр
жүйесіне өсер ететіндәрілер, тырысуға қарсы дәрілер және т.б.) жүргізіп,
холинэстеразды реактиваторлар (дипироксим, изонитрозин) енгізу қажет.
112
4. М-холиноблокаторлар М-холинорецепторларды тежейтін заттар
болып табылады, Оларға: атропин (кәдімгі итжидек, қара меңдуана, сасық
меңдуана алкапоидтары), итжидек препараттары, платифиллин (зиягүл
алкалоиды), метацин жатады. Ацетилхолиннің әсерін жояды, сондықтан
симпатикалық иннервацияға тән әсер көрсетеді: көз қарашығының кеңеюі
(мидриаз), көз ішілік қан қысымының жоғарлауы, жүрек соғуының күшеюі
және жиілеуі (тахикардия), АҚ көтерілуі, бронхтың кеңеюі, А!Ж бездерінің
секрециясы мен толқи жиырылуы төмендеуі байқалады. Берілген топтың
ең жақсы игерген өкілі атропин, сондықтан М-холиноблокаторларды
атропин тәрізді дәрілер деп атайды.
Аігоріпі зиііаз - атропин сульфаты (А): 1% еріт. - көз түбін зерггеу
үшін қолданылады және көзілдіріктаңдауда көз тамшысы түрінде шығарылып;
иритте, иридоциклитте; 1%жағылма; көз пленкалары (атропин көз карашығын
кеңейтіп, аккомодацияның салдануын тудыруы мүмкін - жақыннан көре
алмаушылық көз ішілік қысымын жоғарылатады, әсері 7-8 күнге созылады)
түрінде; 0,1% 1 мл еріт. амп. шығарылып, 0,25-1 мл т/а, б/е, к/т енгізіледі.
Спазмолитик ретінде атропинді бірыңғай салалы бүлшық еттүйілуінде (бауыр,
бүйрек пен ішек шаншуларында), бронхспазмда қолданылады. Сонымен
бірге асқазан мен ұлтабардың жарасында, наркоздан алдын премедикация
үшін, брадиаритмияда, бронхдемікпесінде, атриовентрикулярлы блокадада,
паркинсонизмде, сондай-ақ М-холиномиметиктермен және
антихолинэстеразды дәрілермен уланғанда және көз тәжірибесінің
диагностикасында қолданылады. Жанама әсері: тахикардия, ауыз
қуысының қүрғауы мен көз қарығу байқалады.
РІаіурһуІІіпі һусігоіагігаз - платифиллин гидротартраты (А);
0,2% 1 мл еріт. амп. шығарылып, т/а енгізіледі, платифиллин миотропты
спазмолитикалық әсер көрсетіп, АҚ төмендетеді.
Меіһасіпит - метацин (А): 0,1% 1 мл еріт. амп. шығарылып, т/а,
б/е, к/т енгізіледі. ОЖЖ-не, аккомодацияға аз әсер етіп, бронхолитикалық
әсері айқын байқалады.
Скополамин гидробромиді - ОЖЖ-н тежеп, әуе мен теңіз
ауруларында («Аэрон», «Скоподерм ТТС» таб.) қолданылады.
Итжидек препараттары: «Бекарбон», «Бесалол», «Белластезин»,
«Беллалгин» таблеткасы - жара ауруларында, гастритте және шаншуларда
қолданылса; «Анузол», «Бетиол» супп. - тік ішектің қабыну ауруларында,
АІЖ-ң түйілуінде; ал «Солутан» - бронхолитикалық және жөтелге қарсы
және т.б. дәрі-дәрмек ретінде қолданылады.
Ипратропиум бромиді (атровент) - 0,01 таб., мөлшерленген аэрозоль
түрінде; окситропиум бромиді және тровентол - мөлшерленген аэрозоль
түрінде шығарылып, бронхтарға таңдамалы әсер етіп бронх демікпесінде
113

57.

қолданылады.
Пирензепин - асқазан безінің М^холинорецепторының арнайы тежегіші
болып табылып, гиперацидті гастрит пен асқазан жарасында
қолданылады.
Тропикамид - көз тамшысының әсері қысқа 2-6 сағ.; гоматропин көз тамшысы, әсері 15-20 сағ. созылады.
М-холиноблокаторларды гаукомада, миокардтың, бауыр мен
бүйректің ауыр органикалық зақымдалуында қолдануға болмайды.
М-холиноблокаторлармен улану кезінде келесі белгілері байқалады:
мидриаз, ауыз қуысының қүрғауы, тері қабаттарының құрғауы, тамыр
соғуыныңжиілеуі, психикалық қозу, галлюцинация, ОЖЖ-ніңтежелуі, тыныс
алу орталығының салдануынан өлімге алып келуі мүмкін. Жәрдем:
асқазанды шаю (танин ерітіндісімен немесе белсендірілген көмірдің
суспензиясымен), ішке түзды іш айдағыш, антихолинэстеразды дәрілер,
үлкен мөлшерде тыныштандыратын, үйықтататын дәрілер, форсирленген
диурез, гемосорбция және жасанды дем беру қажет.
5. Ганглиоблокаторлар симпатикалық және парасимпатикалық
ганглиялардағы вегетативті түйіндердің Н-холинорецепторларын бөгеу
нәтижесінде, қан тамырлары кеңейіп, артериялық және веноздық қан
қысымын төмендетеді; АІЖ-ң бездерінің секрециясы мен толқи жиырылуын
тежейді. Ганглиоблокаторлар гипертониялық криз ұстамаларында, өкпе
ісінуінде, жедел ми ісінуінде, тығындалған эндортеритте, кей кезде асқазан
жарасында қолданылады. Жанама әсері: ішек атониясы, ортостатикалық
гипотония (алдын алу мақсатында препаратты кдбылдап болғаннан соң
науқас 2 сағат төсекте дем алуы кңжет), аккомодацияның бүзылуы мен
ауыз қуысының қүрғауы байқалуы мүмкін. Гипотонияда, бауыр мен бүйрек
ауруларында, қан кетуде, мидан қан кетуде, жүрекжүмысының бүзылуында,
жедел миокард инфарктында қолдануға болмайды.
Вепгоһехопит-бензогексоний (Б): 0,1 және 0,25 таб.-1-2 таб. тәул.
3-6 рет; 2,5% 1 мл еріт. амп. т/а, б/е енгізіледі. Әсері 2-4 сағ.
Репіатіпит - пентамин (Б): 5% 1 және 2 мл еріт. амп. шығарылып,
б/е, к/т енгізілөді. Әсері 1-2 сағатқа созылады.
Рігііепит - пирилен (Б): 0,005 таб. әсері 8-12 сағ. созылады.
Гигроний және арфонад әсері қысқа (10 - 20 мин), қан кетуді төмендету
мақсатында хирургияда қолданылады.
Пахикарпин ганглиоблокаторлық белсенділігі өте төмен және әсері
қысқа, бірақ АІЖ-да жақсы сіңіріліп, миометрияға қуаттандырғыш әсер
(туу қызметін қуаттандырады) көрсетеді.
114
6. Кураре тәрізді дәрілер (шеткерлік әсерлі миорелаксанттар) қаңқа бүлшық еттерінің Н-холинорецепторларын тежеу нәтижесінде: қол,
көз, аяқ, мойын, арқа бүлшық еттерінің, қабырға аралық бүлшық еттерінің
және диафрагманың босаңсуы байқалады. Кеңірдек интубациясында,
эндоскопиялық ем-шараларда, хирургиялық операциялардың
интубациялық наркозында, сүйек сынықтарының орнына түсіруді жеңілдету,
буын шығуын орнына келтіру мен сіреепені өмдеу үшін крлданылады.
а) Әсері антидеполяризациялық миорелаксанттар: тубокурарин
хлориді, панкуроний бромиді (павулон); пипекуроний бромиді
(ардуан), векуроний бромиді (норкурон) - Н-холинорецепторЛарды
тежеп, ацетилхолинның деполяризациялық әсерін төмендетеді.
Миорелексациялық әсері 20-60 минут. АнтидеполяризациялЫқ
миорелаксанттардың антагонисті сйнапстық саңьілаудағы ацетилхолинйың
мөлшерін жоғарылататын антихолинэстеразды дәрілер болып табылады.
ТиЬосигагіпі сһіогісіит - тубокурарин хлориді (А): 1% 1,5 мл еріт.
амп., 0,0004 - 0,0005 г/кг, к/т енгізіледі. сІ-Тубокурарин-оңтүстік Америка
өсімдігінің әртүрлі Зігусһпоз алкалоиды,
б) Әсері деполяризациялық миорелаксанттар: дитилин (миорелгксин, листенон) - химиялық қүрылысы жағынан диацетилхолин болып
табылады, Н-холинорецепторларды қоздырып, синапстан кейінгі
мембрананың деполяризациясың тудырады. Әсері 5-10 минут.
Антихолинэстеразды дәрілер дитилиннің әсерін күшейтеді. Дитилиннің
әсерін төмендету үшін қүрамында холиңэстеразасы бар жаңа қан қүю
қажет.
Оііһуііпигп - дитилин (А): 2% 5 және 10 мл еріт. амп. шығарылып,
0,0015 - 0,002 г/кг к/т енгізіледі.
в) Әсері аралас миорелаксанттар: Диоксрний - алғашқыда
деполяризация кезеңін тудырып, содан соң антидеполяризациялық
миорелаксанттар секілді әсер көрсетеді.
г) Мелликтин (тегеурінгүл алкалоиды) - үшіншілік амин боЛып
табылатын алкалоид. АІЖ-да жақсы сіңіріліп, әсер ету жағынан
тубокураринге үқсас. Бүлщық ет тонусының жоғарылауымен жүретін
ауруларда және толқи жиырылу қызмөтінің бүзылыстарында
(постэнцефальды паркинсонизм, арахноэнцефалитжәңе т.б.) қолданылады.
1)5

58.

2. Адренергиялық синапстарға әсер ететін дәрілер
Шеткерлік иннервацияда адренергиялық талшықтардан эффекторлы
(жумыс атқаратын) жасушаларга импульстар берілуінде норадреналин
медиаторы қатысады. Адренергиялық аксондар әффекторлы жасушаларға
келіп, жүйке ұштарының қызметін атқаратын варикозды түйіндері бар
жіңішке торға таралады, Варикозды түйіндердің көпіршіктерінде
(везикулаларында) норадреналин медиаторы бар. Жүйке импульстарына
жауап ретінде норадреналиннің синапстық қуыста бөлінуі және синапстан
кейінгі мембраналарының адренорецепторларымен әсерлесуі пайда болады.
Адренорецепторлардың сезімталдығына байланысты 2 түрі бар. Олар
а - және В - адренорецепторлар. а - адренорецепторлардың а, және а2,
ал 6-адренорецепторлардың 8, және В2түрлері бар. оц-адренорецепторлар
синапстан кейін, ал а2-адренорецепторлар синапстан алдын және тыс
жинақталған. а -адренорецепторлар бүйректің шырышты кдбықшасында,
терінің кдн тамырларында, АІЖ-ң сфинктері мен көк бауырда орналасқан.
И^-адренорецепторлары жүректің булшықетінде, Іі2-адренорецепторлары
ми, жүрек, бронх және қаңщ булшық еттерінде орналасқан.
Көптеген ауруларда, әсіресе жүрек-қан тамыр жүйесінің ауруларында
вегетативті жүйке жүйесінің айқын бүзылыстары пайда болуы мүмкін. Бұл
бүзылыстар вегетативті жүйке жүйесінің әртүрлі құрылымында, соның
ішінде адренергиялық синапста қозудың берілу механизміндегі
өзгерістерімен айқындалады. Сондықтан медициналық тәжірибеде қазіргі
кезде кеңінен адренергиялық синапстағы қозудың берілуін таңдамалы
қалыпқа келтіретін дәрілер кеңінен қолданылады. Адренорецепторларды
қоздыратын дәрілерді адреномиметиктер, ал тежейтін дәрілерді
адреноблокаторлар дейді. а^-адренорецепторлардың крзуында қан
тамырлар тарылып, АҚ көтеріледі. В^-адренорецепторлардың қрзуында
жүрөк соғуы жиілеп, күшейеді, автоматизмі жоғарылап, өткізгіштігі
жақсарады. В2-адренорецепторлардың қозуында бронхтар мен қан
тамырлар кеңейеді. Адреномиметиктер кеңінен айқын гипотензиясы бар
жіті қан тамыр жеткіліксіздігінде, бронх демікпесінде, мүрын мен көздің
шырышты қабықшаларының қабынуында, глаукомада, гипогликемиялық
комада және жүрек жұмысы тоқтағанда қолданылады. Адреноблокаторлар
гипертония ауруларында, аритмияларда, стенокардиядажәнетамырлардың
түйілуінде қолданылады.
1. а-адреномиметиктер (а - адренорецепторларды қоздырады).
М е з а і о п и т - мезатон (фенилэфрин гидрохлориді) (Б);
а^-адренорецепторларды (тамырлардың, тамыр қозғалтқыш орталықтардың) қоздырып, қан тамырларды тарылтып, АҚ-ы жоғарылатады,
116
117

59.

рефлекторлы брадикардия тудырады. Тамырлардың және тамыр
қозғалтқыш орталықтың адренорецепторларын қоздырады. ОЖЖ шамалы
қоздырып ішке («Колдрекс» қиыстырылған препаратының құрамына кіреді)
қолданылады. Әсері күре тамырға енгізгенде 20 минут, тері астына
енгізгенде 40-50 мин. бойы сақталады. Көз қарашығын кеңейтетін әсері
бар, сондықтан көз түбін зерттеу үшін диагностикалық мақсатта,
глаукомада көз тамшысы түрінде 1-2% еріт. қолданылады. Мүрынның
шырышты қабықшаларының қан тамырларын тарылтып, жергілікті
енгізгенде қабынуды төмендететін қасиеті бар, сондықтан ринитте мүрын
тамшысы түрінде 0,5% еріт. қолданылады. Қан тамырын тарылтып, АҚ-ы
жоғарылату үшін шокта, коллапста 1% -1 мл еріт. амп. түрінде 0,3% 1 мл
40% 40 мл глюкозамен к/т баяу немесе тамшылатып; 0,3-1 мл т/а және
б/е тәулігіне 2-3 рет енгізіледі.
Нафтизин (санорин), називин (назол) және галазолин (ксимелин,
тизин, олинт) - а2-адренорецепторларды қоздырып, қан тамырларды өте
ұзақ уақыт тарылтатын қасиеті бар, сондықтан созылмалы ринитте
қрлданылады.
Ыарһіһугіпит - нафтизин (Б): 0,05% және 0,1% 10 мл еріт. флаконда
шығарылып, ринитте мұрын қуысына тамшы түрінде тағайындалады.
а -адреномиметиктерді гипертонияда, атеросклерозда, миокардтың
созылмалы ауруларында және гипертиреозда крлдануға болмайды.
Клофелин - гематоэнцефальды кедергіден жеңіл өтеді, тамыр
қозғалтқыш орталығының а?-адренорецепторларын қоздырып, жүйке
үштарынан норадреналиннің бөлінуін төмендетеді, соның әсерінен
орталыққа гипотензивті әсер етіп, АҚ-ы төмендетеді. Клофелин жүрекқан айналымын төмендетіп, анальгетикалық (ауырған жерді басатын) және
седативті (тыныштандыратын) әсер көрсетеді. Гипертониялық ауруларда
және глаукомада (көз тамшысы) белгіленеді.
2. й - адреномиметиктер
Ізасігіпит - изадрин (новодрин, эуспиран) (Б): 0,005 таб.; 8, жәнеВ,
адренорецепторларды қоздырады. Жүректің В^-адренорецепторларын
қоздырып, жүрек жиырылуы күші мен жиілігін жоғарылатады, сондықтан
брадиаритмияда және атриовентрикулярлы бегетте 0,005 таб. түрінде тіл
астына белгіленеді. Бронхтың В2 адренорецепторларын қоздырып және
кеңейтіп, бронхолитикалық әсер көрсетеді. 0,5% - 25 мл және 1% 100 мл
флаконда шығарылып, бронх демікпесінде ингаляциялау үшін
тағайындалады. 0,5% - 1 мл амп. шығарылып, к/т енгізіледі. Изадриннің
бронхолитикалық әсері тез және қысқа {/ сағ. дейін). Жанама әсері
118
жағынан тахикардия, экстрасистолия (жүректің В^-адренорецепторларын
қоздаруымен байланысты) және діріл байқалады.
Бронхтарға таңдамалы әсер ететін ./?2 адреномиметиктерге:
орципреналин сульфаты (алупент, астмопент), фенотерол (беротек,
партусистен), сальбутамол (вентолин), тербуталин (бриканил) жатады.
Бүл препараттардың әсері үзақ (6 сағ, дейін), бронх демікпесінде ішке,
парентеральды және ингаляция түрінде тағайындалады.
ЗаІЬиіатоІит - сальбутамол (Б): 0,002 және 0,004 таб. түрінде
шығарылып, 1-2 таб. тәулігіне 1-4 рет; 0,1% 5 мл еріт. амп.- к/т
тамшылатып; 10 мл және 20 мл аэрозоль 1-2 ингаляциядан тәулігіне
4-6 рет. Фенотеролға қарағанда әсері төмен.
Орципреналин сульфаты - бронхтағы В2-адренорецепторларды
қоздырып, бронхиальды демікпені алдын алу және ұстамасын басу үшін,
кей кезде брадиаритмия мен атриовентрикулярлы бөгетте қолданылады,
Изадринге қарағанда АҚ төмендеуі мен тахикардия тудырады. Тербуталин
бронх демікпесі үстамасын басу үшін аэрозоль түрінде қолданылады,
мөлшері күніне 8 реттен аспауы қажет,
Кленбутерол (контраспазмин), формотерол (форадил),
сальметерол (сальметер, серевент) - әсері ұзағырақ (12 сағ.)
препараттар. 62-адреномимөтиктер бронхтың, сонымен қатар
миометрияның В2 адренорецепторларын қоздырып, жатыр мойынының
бүлшық еттерін босаңсытып, түсік тастау қаупінде қолданылады.
Добутамин (добутрекс, инотрекс) - В^адренорецепторларды
таңдамалы тежеп, миокардтың жиырылуы мен жүректің қан айдауын
күшейтеді, сондықтан жүрекжеткіліксіздігінде кардиотоникалық дәрілік зат
ретінде, хирургиялық операцияларда к/т таМшылатып енгізіледі.
В - адреңомиметикгерді стенокардияда, жүрек ырғағының бүзылуыңда
және жүктіліктің алғашқы 3 айында қолдануға болмайды.
3. а - және 6 - адреномиметиктер: адреналин (зпинефрин)
гидрохлориді (гидротартраты) - фенилалкиламиндер тобына жатады.
Адреналин синтетикалық жолмен немесе жануарлардың бүйрек үсті безінен
алынады. Тікелей а- және В-адренорецепторларды қуаттандырады, Адреналин
В2-адренорецепторларын қоздыруымен байланысты қан тамырларды кеңейтіп
(а-адренорецепторларды қоздыруымен байланысты) АҚ-ң жоғарылауынан
кейін оның төмендеуі байқалады, сондықтан шокта, коллапста, АҚ көтеру
үшін а-адренорецепторлардыңтаңдамалы қоздырғышы болып табылатын
мезатон мен норадреналинді бірге қолданған дүрыс. Жарақат алғанда,
операцияларда, қан кетуде, интоксикацияда, уланғанда - АҚ-ң бірден
119

60.

төмендеуінде адреномиметиктерді қолданбас бұрын, қан айналым
жүйесіндегі қан көлемін толтыруды міндетті тұрде ескерген жөн, Адреналин
аллергиялық реакцияларда (анафилактикалықшокта, көмейдіңаллергияльіқ
ісігінде және т.б.); жүрек тоқтағанда - сол жақ жүрек қарыншасының
қуысына енгізіледі; басқа да В-адреномиметиктер әсер етпей жатқанда,
бронх демікпесі ұстамасын басуда; инсулинннің мөлшерін асырғандатуатын
гипогликемиялық комада қолдакылып, сонымен қатар адреналин
ерітіндісін жергілікті анестетиктердің улылығын төмендету және әсерін
ұзарту үшін қолданылады. Адреналин жүрек бұлшық ет жиырылу күші
мен жиілігін жоғарылатады, ал атриовентрикулярлы өткізгіштік бүзыііуында
В-адреномиметиктердІ (изадрин, орципреналин) қолданған дұрыс.
Адреналинді б/е, т/а, шырышты қабатқа жергілікті енгізіледі, ал к/т
тамшылатып сирек қолданылады, АІЖ-да бүзылуы себебінен ішке
қолданбайды. Адреналиннің әсері қысқа: к/т енгізгенде - 5 мин., т/а
енгізгенде - 30 мин. Жанама әсері: тахикардия, жүрек аритмиясы, жүрек
түсының ауырсынуы, АҚ көтерілуі, гипергликемия, тынышсыздық, діріл,
бас ауыру және миға қан қүйылуы мүмкін. Гипертониялық ауруларда,
атересклерозда, тиреотокоикозда, қант диабеті мен жүктіліктеқрлдануға
болмайды.
Норадреналин (норэпииефрин) - АҚ жедел төмендегенде
к/т тамшылатып, жүрек тоқтағанда сол жақ жүрек қарыншасының қуысына
енгізіледі.
Асігепаііпі һусігосһіогісіит - адреналин гидрохлориді (Б): 0,1% 1 мл
еріт. амп, 0,3-0,75 мл т/а және б/е; 0,1 % 10 мл еріт. флаконда шығарылып,
жергілікті (шырышты қабатқа) енгізіледі.
Асігепаііпі һусігоіагігаз-адреналин гидротартраты (5): 0,18% 1 мл
еріт. ампулада; 0,18 % 10 мл еріт, флаконын жергілікті енгізіледі.
ІЧогасІгепаІіпі һусігоіагігаз -норадреналин гидротартраты (Б); 0,2%
1 мл еріт. амп. шығарылып, 5% глюкоза еріт. бірге к/ттамшылатып енгізеді.
4. Симпатомиметиктер: эфедрин - Ерһебга өсімдігінің алкалоиды,
а және В-адренорецепторларға тікелей емес (медиатор арқылы) әсер етеді.
Варикозды түйіндерге әсер етіп, медиатордың (норадрөналиннің) бөлінуін
тудырып, медиатордың нейрональды кері үсталуын төмендетеді. Жүрек
жүмысын қуаттандырады, АҚ-ы жоғарылатады, бронхолитикалық әсер
көрсетеді, ішектің толқи жиырылуын төмендетіп, көз қарашығын кеңейтеді
(аккомодацияға және көз қысымына әсөрі жоқ), қаңқа бүлшық еттерінің
тонусын жоғарылатып, гипергликемия шақырады. Эфедрин ОЖЖ-не
психоқуаттандырғыш әсер керсетеді. Бронх демікпесі үстамасын
120
алдын алу және басуда, жедел АҚ төмендету үшін және гипотониялық
жағдайда, аллергиялық реакцияларда, ОЖЖ-ң тежелуінде, ринитте, көз
тәжірибесінде көз қарашығын кеңейту мақсатында және атриовөнтрикулярлы бөгетте қолданылады. Гипертониялық ауруларда,
атеросклерозда, стенокардияда, гипертиреозда және үйқысыздықта
қолдануға болмайды.
Ерһесігіпі һусігосһіогісіит - эфедрин гидрохлориді (Б): 0,025
таблетка, 1-2 таб. тәулігіне 2-3 рет; 5% 1 мл еріт. амп. - 0,5-1 мл т/а және
б/е; 100-500 мл глюкозаның немесе №СІ изотонды еріт. к/т тамшылатып;
ринитте 2-3 % еріт. мүрын тамшысы; 1-5 % көз тамшысы түрінде
қолданылады.
5. а-адреноблокаторлар
а) Таңдамалы емес а - адреноблокаторлар: фентоламин және
тропафен а, және а2 адренорецепторларды тежейді. Шеткерлік қан
тамырларды кеңейтіп, шеткерлік үлпалардың қанмен қамтамасыз етілуін
жақсартады АҚ төмендетіп, тахикардия тудырады. Қрлданылуы: шеткерлік
қан айналымының бұзылуы: эндартериит, Рейе ауруы, аяқтың ойық
жаралары, феохромоцитома.
Рһепіоіатіпі һуйгосһіопгіигп - фентоламин гидрохлориді (Б):
0,025 таб. шығарылып, 2-4 таб. тәулігіне 3-5 рет қабылдау қажет.
Тгорарһепит - тропафен (Б): 0,02 құрғақ зат амп. 1 мл инъекцияға
арналған суда ерітіп т/а, б/е тәулігіне 1-3 рет.
б) Таңдамалы а-адреноблокаторлар: празозин (адверзутен,
минипресс) - а,- адренорецепторларды таңдамалы тежейді. Артерия мен
венаны кеңейтіп, жүрекке венозды қан ағысын төмендетеді, жүрекке алдын
және кейінгі түсетін күшті төмендетіп, жүрек жүмысын жеңілдетеді. Негізгі
әсері - АҚ төмендету. Тахикардия тудырмайды. Қандағы холестериннің
мөлшерін төмендетіп, бүйрек пен ми қан айналымын қалыпты жағдайға
келтіреді. Әртүрлі артериялық гипертензияда крлданылады. Әсері 6-8
сағатқа созылып, бірінші рет үйықтар алдында тағайындайды, себебі науқас
6-8 сағат төсекте дем алуы (ортостатикалық коллапс қаупін алдын алу
үшін) тиіс.
Ргагозіпі һусігосһогісіит - празозин гидрохлориді (Б): 0,001; 0,002;
0,005 таб., 1/2 - 5 таб. тәулігіне 2-3 рет қабылдайды.
Доксазозин (кардура) жэне теразозин (гитрекс) празозиннен
айырмашылығы әсері үзақ, сондықтан тәулігіне 1 рет қабылдайды және
«алғашқы мөлшердің еренін (феноменін)» туғызбайды. Таңдамалы аадреноблокаторлар қуық асты безінің қатерсіз гиперплазиясында
121

61.

қрлданылады, өйткені қуықтың бірыңғай салалы бүлшық еттері мен несеп
шығару жолдарының сфинктерін босаңсытып, несептің айдалуын
жақсартады, антидизуриялық әсер тамсулозинде (омник) байқалады.
а-адреноблокаторларды жүрек пен қан тамырлардың органикалық
зақымдалуы мен жүктілікте қолдануға болмайды.
6. В-адреноблокаторлар (£ - адренорецепторларды тежейді),
а) Таңдамалы емес 6 - адреноблокаторлар В, - және 6 2 адренорецепторларды тежейді. Әсері орташа (6-8 сағ.): анаприлин
(пропранолол, обзидан, индерал), окспренолол (тразикор),
альпренолол, пиндолол (вискен); әсері үзақ (24 сағ. дейін.): надолол
(коргард), бопиндолол (сандонорм).
АпаргіІІігшт - анаприлин (Б): 0,01 және 0,04 таб., 1-4 таб. тәулігіне
3-4 рет; 0,1% 1 және 5 мл еріт. амп. шығарылып, күре тамырға енгізіледі.
6, - адренорецепторларды тежөу нәтижесінде, жүректің жиырылу күші мен
жиілігін төмендетіп, жүрек бүлшық етінің қозуын, автоматизмі мен
өткізгіштігін және жүрекке оттегінің қажеттілігін төмендетеді. Қрлданылуы:
стенокардия, тахиаритмия, инфаркттан кейінгі жағдай. Бүйректегі ренин
синтезінің тежелуі мен жүректің минуттық көлемі төмендеуімен байланысты
гипотензивті әсері байқалады. Жанама әсері: брадикардия,
атриовентрикулярлы өткізгіштіктің қиындауы, жүрек жетіспеушілігі,
гипотензия, В2-адренорецепторларды тежеу нәтижесімен байланысты бронх
тонусының жоғарылауы (бронхспазм), үйқы келуі, депрессия, аяқ-қол
тамырларының түйілуі мен диспепсиялық жағдайлар байқалуы мүмкін.
Брадикардияда, жүрекжеткіліксіздігінде, бронхдемікпесінде, бронхспазмға
бейімділікте, атриовентрикулярлы түйіннің өткізгіштігінің бүзылуында, қант
диабетінде (анаприлин дәрілік гипогликемияны күшейтеді) және жүктілікте
қолдануға болмайды.
Охргепоіоішп • окспренолол (Б): 0,02 таб., 1-2 таб. тәулігіне 3 рет,
б) Кардиоселективті И-адреноблокаторлар 6,-адренорецепторларды
тежейді, бірақ бронх тонусына әлсіз әсер етеді. Өсері орташа (6-8сағ):
талинолол (корданум), метопролол (беталок, спесикор); әсері узак,
(24 сағ. дейін): атенолол (тенормин), бисопролол (конкор), ацебутолол
(сектраль).
Таііпоіоіит - талинолол (Б): 0,05 драже-1-2 дражеден тәулігіне 3
рет; 0,2% 5 мл еріт. амп. шығарылып, к/т (өте баяу) енгізіледі.
АІепоІоІшп - атенолол (Б): 0,025; 0,05; 0,1 таб.;1 таб. тәулігіне 1 рет
тағайындалады.
Візоргоіоіит - бисопролол (Б): 0,005 таб.; 1 таб. тәулігіне 1 рет.
122
в) Ішкісимпатомиметикалықбелсенділігі бар & - адреноблокаторлар
жүрек соғуының жиілігіне айқын әсер етпей, жүреюің қызметін жақсартады:
окспрөналол, альпренолол, пиндолол, бопиндолол, талинолол,
ацебутолол.
г) (6 + а) - адреноблокаторлар: лабеталол с^- адренорецепторларды
тежейді, басқа В-адреноблокаторлардан айырмашылығы айрықша
гипотензивті әсері байқалады, Гипертониялық ауруларда және
гипертензивті кризде қрлданылады.
і.аЬеіаІоІ - лабеталол (Б): 0,1 және 0,2 таб. шығарылып, 1 таб. тәулігіне
2-3 рет тамақ үстінде; 1% 5 мл еріт. амп. шығарылып, стационар
жағдайында к/т (тез және күшті әсерімен байланысты ортостатикалык,
гипотензия байқалуы мүмкін) енгізіледі.
&-адреноблокаторларды наукдстыңжағдайын асқындырып алмау үшін,
қабылдауды бірте-бірте төмендеткен дурыс («доғару белгісі»). Ішкі
симпатомиметикалық бөлсенділігі бар Ш-адреноблокаторларда доғару
белгісісиреккездеседі. 6-адреноблокаторлар (тимолол) глаукоманы емдеу
үшін көз тәжірибесінде қолданылады,
7. Симпатолитикалык, дәрілер: резерпин (рауседил, серпазил),
октадин (гуанетидин, изобарин, исмелин), орнид (бретилий).
Норадреналиннің қайта үстау және депонирлену (октадин, резөрпин),
немесе синапстан алдыңғы жүйке үштарынан норадреналиннің бөлінуін
бұзу (орнид) жолымен, жүйке талшықтарынан норадреналиннің бөлінуін
азайтады. Негізгі әсері: қан тамырларды кеңейтіп, АҚ төмендету.
Гипертониялық ауруларда (резерпин), артериялық гипертензияның ауыр
түрінде (октадин) және антиаритмиялық дәрі (орнид) ретінде крлданылады.
Незегріпипт - резерпин (Б): 0,0001 және 0,00025 таб. шығарылып,
1 таб. тәулігіне 2 - 4 рет тамақтан соң; 0,25% 1 мл еріт. амп. шығарылып,
1 мл б/е және к/т енгізіледі. Резерпин раувольфия өсімдігінің алкалоиды,
гематоэнцефальды кедергіден жеңіл өтіп, тыныштандыратын әсері бар.
Жанама әсері жағынан депрессия, ұйқы келуі, жалпы әлсіздік, бас айналу,
ентігу, асқазан безінің секрециясының күшеюі, АІЖ-ң түйілуі, іш өту, жүрек
айну, брадикардия, миоз, мүрын бітуі және ұзақ қолданғанда паркинсонизм
байқалуы мүмкін. Қүрамында резерпині бар таблеткалар: «Адельфанэзидрекс», «Трирезид», «Кристепин», «Бринердин», «Неокристепин».
Раунатин (раувазан) препаратының қүрамында да раувольфия алкалоиды
бар, қолданылуы резерпинге үқсас, бірақ ОЖЖ-не әлсіз әсер етеді.
Осіасііпит - октадин (Б): 0,025 таб. түрінде шығарылады. Жанама
әсері: ортостатикалық коллапс (препаратты қабылдап болған соң науқас
123

62.

төсекте 2 сағат дем алуы керек), адинамия, брадикардия, жүрек айну, іш
өту, мұрын бітелуі және сұйықтықтардың үлпаларда үсталуы мүмкін.
Препараттарды жедел ми қан айналысының бүзылуында, органикалық
жүрек-қан тамыр ауруларының ауыр түрінде, бүйрек жеткіліксіздігінде,
атеросклерозда, ал резерпинді - асқазан мен үлтабардың жарасында,
октадинді - феохромоцитомада қолдануға болмайды.
Дофаминергиялық дәрілер
Дофамин - а-тирозиннен түзетін биогенді амин болып табылады. Ол
норадреналиннің серігі. Нейромедиатор ретінде ол ОЖЖ-нің қызметінде
маңызды қызметатқарады. Дофаминергиялық процеске әсеретуі, бірқатар
нейротропты, соның ішінде психотропты препараттардың әсер ету
механизмімен байланысты. Дофаминергиялық рецепторлардың әртүрлі
подтиптері бар: Д, және Д2. Д^-рецепторларының қызметі дофаминнің
аденилатциклазаның белсенділігі мен циклді АМФ-тың түзілуіне
қуаттандырғыш әсерімен байланысты. Д2-рецепторлар бүл әсермен
байланысты емес. Дофамин шок жағдайында (кардиогенді, травмалық,
эндотоксикалық, операциядан кейінгі, гиповолемиялық т.б. шокта)
крлданылады. Тек күре тамырға тамшылатып енгізеді. Әсері тез басталып
5-10 мин. кейін (енгізіп болғаннан соң) аяқталады.
Оорһатігшт - дофамин (Б): 0,5%; 4% 5 мл еріт. амп.; 125 мл немесе
400 мл 0,9% ЫаСІ, глюкоза ерітіндісімен араластырып, күре тамырға
2-3 сағат тамшылатып, 1-4 күн бойы енгізіледі.
Орталықкр әсер ететін тікелей дофаминомиметиктер - ОЖЖ-ң
Д2 рецепторын қуаттандыратын.
Бромокриптин (парлодел) - гипоталамустың дофаминді
рецепторларын қуаттандырып, гипофиздің алдыңғы бөлігінің гормонының
әсіресе пролактин мен соматотропиннің синтёзін тежейді. Лактацияны
төмендету үшін, эндокринді ауруларында (акромегалия, Иценко-Кушинга),
паркинсонизмде кдлданьшады.
Апоморфин гидрохлориді - сопақша мидың триггерлі аумағының
дофаминді рецепторын қуаттандырып, қозуында күшті қүстыратын әсері
байқалады («Асқорытужүйесінв әсер ететін дәрілөр» тақырыбына кдраңыз).
Тікелей емес дофаминомиметиктер: мидантан (амантадин),
глудантан - орталыққа әсер ететін дофаминомиметикалық препарат,
деподан дофаминнің бөлінуін күшейтіп, дофаминге дофаминді
рецепторлардың сезімталдығын жоғарылатады. Паркинсонизм ауруында
қолданылады, Депренил (селегилин, юмекс) леводопамен бірге
паркинсонизмде қолданылады.
!24
125

63.

Дофаминді рецепторларды тежегіш дәрілер - (лимбиялық жүйедегі
Д2-рецепторын тежейді) - психотропты әсер көрсетеді,
Серотонин әртүрлі мүшелер мен үлпаларда кездеседі, жүйке жүйесінің
синаптикалық көпіршіктеріндежиналып, жүйке импульстарының әсерінен
бөлініп, серотонинді рецепторлармен байланысатын биологиялық аминдер.
Серотонин ОЖЖ-ң медиаторы қызметін атқарады. Серотонинің шеткерлік
әсері қан тамырларды тарылтады, қабыну медиаторының бірі, жергілікті
енгізгенде (т/і, т/а) ісінуі мүмкін, Серотонин тромбоциттердің агрегациясын
жоғарылатады, сондықтан әртүрлі қан көтулөрде қан тоқтату үшін
қолданылады. Жанама әсерлері: күре тамырға жылдам өнгізгенде
ауырсыну, тромбофлебит, іш қуысы мен жүрек түсының ауырсынуы, АҚ-ң
көтерілуі, бас ауыру, тыныс алудың қиындауы, жүрекгің айнуы, диарея
байқалады. Бүйрек ауруында, гипертония ауруында (ІІ-ІІІ дөрежесінде)
бронх демікпесінде, жедел тромбозда, Квинке ісінуінде қолдануға
болмайды.
бегоіопіпі асііріпаз • серотонин адипинаты (Б): 1% 1 мл еріт. амп. 150 мл 0,9% ЫаСІ еріт. к/т тамшылатып; 0,5% 5 мл новокаин еріт.
б/е енгізіледі.
126
3. ОРТАЛЫҚЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ДӘРІЛЕР
Жіктелуі:
1. Наркозға арналған дәрілер
2. Этил спирті
3. Үйыктататын дәрілер
4. Эпилепсияға қарсы дәрілер
5. Паркинсонизмге қарсы дөрілер
6. Аналыетиктер
7. Психотропты дәрілер
8. Аналептиктер
1. Наркозға арналған дәрілер (жалпы анестетиктер)
Наркоз (грек. пагсо$із - мелшею, есеңгіреу) - ағзаның өмірлік маңызды
қызметтері (тыныс алу мен қан айналым жүйесі) сақтала отырып, естің
жойылуы, қаңқа бүлшық еттерінің тонусының төмендеуімен, рефлекторлы
реакциялар мен барлық сезімталдықтың төмендеуімен, ОЖЖ-де
нейронаралық қозудың берілуі әлсіреуімен жүретін жағдай. Афферентгі
импульстердің берілуінің бүзылуы, қыртысты-қыртыс асты аралықтардың,
аралық мидың, жүлынның қызметтерінің өзгеруі және т.б. Наркоз
хирургиялық операцияларда қолданылады. Науқастарды наркозжағдайына
енгізу, хирургиялық операциялардан кейін наркоздан шығуы ағзаны
қалпына келтіру ауруханалар мен клиникаларда арнайы анестезиология
және реабилитация бөлімдерінде жүргізіледі.
Наркозға арналған дәрілердің химиялық қүрылысы әртүрлі және
наркоздың пайда болу механизмін түсіндіретін бірыңғай теориясы жоқ.
Сондай-ақ, барлық наркозға арналған дәрілер ОЖЖ-гі қозудың
нейрондарға және нейрон аралық берілуін тежейді. Наркоздың келесі
сатылары бар:
I. Анальгезия сатысы; біртіндеп ауырсыну сезімінің және естің
жойылуымен сипатгалады. Соның салдарынан амнезия (естің жойылуы)
дамиды.
II. Қозу сатысы: науқаста қозғалыс пен сейлеудің қозуы, тыныс алу
мен тамыр соғуының жиілеуі, АҚ-ң жоғарылауы, көз қарашығының кеңеюі,
рефлекторлы қызметтің барлық түрі күшейеді.
III. Хирургиялық наркоз сатысы: 1-і дәрежесі - беткейлі наркоз;
физиологиялық процестер қалыпқа келеді, ұйқы бірқалыпты, тыныш, қасаң
қабық пен жүтқыншақ-көмекей рефлөкстері сақталған, көз қарашығының
жарықты сезінуі мен бүлшық ет тонусы сақталған. 2-і дәрежесі • айқын
127

64.

наркоз/тыныс алу, тамырдың соғуы, АҚ - бір қалыпты, көз қарашығының
жарықты сезінуі әлсіз, рефлекторлы белсенділік пен бүлшық ет тонусы
төмен. 3-і дәрежесі - терең наркоз: тыныс алуы - жеңіл, жиі,
диафрагмальды; көз қарашығы біртіндеп кеңейіп, жарыққа реакциясы
жойылады; тахикардия дамып, АҚ төмендейді, толық бұлшық өт атониясы
дамиды. 4-і дәрежесі - өте терең наркоз: барлық физиологиялық
процестер шегіне жетіп, қабырғааралық бұлшық еттердің салдануына алып
келіп, диафрагманың жиырылуы және АҚ төмендейді.
IV. Агональды (салдану) сатысы/тыныс алудың толық бүзылуы, тамыр
соғуының жойылуы, қан айналымның тоқтауы, Тыныс алу және тамыр
қозғалтқыш орталығының салдануынан өлімге алып келеді.
Наркозға арналған дәрілер енгізілуі доғарылғаннан кейін, ағзада ояну
кезеңі басталады: наркоздың барлық сатылары кері ретпен жүріп, артынша
наркоздан кейінгі ұйқы басталады.
Наркоз түрлері:
Ингаляциялық наркоз: наркоз аппаратының маскасы немесе
эндотрахеальды түтікше арқылы газ тәрізді немесе үшқыш сүйық
анестетиктермен демалужолы. Ингаляциялық наркозжеңіл басқарылады,
бірақ оған сай құрал жабдықтарды талап етеді.
Ингаляциялық емес наркоз: анестетик ерітінділері күре тамырға
енгізіледі (бір реттік, бөліп немесе тамшылатып), ал бүлшық етке немесе
тік ішекке сирек внгізіледі. Ингаляциялық емес наркоздың қозу кезеңі жоқ,
қарапайым, бірақ нашар басқарылады.
Мононаркоз - бір препаратпен жүргізілетін наркоз.
Аралас наркоз; наркозға арналған дәрілердің екі немесе одан да көп
қоспалары қолданылады, мысалы, фторотан мен азоттотығының қоспасы.
Қиыстырылған наркоз: ингаляциялық емес наркоз бен (базис-наркоз
немесе алғашку наркоз - қозу кезеңін болдырмау үшін) ингаляциялық
наркоздың (жеңіл басқарылады) бірігуі. Араласжәне қиыстырылған наркоз
өте аз концентрациясында препараттардың бірігуінің әсерінен жалпы тиімді
анестезияны қамтамасыз етеді.
Үдемелі (потенцирленген) наркоз -бір-бірінің әсерін күшейтіп және
үзартатын наркотикалық, аналыетикалық жөне тыныштандыратын
препараттармен қолданылатын қиыстырылған наркоз.
Нейролептоанальгезия - нейролептиктермен (дроперидол және т.б.)
наркотикалық анальгетиктерді (фентанил және т.б.) қиыстырып беретін,
есі сақтала отырып, жасанды жансыздандыратын жалпы анестезияның
ерекше әдісі. Бұл әдіс өз еркімен, қиыстырылған анестезия және
премедикация үшін қолданылады.
128
Науқасты наркозға дайындар алдында, психологиялық-әмоциональды
кернеуін төмендету үшін, наркозға енуін жеңілдету үшін премедикация
жүргізіледі: наркотикалық анальгетиктердің, антигистаминді дәрілердің,
М-холиноблокаторлардың, сондай-ақ нейролептиктердің және
транквилизаторлардың ішінен біреуін белгілеу қажет.
Наркозға арналған дәрілер келесі талаптарм сай болуы қажет:
1. Наркотикалық белсенділігі жоғары және терапевтикалық
(наркотикалық) әсері кең болуы,
2. Наркоз тез және бірқалыпты басталып, қозу кезеңінсіз шығуын
қамтамасыз ету.
3. Наркоздың едәуір тереңдігі мен жақсы басқарылуын қамтамасыз
ету.
4. Препарат шырышты қабатты тітіркендірмей, жүрек-қан тамыр
жүйесін, паренхиматозды мүшелерді, зат алмасуды, сондай-ақ
анестезиологиялық аппараттарда қолданылатын материалдарға зиянды
әсерін тигізбеу.
5. Препаратты сақтағанда түрақты және қолданғанда қауіпсіз болуы.
Наркозға арналған дәрілердің жіктелуі
Ингаляциялық наркозға арналған дәрілер
Аеіһег рго пагсозі - наркозға арналған эфир (Б): 100-150 мл
флаконда. Эфир - түссіз, мөлдір, өзіне тән иісі бар түссіз сүйықтық. Қайнау
температурасы +34-35 °С. Оттегі, ауа және азот тотығымен қауіпті
жарылғыш қоспа түзіп, жеңіл түтанады. Эфирдің наркотикалық кеңдігі үлкен
129

65.

және наркотикалық белсенділігі жоғары. Эфирлі наркоз қауіпсіз, жеңіл
басқарылады, едәуір терең, қаңқа бүлшық еттерін жақсы босаңсуына алып
келеді және күшті анальгетикалық әсері бар. Алайда эфирде қозу кезеңі
мен оянуы узақ және наркоздан кейінгі депрессия баяу өтеді, ал шырышты
қабықшаларға тітіркендіргіш әсеріне байланысты жөтел, құсу, рефлекторлы
брадикардия және тыныс алудың тоқталуына алып келеді (алдын алу үшін
атропин енгізіледі), үлкен мөлшерінде гипергликемияға және жүрек
аритмиясына, наркоздан кейінгі кезеңде пневмония мен бронхитке алып
келуі мүмкін.
Рһіһогоіһапит - фторотан (Б): 50 мл флаконда - жағымды иісі бар
жанбайтын ұшқыш сұйықтық, жарылмайды, эфирден белсенділігі 3 есе
жоғары, наркотикалық әсерінің кеңдігі үлкен, наркоз жеңіл басқарылып,
жедел наркотикалық әсер көрсетеді (3-5 мин. соң), эфирге қарағанда қозу
кезеңі мүлдем жоқ, оянуы мен наркоздан кейінгі ұйқы қыск,а. Фторотан
шырышты қабықшаны тітіркендірмейді, бөздердің секрециясын тежейді
және едәуір миорелаксациялық әсері бар. Бірақ фторотанның
анальгетикалық белсенділігі әлсіз, кезбе жүйкесі тонусының жоғарылауына
байланысты тыныс алудың тежелуіне, гипотонияға, брадикардияға алып
келеді (алдын алу үшін атропин енгізіледі), жүректің катехоламинге
сезімталдығын жоғарылатады, сол себептен АҚ-ы жоғарлату үшін
адреналин мен норадреналинді енгізуге болмайды (аритмия, гіпті қарынша
жыпылықтауын (фибриляциясын) тудыруы мүмкін), АҚ-н жоғарылату үшін
мезатон қолданылады. Фторотанды бауырдың органикалық зақымдалуында
қолдануға болмайды. Фторотан миометрия тонусын төмендетіп,
босанғаннан кейінгі жатырдан қан кетуді күшейтеді.
Метоксифлуран - фторотан мен эфирге қарағанда белсенділігі
жоғары, бірақ қозу кезеңі үзақ. Жанама әсері фторотанға үқсас, бірақ
миометрияның релаксациясын шақырмайды, Айқын анальгетикалық
белсенділігі бар.
Трихлорэтилен - наркотикапық әсері жағынан метоксифлураминге
үқсас, бірақ әсері тез басталып, тез аяқталады (2-3 минуттан соң), күшті
анальгетикалық әсері бар.
Энфлураин, изофлуран, десфлуран - қүрамында фторы бар
анестетиктер. Әсері фторотанға үқсас, миорелаксациясы айқын байқалған,
барлық жанама әсерлері аз байқалады.
Флороксен - наркозға енуі және одан шығуы тез, бірақ қаңқа бұлшық
еттерінің босаңсуы жеткіліксіз, түтанғыш препарат.
Хлороформ - қазіргі таңда қолданылмайды, еріткіш және экстрагент
ретінде пайдаланады.
130
Хлорэтил - улы, наркоз үшін қолданылмайды, қайнау температурасы
төмен (12 °С), криотерапия үшін жергілікті қолданылады - теріге енгізгенде
сапқындату мен сезімталдықтың төмендеуін тудырады.
Шгодепіит охусіиіаіит - азот тотығы («көңіл сергітетін газ» - аз
концентрациясыңца мас болу сезімін, эйфория мен жеңіл үйқы шақырады):
сүр түсті металл, баллоншада шығарылатын жағымды иісі бар түссіз газ.
Әдетте 70-80% азот тотығы мен 20-30% оттегінен түратын қоспасы
қолданылады. Наркоз тез басталады, қозуы жоқ (маскүнемдікте болады),
наркоз жеңіл басқарылады, бірақ үстірт (наркотикалық белсенділігі тәмен),
оянуы ингаляцияны тоқтатқаннан кейін бірден пайда болады. Азот
тотығының анальгетикалық әсері айқын, күштілігі жағынан морфинмен
бірдей, сондықтан босануда ауырғанды сездірмеу үшін, миокард
инфарктында, ауыр жарақаттарда, түсікте, операциядан кейінгі
ауырсынуларда, хирургиялық стоматологияда қолданылады. Базистік
наркозбен, нейролептоанальгезияда наркоз үшін фторотанмен қоспасы
қолданылады. Азот тотығының өзі жанбайды, жануды үдетеді, эфирмен,
циклопропанмен және хлорэтиленмен бірге қоспасы қауіпті жарылғыш
болып табылады. Азот тотығының мелшерін асырғанда гипоксия дамиды.
Ұзақ ингаляцияда лейкопения мен мегабласты анемия шақырады.
Циклопропан - отқа қауіпті, қауіпті жарылғыш, бездердің секрециясын
күшейтіп, ауыр аритмиялар шақырады, АҚ-ы жоғарылатады және
қансырауды күшейтеді, бірақ күшті ауырсынуды сездірмейтін әсері бар.
Ингаляциялық емес наркозға арналған дәрілер
Тһіорепіаішп-паігіит - тиопентал-натрий (Б): 0,5 және 1,0-20 мл
флаконда - өзіне тән иісі бар сарғыш немөсе сарғыш-жасыл түсті, ұсақ
кеуекті қүрғақ масса. Ерітіндіні инъекцияға арналған залалсыздандырылған
(стерильденген) суда қолданар алдында (ех Іетроге) дайындайды.
2,0-2,5% еріт. к/т (коллапс тудырмау үшін) өте баяу енгізеді. Препаратты
енгізу уақытында наркоз басталып, қозу кезеңінсіз, 20-25 минутқа
созылады, ал наркоздан кейінгі үйқы үзақ болады. Тиопентал-натрий
алғашқы наркозда, терең анальгезияны қажет етпейтін қысқа уақытты
операцияларда, сондай-ақ психомоторлы қозуды басу үшін және тырысу
үстамаларында қрлданылады. Тиопентал-натрий мен оның аналогтары
ауырсынуды өте нашар басады; наркотикалық әсерінің кеңдігі аз; кезбе
жүйкесінің тонусын жоғарылату, нәтижесінде бронхо - және ларингоспазмға,
саливацияның күшеюіне (басу үшін операциядан алдын атропин енгізіледі),
тыныс алу мен жүрек қызметінің тежелуі немесе тоқталуына және
гипотонияға алып келөді. Тиопентал-натрий және басқа да барбитураттарды
ш

66.

бауыр мен бүйрек қызметінің бүзылысында қрлдануға болмайды.
Гексенал - тиопенталға үқсас, бірақ наркотикалық және бүлшық етті
босаңсытатын әсері әлсіз.
Метагекситал - тиопентапға қарағанда белсенділігі жоғары, бірақ әсері
(7-10 мин.) қысқа.
Ргорапісіісіит - пропанидид (Б): 5% 10 мл еріт. амп. шығарылып, к/т
баяу енгізіледі. Препараттың әсері өте қысқа, наркоз 20-40 секундтан соң
қозу кезеңінсіз басталып, хирургиялық кезеңі 3-5 мин. созылады, есі
2-3 мин. соң қалпына келіп, әсері 20-30 мин. соң толық жойылады. Алғашқы
және қысқа уақытты наркоз үшін (биопсияға үлпа алу үшін, буын шыққанда
орнына салу үшін, тігілген жіпті апу үшін, тісті жүлу үшін және т.б.)
қрлданылады. Тыныс алудың тежелуі, тахикардия, ықылықтау, бүлшық
еттің тартылуы, терлеу, көк тамыр жолында гиперемия және
анафилактикапық шок байқалуы мүмкін.
Иаігіі охуЬиіігаіит - натрий оксибутираты (Б); 20% 10 мл еріт, амп.
- к/т, б/е; 5% сиропы - ішке белгіленеді. Наркотикалық белсенділігі өте
төмен, анапьгетикалық әсері әлсіз, күре тамырға енгізгенде наркоз
30-40 мин. соң басталып, 2-4 сағ. созылады. Улылығы төмен. Аз мөлшерде
үйықтататын жәнетыныштандыратын, ал көп мөлшерде наркотикалық және
тырысуға қарсы, қаңқа бүлшық еттерін босаңсытатын әсер көрсетеді. Ми
ісігінде және басқа да гипоксиялық жағдайларда қолданылып, оттегі
жеткіліксіздігіне ұлпалардың түрақтылығын жоғарылататын
антигипоксиялық әсері бар. Анестезиологияда негізінен алғашқы немесе
базисті наркоз үшін қолданылады.
Кеіатіпі һусігосһіогісіит - кетамин гидрохлориді (А): 5% 10 мл еріт.
амп. шығарлып, к/т, б/е енгізіледі. Кетамин «диссоциативті» жалпы
анестезияны шақырады, ол ассоциативті аймақ пен қыртыс астында
таламустың түзілуін тежейді, яғни мидың афферентті сезімталдығын
таңдамалы бүзады. Кетаминнің анальгезиялық және біртіндеп естің
жойылуына алып келетін жеңіл үйықтататын әсері бар. Күре тамырға
енгізгенде әсері 1-2 мин. басталып, 10-15 мин. созылады, ал бүлшық етке
енгізгенде әсері 3-6 мин. басталып, 10-15 мин. созылады. Қаңқа бүлшық
еттері босаңсымайды, жұтқыншақ пен көмекей рефлекстері сақталған,
Кетамин тахикардия, АҚ-ң жоғарылауын тудырады, саливацияны (сілекей
ағуы) темендету үшін атропин енгізіледі. Наркоздан кейінгі кезеңде
галлюцинация, психомоторлы қозу, дезориентация (транквилизаторлармен
басады) байқалады. Көтамин өкпенің өзінше дем алуының (желденуін)
сақталуын талап ететін, қысқа уақытты хирургиялық операциялар мен ем
шараларда алғашқы наркоз үшін қолданылады.
132
Предион - қүрылысы стероидты, наркоздың ұзақтығы 30-40 минут,
қан тамыр қабырғасын тітіркендіріп, тромбофлебит тудыруы мүмкін,
қолданылуы шектеулі.
Альфаксолон - әсері қысқа, көбінесе аллергиялық реакциялар
тудырады.
Этомидат - наркоз 4-8 мин. созылып, құсу, тырысу, АҚ-ң өзгеруін
тудырады.
Пропофол - наркоз 8-10 мин. созылып, АҚ-ы төмендетеді, тыныс алуды
тежеп, бүлшық еттердің тартылуын шақырады.
2. Этил спирті
Этил спирті резорбтивті әсерінде наркозға арналған дәрілер тәрізді,
ОЖЖ-не тежегіш әсер көрсетеді. Спирт наркоз үшін қолданылмайды, себебі
наркотикалық әсерінің кеңдігі өте тар және наркоздың агональды кезеңіне
тез өтеді, ал қозу кезеңі керісінше үзақ болады. Сонда да спирттің
анальгетикалық қасиетін медициналық тәжірибеде пайдаланады: этил
спирті шокқа қарсы сүйықтықтардың қүрамына кіреді. Спиртті жергілікті
қолданғанда тітіркендіргіш, бырыстырғыш және антисептикалық әсері бар,
сондықтан медицинада тек антисептикалық және тітіркендіргіш дәрі ретінде
қолданылады («Антисептиктер» такырыбына қараңыз). Спирттің ағзаға
резорбтивті әсері келесі белгілермен байқалады:
- этил спирті бас миының қыртысында тежеу процесін күшейтеді, ол
эмоциональды қозуға, мидың аналитикалық қызметінің төмендеуіне және
эйфорияға алып келеді; үзақ қолданғанда үйренгіштік, дәріге тәуелділік
пайда болады;
- спирттің төмен концентрациясында (20% дейін) тәбет ашады, асқазан
бездерінің секрециясын күшейтеді, бірақ жоғары концентрациясында ас
қорытатын ферменттерді астың қорытылуын бүзады;
- этил спирті терінің қан тамырларын кеңейтіп, жылу бөліну мен жылу
берілуді күшейтеді, сол себептен жылу өнімінің артуына қарамастан, дене
қызуы төмендеп, қоршаған ортаның төменгі температурасында тез
салқындайды;
- этил спирті антидиуретикалық гормонның өнімін төмендетіп, несеп
айдайтын әсері бар;
- этил спирті жоғары калорияға ие: 1 г тотыққанда 7,1 ккал жылу бөледі
(1 г көмірсу 4,2 ккал, 1 г май 9,0 ккал береді), сондықтан кейде спиртті
әлсіреген науқастарды парентеральды кореіаендіру үшін пайдаланады.
Алайда спирт қорда (депода) сақталмайды және пластикалық зат болып
табылмайды, яғни ағза үлпаларыныңжасалуына қатыспайды, ол созылмалы
133

67.

улануға алып келуі мүмкін.
Фармацевтикалық өндірістерде спиртті түндырма, сығынды, сыртқа
қолданылатын дәрілік түрлер дайындау үшін кеңінен қолданылады.
Этил спиртімен жедел улану. Өлім мөлшері - шамамен 300 мл (95%),
ал ішімдікке бейім адамдарда жоғарырақ. Улану белгілері: есінен танып,
теріні мүздай жабысқақ тер басады, бет гиперемиясы, тері бетінің бозаруы
мен көгеруі, дене қызуының төмендеуі, қүсу, рефлекс пен барлық
сезімталдықтың тежелуі, тыныс алудың тежелуі, тамыр соғуы жиі және
әлсіз, көз қарашығы тарылған, гипоксияда - кеңейген, көлденең нистагм
байқалады. Тырысулар, қүсу салдарынан жоғарғы тыныс жолдарының
бітелуі (аспирациясы), ларингоспазм, тыныс алу мен жүрөк қызметінің
тоқтауы мүмкін. Тыныс алу жүйесінің салдануынан өлімге алып келеді,
Жәрдем: зонд көмегімен асқазанды таю, іш айдағыш дәрілер беру, ауыз
қуысын тазалау, жоғарғы тыныс жолдарын тазалау, тілді үстау; бездердің
секрециясын төмендету үшін - атропин; тыныс апуды күшейту үшін кордиамин; қажетгі жағдайда -өкпеге жасанды дем беру мен форсирленген
диурез жасау; ішімдіктің күшін жоюды тездету үшін глюкоза еріт.
инсулинмен бірге к/т енгізу және ацидозды басу үшін 4% натрий
гидрокарбонатын 1000 мл дейін енгізу қажет. В,, В12, РР витаминдерін
тағайындау қажет.
Этил спиртімен созылмалы улану (маскүнемдік). Маскүнемдікке тән:
үйренгіштік (толеранттылық), рухани (психикалық) тәуелділік,
абстиненциялық синдром және физикалық тәуелділік. Маскүнемдікте
жоғарғы жүйке қызметінің бұзылуы, есте сақтау қабілетінің нашарлауымен,
ойлау қабілеті мен ақыл-ой қабілетінің төмендеуімен, эмоциональдық
тұрақсыздықпен байқалады. Одан әрі маскүнемдікте психоз бен елестеу
ауруы дамиды. Ішкі мүшелер зардап шегеді: гастрит, панкреатит пен колит,
бауыр циррозы, миокард дистрофиясы, бүйрек аурулары, эндокринді
бездөр мен репродуктивті (үрықтың алкогольды синдромы) мүшелер
қызметінің бүзылуы, қан үюының төмендеуі және т.б. Маскүнемдікадамның
моральды және физикалық азғындауына алып келіп, үлкен әлеуметтік
мәселе болып табылады. Маскүнемдікті емдеу: арнайы мекемелерде
жүргізіледі (наркодиспансерде), ол жерде детоксикациялық терапиядан
басқа психо- және фармакотерапия жүргізіледі. Дәрілердің әсері әуестікті
төмендету мен ішімдікке жиіркенушілік тудыруына бағытталған.
Теіигатит - тетурам (антабус, дисульфирам) (Б): 0,15 және 0,25
таб. шығарылады. Тетурамның әсері ацетальдегиддегидрогеназаны бөгеуге
негізделген, ол этил спиртінің метаболизміне қатысады. Бүл этил спир-гінің
метаболитінің - жағымсыз сезімдер (бетке қан қүйылуын, жүректің айнуын,
134
қүсуды, тахикардияны, АҚ төмендеуін және т.б.) тудыратын ацетальдегидтің
концентрациясының жоғарлауына алып келеді, олар ішкілік алкогольді
тетурам қабылдағаннан кейін өте жағымсыз етеді. Бүл спирт ішімдіктерінің
дәміне және иісіне шартты - рефлекторлы жиіркенушілікке алып келеді.
Тетураммен емдеу мүқият тексерілгеннен кейін және қолдануға қарсы
көрсеткіштері (жүрек-қан тамыр жүйесінің, бауыр мен бүйрек аурулары,
тиреотоксикоз, қант диабеті, туберкулез, психикалық аурулар және т.б.)
болмаған жағдайда, дәрігердің қадағалауымен жүргізіледі. Тетурамды
қабылдап жатқан науқасқа аздап ішімдік (20-30 мл арақ; мөлшері жеке
белгіленеді) беріледі. Дисульфирамның қасиеттерінен болатын жағымсыз
әсерлер: ауыз қуысына металл дәмінің татуы; есте сақтау (жады) қабілетгің
нашарлауы, сананың шатасуы, астения; бастың ауыруы; тері аллергиясының
білінуі байқалады. Жоғарғы белгілерді байқай отырып емделуші тетурамнан
кейін ішімдік қабылдаудан бас тартады. Ағзада әсері 1 жылға дейін
сақталатын имплантациялық эспераль таблеткасы бар,
Апоморфин гидрохлориді - құсық шақыратын, ішімдікпен бірге
қабылдағанда теріс шартты рефлекс өндіруіне мүмкіндік жасайтын дәрідәрмек.
3. Ұйыісгататын дәрілер
Ұйқының 2 кезеңі болады: жылдам басталатын үйқы және баяу
басталатын ұйқы. Баяу басталатын уйцода ағзада зат алмасу, бездің
секрециясы, биологиялық белсенді заттардың бөлінуі, артериялық қан
қысымыныңтөмендеуі байқалады. Бүл саты үйқының 75% құрайды. Жедел
үйқы кезеңінде адам түс кереді, ол қайталанып отырып, үйқының
25% қүрайды. Ұйқы процесіне холинергиялық және ГАМК-қ жүйе әсер етеді.
Соңғы жылдары эндогенді затгар табылған - ол гипногенді, үйықтататын
әсері бар ағзадағы пептидтер. Ол пептидтер үйқы механизмін ашуға және
жаңа үйықтататын дәрілер іздестіруге мүмкіндік беріп отыр. Соңғы жылдары
өмір қарқыныныңтездетуімен, стрессжиілігініңжоғарылауымен байланысты
үйқы бүзылыстары жиілеп кетті. Ұйқысыздық әртүрлі психикалық
ауруларды, невроздарды шақыруы мүмкін. Сол себептен ұйқысыздық
жағдайда үйқының тәртібін бүзбау үшін күндізгі үйқыдан бас тартып және
кешке ұйықтар алдында серуендеу, т.б. тыныш ұйықтауға жағдай жасау
қажет. Егер де бұл тәсіл тиімді болмаған жағдайда, үйқы бүзылысын реттеу
үшін үйықтататын дәрілер қолданылады. Ұйықтататын дәрілер ұйқының
қалыптасуын және дамуын қамтамасыз етеді. Ұйықтататын дәрілер ретінде
әртүрлі фармакологиялық топтағы препараттарды қолданады.
135

68.

Ұйықтататын дәрілердің жіктелуі:
Барбитур
қышқылының
туындылары
Фенобарбитал
(люминал), этаминалнатрий (нембугал)
Эстимал (амитал)
Циклобарбитал
(фенодорм)
Циклобарбитал+
+диазепам
(«Реладорм»)
Бснзодиазепин
туындылары
Басқа да хнмиялық
қосылысты дәрілер
Нитразепам (радедорм,
эуноктин, берлидорм).
Флунитразепам
(рогипнол, сомнубене).
Триазолам (хальцион)
Мидазолам (дормикум,
флормидал).
Флуразепам (далмадорм)
Лоразепам (толид)
Темазепам (ленал)
Зопиклон (имован)
Золпвдем (ивадал)
Доксиламин
(донормил)
Бромизовал
Метаквалон
Геминейрин
(хлометиазол)
Хлоралгадрат
Натрий оксибутираты
Фенибут
Ұйықтататын дәрілерге қойылатын талаптар: тиімді, жағымсыз иісі
мен дәмінің болмауы және үйқы сатысының ұзақтығына әсер етуі, ағзада
жиналмауы, мүшелер мен жүйелерге кері әсер етпеуі, үйренгіштік және
тератогенді әсер шақырмауы қажет. Осы күнге дейін осы талапқа сай
препараттар шығарылмаған. Классикалық ұйықтататын дәрілер
(барбитураттар, кейбір алифатты қосылыстар) ОЖЖ-нің таңдамалы
әсерінің жоқтығына байланысты наркотикалық типті затарға жатады.
Орташа мөлшерде - үйықтататын, ал улкен мөлшерде - наркотикалық
әсөр көрсетеді. Наркотикалық кеңдігінің аз болуына байланысты оларды
наркоз үшін қолданбайды. Қазіргі кезде үйықтататын әсері бар
препараттардың ішінде негізінен психотропты дәрілерге жататын
бензодиазепин қатарындағы анксиолитиктерді белгілейді. Ұйықтататын
дәрілер ОЖЖ-ң әртүрлі түзілулердегі нейронаралық түзілулерге төжегіш
әсер көрсетеді. Ұйықтататын дәрілердің әрбір тобы үшін белгілі әсерлерінің
жинақталуы тән. Барлық үйықтататын дәрілік заттарға емдеу мекемесінің
«Рецептке арналған» және дәрігердің мөрі қойылған рецепт бланкасы
бойынша босатылады,
Ұйықтататын дәрілік заттардың әсер ету механизмі ОЖЖ-ң табиғи
тежеуші ГАМҚ (гамма-амино май қышқылы) медиаторының тежейтін
әсерінің күшеюімен байланысты. Ұйықтататын дәрілік заттар ретикулярлы
формациядан бас миының қыртысына өтіп жатқан белсенді импульстарды
әлсіздендіреді. Ұйқы келу процесі бұзылуында әсері қысқа дәрілер
белгіленеді. Ұйқы келу лроцессі бүзылуынан басқа, үйқы шала және ол
жиі оянып, қорқынышты түс көрудө әсері үзақ үйықтататын дәрілер
136
белгіленеді. Егер ұйқы тез оянумен өтетін жағдайда, оянған кезде әсері
қысқа немесе үйықтар алдында әсері үзақ дәрілер белгіленеді.
Фармакологиялық әсері - аз мөлшерде тыныштандыратын, ал орташа
мөлшерде үйықтататын, тырысуға қарсы, анксиолитикалық жөне бұлшық
етті босаңсытатын әсер көрсетеді.
РһепоЬагЬііаІшп - фенобарбитал (Б): 0,05 және 0,1 таб. шығарылып,
1-2таб. тағайындалады. Әсері 6-8 сағ. созылады. Фенобарбитал тырысуға
қарсы және эпилепсияға қарсы қолданылады.
Этаминал - натрий: үнтак,; ұйықтардан 0,1-0,2 таб, 30 мин. апдын
қабылдау қажет, Әсері 4-6 сағатқа созылады. 5% 5-10 мл еріт, к/т енгізіледі.
Аезіһітаіит - эстимал (Б) - 0,1 -0,2 таб. ұйықтардан 15-30 мин, алдын
қабылдайды. Әсері 6-8 сағ. созылады.
Циклобарбитал - 0,1-0,2 таб. («Реладорм» таб.) - этаминал-натрийге
үқсас.
Міігагератит - нитразепам (Б): 0,005 және 0,01 таб. шығарылып,
үйықтардан 30 мин. бүрын қабылдайды. Әсері 6-8 сағатқа созылады.
Флунитразепам (рогипнол) - әсері нитразепамға ұқсас. 0,002 таб;
0,002 қүрғақ зат + 1 мл еріткіші бар амп. шығарылады.
Триазолам (0,00025 және 0,0005 таб.) және мидазолам (0,015 таб.;
0,5% 3 мл ерітінді ампулада) - әсері қысқа 10-20 минуттан кейін басталып
2-3 сағатқа созылады.
2орікІоп - зопиюіон - 0,0075 таб. шығарылып, үйықтар апдында 1
таб. үсынылады. Әсері 20-30 мин. басталып, 6 сағ. созылады.
Золпидем - әсері қысқа (2-3 сағ.).
Метаквалон - әсері 6-8 сағ.
Жанама әсері: күндіз үйқының келуі, әлсіздік, атаксия, жүру
бағдарының бұзылуы, еңбекке қабілеттіліктің төмендеуі, материалды
кумуляция (барбитураттарғатән қасиет, әсіресе фенобарбиталда) байқалуы
мүмкін. Ұйықтататын дәрі-дәрмектерді үйренгіштік және дәріге тәуелділік
тудыруы мүмкін. Дәріні доғарғанда абстиненция, үйқы мен көру қабілетінің
бүзылуы, тырысу мен ортостатикалық гипотензия байқалады. Сондықтан
үйықтататын дәрілерді 4 аптадан артық қабылдауға болмайды.
Препаратты абайлап, мөлшерін азайтып доғару қажет. Басқа да жанама
әсерлері: диспепсия (жүрек айну, ауыз қуысына металл дәмінің келуі)
және аллергиялық реакциялар, Бауыр мен бүйрек қызметінің бұзылуында,
(әсіресе жүктіліктің алғашқы 3 айында), көлік жүргізушілеріне және жылдам
қимыл қажет ететін қызметкерлерге қрлдануға болмайды. Ұйықтататын
дәрілермен бірге алкогольды сусындар қолдануға болмайды, Ұйықтататын
дәрілермен анальгетиктерді, наркотикалық дәрі-дәрмектерді,
137

69.

нейролептиктерді, транквилизаторларды бірге қолданғанда синергизм
байқалады. Ұйықтататык дәрілермен жедел улану. Абайсызда, әдейі
немесе қате артық мөлшерлеуде улануларға алып келеді. Белгілері: үйқы
келуі, апатия, миоз, брадикардия; әрі қарай коматозды жағдай: естүссіздік,
рефлекстің және тыныс алудың тежелуі, АҚ-ң төмендеуі, ауырған жерін
сезбеу, дене қызуының төмендеуі, қаңқа бұлшық еттерінің босаңсуы,
гиперсаливация; көз қарашығының кеңеюі; бүйрек қызметінің бұзылуы,
қан айналымының бүзылуы және тыныс алу салдануынан өлімге алып
келуі мүмкін. Жәрдем: асқазанды шаю, гемодиализ, гемосорбция және
перитонеальды диализ жасау қажет. Барбитураттармен жеңіл уланғанда
күре тамырға оның антогонистері бемегрид {0,5% -10 мл ерітінді ампулада),
флюманезил, оттегімен емдеу. пневмонияны алдын алу үшін антибиотиктер; инфузиялық терапия -полиглюкин, витаминдер В15 Вб,
В12 (бірден енгізуге болмайды), Витамин С, АТФ; АҚ-ы төмен жағдайда норадреналин енгізіледі.
3. Эпилепсияға қарсы дәрілер
Этиологиясы әр түрлі тырысуды басу үшін тырысуға қарсы дәрілер
қолданады, Оларды көбіне балалар тәжірибесінде гипертермия кезінде
тырысуларды басу үшін, сонымен бірге эпилепсияға қарсы дәрі ретінде
қолданады. Эпилепсияның негізгі белгілері - естің тануымен жүретін
тырысудыңүстамалары. Қалтырауға үстамадан басқа науқаста біртіндеп
терең психикалық бүзылыс пайда болады. Емдеу дәрілерді үздіксіз
қолданудан түрады, соның салдарынан үстамалардың жиілігін азайтуға
болады.
Эпилепсияның турлері:
- үлкен ұстамаларда - ес түсінен айырылатын, клоникалық және
тоникалық тырысуға, бірнеше минуттан соң үйқыға алып келеді;
- кіші үстамаларда - беттің бұлшық еттөрінің тырысуы байқалып,
үстама бірнеше секундқа созылады;
- психомоторлы автоматизмде - ес-түсін біледі, бірақ қимылын
бақылай алмайды (қиратуы мүмкін, бөгде адамдарға шабуыл жасауы
мүмкін, үзақ уақыт қала көшелерін аралауы мүмкін т.б.).
Эпилепсия түрлі ми үлпасындағы эпилептогенді аймақтың орналасқан
жеріне байланысты. Зерттеулерге қарағанда эпилепсияға қарсы дәрілер
эпилептогенді аймақтың қозуын төмендетеді. Бүл препараттар бас
миындағы ГАМҚ-ң құрамын көбейтеді және мида №+ иондарының қүрамын
азайтады. Эпилепсияға қарсы препараттармен емдеу принциптері: тырысу
түріне байланысты, үздіксіз емдеу, эпилепсия ұстамалары жойылғанша,
138
емді 3-5 жыл бойы үздіксіз жүргізу, балаларда үйренгіштікті болдырмау
үшін препараттарды алмастырып отыру, емдеу амбулаториялық және үй
жағдайларында жүргізіледі.
Эпилепсияның түріне қарай дәрілердің жіктелуі:
1. Үлкенжөне психомоторлы устамаларда крлданылатындөрілер:
фенобарбитал, бензонал, гексамидин, дифенин (фенитоии),
карбамазепин (финлепсин, тегретол), хлоракон;
2. Кіші үстамаларда қолданылатын дәрілер: этосуксимид
(суксилеп), триметин (триметадион);
3. Әр түрлі үстамаларда қолданылатын дәрілер (кәбінесе
эпилепсияның аралас турлерінде): натрий вальпроаты (конвулекс,
депакин, ацедипрол), кальций вальпроаты (конвульсофин),
клоназепам (антелепсин).
Әсер ету механизмі: ОЖЖ-гі ГАМҚ-ң эндогенді тежегіш медиаторының
қүрамын жоғарылатуымен байланысты, қыртыс және қыртыс асты
қабаттарының қозғалтқыш аймақтарының белсенділігін төмендетеді.
Аминқышқылдарының (глутамат, аспартат) ОЖЖ-не қоздырғыш әсерін
азайтады. Фармакологиялық әсері - тырысуға қарсы, тыныштандыратын
(фенобарбитал), үйықтататын, транквилизаторлық әсерлері бар.
Қолданылуы: эпилепсиялык, үлкен үстамаларда, эпилепсиялық кіші
үстамаларда, үш тармақты жүйкенің невралгиясында (карбамазепин,
этоксуксимид), сіреспе (столбняк), тырысу жағдайларында. Жанама әсері:
әлсіздік, үйқы келуі, бас ауыру, психиканың тежелуі, тератогенді әсер
(дифөнин, триметин), қан жүйесінің бүзылуы, нефро- және
гепатотоксикалық әсер, аллергиялық реакциялар және диспепсия байқалуы
мүмкін. Бауыр мен бүйрек қызметінің бүзылуында, қан жүйесінің
бүзылуында, жүрекжеткіліксіздігінде, жүктілікте және лаетацияда кдлдануға
болмайды. Барлығы таблетка түрінде шығарылып, тәулігіне 3-4 рет
тамақпен бірге немесе тамақтан кейін тағайындалады.
Нехатігііпит - гексамидин (Б): 0,125 және 0,25 таб. - Уг-2 таб.
тәулігіне 1 -2 рет.
Оірһепігшт-дифенин (Б): 0,117 таб.-1-З таб. төулігіне 3 рет.
СагЬатагеріпит - карбамазепин (Б): 0,1; 0,2; 0,4 таб.-1-2 таб.
тәулігіне 1-3 рет тамақпен бірге немесе тамақтан кейін.
Еіһо8ихітіс!ит-этосуксимид 0,3-0,5 капс. түрінде шығарылады.
Ыаігіі уаірһгоаз-натрий вальпроаты 0,3 және 0,5 таб. 1 -2 таб. тәулігіне
1-3 рет.
139

70.

5. Паркинсонизмге қарсы дәрілер
Паркинсон ауруы немесе дірілдеуіш салдану - бұлшық ет тонусының
жоғарылауымен жүретін бас миының созылмалы ауруы немесе
экстрапирамидалық жүйке ядроларының зақымдануынан болатын созылмалы
нейродегенерациялық ауру. Паркинсонизм - бас миының қара
субстанциясындағы қозғалғыш, қыртыс асты түзулердің зақымдануы кезінде
пайда болатын қозғалғыш және вегетативті симптомтардың жиынтығы.
Паркинсон ауруы кезінде гипокинезия, тонустың жоғарылауы, дірілдеу (саусақ,
қол сүйектері, төменгі жақ, тіл, бастың ретсіз дірілдеуі), аурудың жүрістүрысының өзгеруі, тершеңцік пен терінің майлануы және қозғыштық байқалады.
Паркинсонизм ауруы - экстрапирамидті жүйе қызметінің өзгеруі нәтижесінен
пайда болғандықтан, дофаминнің мөлшері азайып, холинергиялық
нейрондардың әсерінің күшеюінен жоғарғы айтылған белгілер байқалады.
Жіктелуі:
1. Антихолинергиялық препараттар: циклодол (паркопан),
трипериден (норакин), тропацин, бипериден (акинетон), дексетимид
(тремблеке) - әсері ұзақ препараттар. Бүлар орталыққа холино тежегіш
әсер көрсетеді.
Сусіосіоіит - циклодол (А): 0,001, 0,002, 0,005 таб. Уі -1 таб. 3 рет
тәулігіне тамақтан кейін белгіленеді.
2. Дофаминергиялықпрепараттар: леводопа («Наком», «Синемет»,
«Мадопар») - ОЖЖ-де дофаминнің синтезін күшейтеді; депренил
(селегилин), бромокриптин (парлодел), мидантан (амантадин),
глудантан - орталыққа дофаминомиметикалық әсер көрсетеді, яғни
экстрапирамидті жүйенің нейрондарында дофаминнің мөлшерін
жоғарылатады, дофаминді рецепторлардың дофаминге сезгіштігін
жоғарылатып, деподан оның бөлінуіне жағдай жасайды.
Қолданылуы: паркинсон ауруында, парезде (жартылай салдану),
салдануда, экстрапирамидті бүзылыстарда (леводопа), акромегалия,
Иценко-Кушинга ауруында, лакгацияны (бромокриптин) басу үшін, сонымен
қатар вирустық ауруларды емдеу жөне алдын алу үшін. Жанама әсері:
тәбеттің төмендеуі, жүрек айну, құсу, ортостатикалық гипотензия,
үйқысыздық, психиканың бұзылуы, дискинезия (қозғалыс) т.б,
Қиыстырылған препараттарының жанама әсері аз байқалады.
і-вуоеіорит - леводопа (Б): 0,25 және 0,5 таб (капс); 1-4 таб. (капс.)
тамақ үстінде немесе тамақтан кейін,
Місіапіапит - мидантан (Б): 0,1 таб. 1 таб.- 2-4 рет тәулігіне тамақтан кейін.
Оергепу! - депренил (Б): 0,005 таб. 1-2 таб.-1-2 рет тәулігіне
тағайындалады.
140
6. Анальгетиктер
Ауыру синдромымен көптеген аурулар жүреді. Ол табиғаты химиялық,
механикалық, биологиялық күшті тітіркендіргіштердің әсерінен пайда болады.
Сондықтан ауырсынудың этиологиясы мен патогенезіне байланысты
анальгетиктер тобына жататын дәрілердің көмегімен ауырсынуды төмендетуге
немесе толық басуға мүмкіндік береді. Анальгетиктердің әсерінен ОЖЖ-нің
координацияланған қозғалғыш қызметі мен естің, сезімтал мүшелерінің
қызметінің сақталуымен реакциялар таңдамалы тежеледі. Анальгетиктер
ноцицепциялық нейрондардың түйіспелері арқылы қозу үрдісінің өтуін бөгеумен
қатар, антиноцицепциялықжүйенің(аурутуындатужүйесіне қарсы) белсенділігін
арттырады. Фармакологиялық белсенділігіне, химиялық тобына, әсер ету
механизміне байланысты 2 топқа жіктеледі:
- Наркотикалық
- Бейнаркотикалық (наркотикалық емес)
Наркотикалықаналыетиктер - кез-келген ауырсынуды басатын морфин
және морфин тәріздес (синтетикалық) препараттар тобы. Наркотикалық
анальгетиктер эйфория (өзін жақсы сезіну), үйренгіштікжәне дәріге тәуелділік
(психикалық және физикалық), қүмартушылық және нашақорлық тудырады.
Препаратты доғарғанда абстиненциялық синдром байқалады (теріс эмоция,
қорқыныш, үйқысыздық, елестеулер), вегетативті жүйенің бүзылуы (тахикардия,
артериялық қан қысымыныңөзгеруі, қүсу, диарея, гипертермия) соңындаөлімге
алып келуі де мүмкін. Әсер ету механизмі: наркотикалық анальгетиктер
энкефалиндер мен эндофинді эндогендердің нейропептидтерінің белсенділігін
(нейрогуморальды антиноцицепциялық жүйенің белсенділігін арттырады)
күшейтеді. Содан анальгетикалық әсер байқалады. Наркотикалық анальгетиктер
ағзадағы пептидтердің (эндофиндер және энкефалиндер) қүрылысына ұқсас
болғандықтан, апиынды рецепторлармен байланысады. ОЖЖ-сі мен шеткерлік
ұлпалардағы ОЖЖ-ң барлық деңгейіндегі нейрон аралық ауырсынудың өту
импульстарын шеткерлік афференпі жүйе арқылы жоғарғы орталықтарға торлы
құрылым (ретикулярлы фармация), гипоталамус, таламус, ганглияларға,
лимбиялық жүйелерге, үлкен ми қабықтарының ауырсыну импульстарына
тежегіш әсер көрсетеді.
Наркотикалық аналыетиктердің жіктелуі:
1, Апшн ажалоидтары: морфин, морфилонг, омнопон.
2. Морфиннің синтетикалық алкалоидтары: промедол, фентанил,
суфентанил, пентазоцин (фортрал, лексир), буторфанол (бефорал,
морадол, стадол), бупренорфин (норфин, темгезик), нальбуфин (нубаин),
трамадол (трамал), пиритрамид (дипидолор), эстоцин, тилидин,
141

71.

просидол.
3. Наркотикалық анальгетиктердің антагонистері; налорфин,
налоксон, налтрексон.
Морфин апиын алколоиды болып табылады. Апиын - көкнәрінің
кептірілген түрі. Медициналық мақсатта қолданылатын опийдің қүрамында
морфин 10%-дан кем болмауы қажет. Апиынның құрамында 20-дан астам
алкалоид бар.
Морфиннің фармакологиялық әсері
Морфиннің орталыққа әсері;
а) ауырсыну орталығын, тыныс алу және жөтел орталығын тежейді.
Тыныштандыратын және үйықтататын (жеңіл ұйқы келуі) әсері бар және
эйфория (өзін жақсы сезіну немесе уайымдау, өзін бақылай алмауы,
айналадағы ортаға жауапкершіліксіздігі, көңіл-күйінің көтеріңкі болуы, есту,
көру, сезу сезімінің бүзылуы) тудырып, орталықтарды тежеп, дене қызуын
(улы мөлшерде гипертермия) төмендетеді.
б) морфин көз қозғалтқыш жүйке орталығын қоздырып, миозға (көз
қаршығының тарылуы) алып келеді, қүсу орталығын (науқастың
20-40%-де морфинді енгізгенде қүсу байқалады) қоздырады.
Морфиннің шеткерлікке әсері спазмогенді әсерімен байқалады:
а) морфин - АІЖ-ң сфинктерінің тонусын жоғарылатады, ішектің толқи
жиырылуын (іш қату) және ас қорыту бездерінің секрециясын (астың нашар
қорытылуы) төмендетеді;
б) морфин өт түзілуін төмендетеді.
в) несеп шығарутонусын, қуықтыңжәне уретро сфинктерінің тонусын
жоғарылатады. Соның әсерінен несептің түзілуі қиындайды;
г) морфин бронх бұлшық еттерінің тонусын жоғарылатып, бронхоспазм
(кеңірдекшелер түйілуі) тудырады.
Қрлданылуы; наркотикалық анальгетиісгер ауырсынуды басуда, басқа
топ препараттары әсер етпей жатқанда, жарақатта, күйгенде, шоктарды
алдын алу үшін, науқасты операцияга дайындар алдында және операциядан
кейінгі кезеңдерінде, қатерлі ісіктерде, миокард инфарктында (морфин),
бауыр, бүйрек және ішек шаншуларында, холинолитиктермен және
миотропты спазмолитиктермен бірге нейролептоанальгезияда (фентанил,
промедол көбінесе диазепаммен (транкливизатор) біргө). Жанама әсері:
тыныс алу тежеледі (налоксонмен басамыз), брадикардия (атролинмен
басамыз), қүсу, жүрек айну, іштің қатуы байқалады. Наркотикалық
анальгетиктерді 3 жасқа дейінгі балаларға және егде жастағы қарт
адамдарға қолдануға болмайды.
142
Басқа да наркотикалық анальгетиктердің ерекшеліктері
Омнопон - құрамында апиын алкалоидтары бар (морфин 50%)
анальгетикалық әсері әлсіздеу, бірақ қүрамында папаверин тәрізді
алкалоидтары бар (қаңқа бұлшық еттерінің түйілуін төмендетеді) жаңа
галенді препарат. Сондықтан омнопон бауыр, бүйрек жәнө ішек
шаншуларында кеңінен қолданылады.
Промедол - морфинге қарағанда әлсіз тыныс алуды тежейді, қуықтың,
АІЖ-н, жатыр мойны және қанқа бұлшық еттерін босаңсытады. Сондықтан
босануды тездету және ауырсынуды сездірмеу мақсатында (жатырдың
жиырылуын күшейтеді және тонусын жоғарылатады) қолданылады.
Фентанил - морфинге қарағанда 100-150 есе күшті, бірақ әсері қысқа
30 минут, нейралептоанальгезияда және шоктарды алдын алу үшін
қолданылады. Тыныс алуды морфиннен де күшті тежейді. Пентазоцин,
буторфанол, трамадол - физикалық тәуелділігі аз байқалады, тыныс
алуды тежемейді. Пентазоцин - артериялық қан қысымын жоғарылатып,
тахикардия тудырады. Просидол - морфиннен әлсіздеу, сфинктерге әсер
етпейді. Ішек пен қуық қаңқа бүлшық еттерін босаңсытады. Трамадол аралас әсерлі антибиотик болып табылады (апиынды + апиынды емес),
апиынды рецепторлармен байланысып, жүйке синапсындағы серотонин
мен норадреналинді тежейді. Тыныс алу және ас қорыту жүйелеріне әлсіз
әсер етеді, дәріге тәуелділік аздап тудырады. Әсері 3-5 сағ. созылады.
Орташа, күшті, созылмалы және жедел ауырсынуларда тиімді.
Улану. Наркотикалық анальгетиктермен жедел уланғанда есінен тану,
тыныс алудың тежелуі, дене қызуының төмендеуі, миоз, ал балаларда
тырысулар (тыныс алу мүшелерінің салдануынан өлімге алып келуі мүмкін)
байқалады. Жедел жәрдем; асқазанды шаю (морфинмен уланғанда - 0,05%
калий перманганатымен немесе белсёндірілген көмірдің суспензиясымен
бірнеше қайтара шаю), ішке белсендірілген көмір, тұзды іш айдағыш дәрілер,
күре тамырға наркотикалық анапьгетиктердің антогонисті налоксон енгізу
қажет (налтрексон ішке әсері 1-2 сағ. кейін байқалып, 24-48 сағ, созылады.
Олар апиынды нашақорлықты емдеу үшін қолданылады); оттегімен емдеу,
өкпеге жасанды дем беру; аналептиктер; атропин; форсирленген диурез;
науқастың денесін жылытып; тілдің кетуін алдын алу қажет.
Могрһіпі һуйгосһіогісіит - морфин гидрохлориді (А) 0,01 таб,- 1
таб. тәулігіне 2-3 рет; 1% -1 мл еріт, амп. (шприц-тюбикте) - т/а енгізіледі.
Морфиннің анальгетикалық әсерінің ұзақтығы 3-5 сағ. созылады.
Отпоропшп - омнопон (А): 1% және 2% еріт. амп. шығарылып, 1 мл
т/а енгізіледі.
РготесМшп- промедол (А): 0,025 таб.; 1% және 2% өріт. амп.
143

72.

шығарылып, 1 мл-ден т/а, б/е, к/т.
Рһепіапуіит-фентанил (А): 0,005% 2 және 5 мл еріт. амп. шығарылып,
б/е жәнө к/т енгізіледі.
Репіагосіпит- пентазоцин (А): 0,05 таб; 3% - 1 мл еріт. амп.
шығарылып, т/а, б/е, к/т енгізіледі.
ВіЛогіапоІит-буторфанол (А): 0,2% 2 мл еріт. амп. шығарылып, б/е
және к/тенгізіледі.
Виргепогрһіпит-бупренорфин (А): 0,0002 таб. шығарылып, ішке және
тіл астына; 0,03% -1 мл еріт. амп. шығарылып, б/е және к/т.
Тгатасіоішп- трамадол (А); 0,05 капс. тәулігіне 3-4 рет (8 ретке дейін);
0,1 супп.; 5%-1 мл және 2 мл еріт. амп. шығарылып, б/е және к/т енгізіледі.
Наркотикалық анальгетиктердің антогонистері
Ыаіохопі һусігосһіогісіит - налоксон гидрохлориді (А); 1 мл амп.
шығарылып (0,4 мг/мл), т/а, к/т, б/е.
2. Бейнаркотикалық аналыетиктер
Бейнаркотикалық анальгетиктердің ауырсынуды басатын, ыстықты
түсіретін және қабынуға қарсы әсерлері бар. Қабыну ауруларында,
ревматоидты ауруларда, тромбозды алдын алу үшін, невралгияда,
радикулитте; тіс, бас, буын, бұлшық ет ауруларында; еттеккір
бұзылыстарында және ревматизмде крлданылады. Ал жарақаттарда және
этиологиясы басқа ауруларда әсер етпейді. Бейнаркотикапық анальгетиктер
ыстықты басатын дәрі-дәрмек ретінде қолданылады. Наркотикалық
анальгетиктерге қарағанда тыныштандыратын және ұйықтататын әсері жоқ,
тынысалу, жөтел орталықтарынтежемейді, эйфория, үйренгіштікжәнедәріге
тәуелділік тудырмайды. Әсер ету механизмі: бейнаркотикалық
анальгетиктер үлпалардағы арахидон қышқылынан простагландин түзетін
циклооксигеназа (циклооксигеназаның 2 түрі бар (ЦОГ1, ЦОГ 2)) ферментінің
бәсеңсіткіші (ингибиторы) болып табылады (простгландин - ауырсыну, қызба
және қабынуды шақырады). Простагландиндердің әсерінен қан тамырлар
кеңейеді және қабыну аймағында ісінулер байқалады. Простагландиндер
гипоталамустағы жылуды реттеу орталығының сезімталдығын күшейтіп, оның
нәтижесінде қызба байқалады, Бейнаркотикалық анальгетиктер
простагландиндердің синтезін тежеп қана қоймай, сонымен қатар афферентті
иннервация арқылы тапамусқа импульстің өтуін бүзады. Ыстықты түсіретін
әсері жылуды реттеу орталығының қозуы төмендеуі нәтижесінен болады.
Қабынуға қарсы әсері қабыну медиаторларының (простагландиндер)
144
өнімдерінің төмендеуімен байланысты.
Бейнаркотикалық анальгетиктердің жіктелуі:
а) анальгетик - антипиретиктер (ауырсынуды басатын және ыстықты
түсіретін қасиеті бар):
1. Салицил қышкылының туындылары: ацетилсалицил қышкзьшы
(аспирин), натрий салицилаты, салициламид.
Асісіит асеіуізаіісуіісит - ацетилсалицил қышфілы: 0,25 және 0,5
таб. тамақтан кейін уатып сумен қабылдау қажет. Ацетилсалицил қышқылы
қабынуға қарсы, ыстықты түсіретін (әсері басымырақ) және ауырсынуды
басатын қасиеттері бар. Жанама әсері; диспепсия, қүсу, лоқсу^асқазан
түсының ауырсынуы, ульцерогенді әсері (АІЖ-ң жарасының зақымдануы),
асқазан мен ішектен қан кету, аллергиялық реакциялар, бронхспазм, бас
айналуы, қүлақ шуылдау және есту қабілетінің бүзылуы, қан ұюының
төмендеуі мен тератогенді әсерлер байқалуы мүмкін.
Антиагрегантты және кейбір антикоагулянтты әсеріне байланысты
ацетилсалицил қышқылы жүрек-қан тамыр жүйесімен байланысты
тромбтың асқынуын алдын алуда кеңінен қолданылады. Ацетилсалицил
қышқылының антиагрегантты әсері аз мөлшөрінде байқалады 0,2 - 0,25
мелшерде тәулігіне қабылданады. Осы мақсатта ацетилсалицил
қышқылының арнайы препаратгары шығарылған: тромбо АСС, аспиринкардио, құрамында 0,05 және 0,1 дәрілік заты бар.
Ацетилсалицил к^ішқылыныңкөпіргіш таблеткалары: "Аспирин С",
"АЦЦ+С-Меркле", "Алка-Зельтцер", "Форталгин С".
Егуге арналған ацетилсапицил қышқылы: ацелизин (аспизоль) (жедел
ауырсынуда, қызу көтерілгенде, тромбофлебитте): 1,0 флаконда + 5 мл
инъекцияға арналған суда ерітіп, б/е, к/т - 200 мл изотонды ЫаСІ немесе
глюкоза еріт. тамшылатып енгізеді; натрий салицилаты: 10% - 5 және 10
мл еріт. амп. шығарылып, к/т енгізіледі.
Киыстырылған препараттары: "Асфен", "Аскофен", "Кофицил",
"Цитрамон", "Седальгин", "Олдон", "Ацифеин", "Миронал",
"Томапирин", "РингЫ", Цефекон N (напроксен+салициламид+кофеин).
2. Пирозолон туындылары: антипирин, анальгин.
Апаідіпит - анальгин (Б) - 0,5 таб. 50% 1-2 мл еріт. амп. шығарылып,
б/е, к/т енгізіледі. Анальгиннің ауырсынуды түсіретін, қабынуға қарсы және
ыстықты түсіретін қасиеттері айқын байқалады. Жанама әсері: қан
жүйесінің тежелуі (лейкопения, гранулоцитопения, агранулоцитоз) жүрек
қан тамыр жүйесінің бүзылуы (стенокардия, жүрек жеткіліксіздігі),
аллергиялық реащиялар, ісіну, пиразолон туындыларының өнімдерінің
ыдырауынан несеп қанық-сары немесе қызыл түске боялуы байқалады.
145

73.

5 куннен артық қабылдауға болмайды.
Курамында анальгині бар препараттар: "Баралгин"
(анальгин+спазмолитик), "Максиган", "Спазган", "Спазмалгон",
"Триган", "Ревалгин" таб. және амп.; 5 мл б/е және к/т (қүрамы: анальгин
+ миотропты спазмолитик + М-холиноблокатор) енгізіледі. Бұл
препараттардың анальгетиктикалық және спазмолитикалық әсері бар,
Бауыр, бүйрек және ішек ауруларында, панкреатитте қолданылады.
"Темпалгин" таб. (анальгин + темпидин + транквилизатор) түрінде
шығарылады. Бұл препарат бас, тіс ауруларында, люмбагода, радикулитте
тиімді. Анальгетик ретінде "Тетралгин", "Пенталгин" таб. қолданылады,
Анальгетикапық, спазмолитикалықжәне қан тамырды кеңейтетін әсері бар
"Дңдипал"таб. (құрамы: анальгин + дибазол +папаверин + фенобарбитал)
тағайындалады.
3. Пара-аминофенол туындысы: парацетамол (панадол,
ацетаминофен, эффералган, тайленол, калпол, цефекон Д (супп.)) анальгетикалық және ыстықты түсіретін қасиеті бар, ал қабынуға қарсы
әсері мүлдем жоқ. Жанама әсері: Нефро- және гепатотоксикалық әсер,
қан жүйесінің бүзылуы, аллергиялық реакциялар байқалады.
Салицилаттарды, әсіресе парацетамолды ұзақ уақыт қабылдаған (көп
мелшерде) балапарда Рейө синдромы: улы энцефалопатия, бауыр, ми және
бүйрек дистрофиясы байқалып, өлімге алып келуі мүмкін.
Рагасеіетоіит - парацетамол (Б): 0,2 және 0,5 таб; 0,25 және 0,5
супп. шығарылады, Келесі препараттардың қүрамына кіреді:
"Солпадеин" таб. (парацетамол + кодеин + кофеин); "Дарвал" таб;
"Панадол-экстра" (парацетамол+кофеин); "Цитрамон П" (аспирин+
парацетамол+кофеин) "Колдрекс", "Фервекс", "Тера-Флю", "Ибуклин",
"Ринза", "Но-шпалгин" (парацетамол + но-шпа + кодеин) және т.б.
б) Стероидты емес қабынуға қарсы дәрілер (ауырсынуды басатын
және ыстықты түсіретін қасиеті сақталынған, ал қабынуға қарсы әсері
басымырақ).
Ревматизмде, ревматоидты артритте, полиартритте және миокардитте,
радикулитте; Бехтерев ауруында; артрозда; невралгияда; миозитте;
флебитте; подаграда қрлданылады.
1. Салицил қышқылыныңтуындысы: аспирин, натрий салицилаты;
метилсалицилат - артритте, миозитте сыртқа қолданылатын линимент
және жағылма қүрамына кіретін сүйықтық.
2. Пиразолон туындысы: антипирин, амидопирин, анальгин;
бутадион (фенилбутазол) - басқа топ препараттарынан айырмашылығы
146
қабынуға қарсы әсері басым жәнө әсері үзақтығымен ерекшеленеді.
Бутадион улы: диспепсия, АІЖ-ның шырышты қабықшасын
зақымдайды, лвйкопения және агронулоцитоз, ісіну, аллергиялық
реакциялар тудырып, бауыр қызметін бүзады.
Виіасііопит - бутадион (Б): 0,15 таб.-1 таб. тәулігіне 3-4 рет тамақпен
бірге немесе тамақтан кейін, 5% - 20,0 жағылмасы бар. Амидопиринмен
бірге "Реопирин" (амидопирин+бутадион), "Амбене" (дексаметазон +
бутадион + лидокаин + натрий салициламид), "Пирабутол" препаратының
қүрамына кіреді, таб. жөне амп. түрінде 5 мл к/т енгізіледі.
3. Басқа да топ туындылары:
Іпсіотеіасіпит - индометацин (метиндол, индобене): 0,025 және
0,05 таб. жөне капс. шығарылып, 1-2 таб. (капс.) 2-4 рет күніне тамақпен
бірге немесе тамақтан кейін, 0,05 және 0,1 супп. түрінде; 3% 1-2 мл еріт.
амп. шағырылып, б/е; 5% және 10% 30,0 және 40,0 жағылма түрінде
шығарылады. Бутадион және сапицилаттардан әсері күштірек, индолсірке
қышқылының туындысы болып табылады. Жағымсыз әсері жағынан
нейротоксикалық, асқазанға уытты әсері, нефротоксикалық әсері бар. Осы
топқа толметин (толектин), сулиндак (клинорил), кеторол (кеторолак
трометамині) жатады.
КеіогоІ - кеторол 0,01 таб. -1-2 таб. тәулігіне 4-6 рет; 3% 1 мл еріт.
амп. шығарылып, б/е және к/т енгізіледі.
ОісІо!епас - паігіиш - диююфенак натрий (ортофен, вольтарен)
(Б): 0,025 және 0,05 таб. тәулігіне 2-3 рет тамақпен бірге немесе тамақтан
соң; 2,5% 3 мл еріт. амп. шығарылып, б/е енгізіледі. Бүл препарат қабынуға
қарсы дәрілік затгар ішінде ең белсенді және кең терапевті әсері бар,
улылығы төмен фенилсірке қышқылының туындысы болып табылады.
Тиімділігі жоғары болғандықтан, ревматологияда қатты ауырсынуларда
кеңінен қолданылады.
ІЬиргоІепиш - ибупрофен (бруфен, долгит, нурофен) (Б):
0,02 - 0,04 таб. әсері бутадионға үқсас, улылығы төмен (сондықтан,
жағымсыз рөакциялар аз байқалады), АІЖ-ның шырышты қабығын
тітіркендірмейтін фенилпропион қышқылының туындысы болып табылады.
Қиыстырылған препараттары: "Ибуклин", "Новиган".
Маргохепит - напроксен (напросин) (Б): 0,25 таб. 1 таб. таңертең
және кешке қабылдау үшін. Әсері үзақ, бірақ қабынуға қарсы өсері төмен,
улылығы аз нафтилпропион қышқылының туындысы болып табылады.
Қиыстырылған препараттары: „Цефекон -Н", „Пенталгин -Н".
Кеіоргоһепит- кетопрофен (кетонал, фастум, быструмгель) (Б):
қабынуға қарсы әсері жоғары, әсіресе ауырсынуларды (гинекологиялық)
147

74.

басу үшін қолданылады: 0,05 капс. тәулігіне 3 рет тамақпен бірге; 0,3 таб.
-1 таблеткадан таңертең тамақпен бірге немесе тамақтан кейін (шайнамай),
0,1 супп. түрінде; 10% -1 мл амп. шығарылып, б/е енгізіледі. Құрамы мен
әсері жағынан ибупрофенге үқсас.
Оксикам туындылары: пироксикам (фелден, финалгель) - әсөрі
ұзақ, тәулігіне 1 рет қабылдау қажет; лорноксикам (ксефокам)
анальгетикалық әсері жоғары, ісік ауруларында, операциядан кейінгі
кезеңдерде қолданылады.
Мелоксикам (мовалис) - қабынған аймақта түзілген
циклооксигеназа-2 (ЦОГ-2) таңдамалы тежейді. Қабынуға қарсы әсері
жағынан ревматоидты артритте тиімді. Жанама әсері аз байқалады. Әсері
ұқсас препаратгарға: целекоксиб (жағымсыз реакциялар аз байқалады)
және нимесулид (месулид, найз, нимесил, нимулид)-сульфонанилид
туындысы болып табылады. ЦОГ-2 таңдамалы тежейтін препараттар
қолдануға қауіпсіз, терапевтикалық мөлшерінде АІЖ-на әсер етпейді және
тромбоциттердің агрегациясын өзгертпейді.
Бейнаркотикалық анальгетиктерді СЕҚҚД асқазан мен ұлтабардың
ойық жарасында, бауыр мен бүйректің қызметі бұзылуында, асқазан мен
ішектен қан кетуде, бронхоспазмда ("аспириндік" демікпе), лейкопенияда,
жүктілікге (босанудың алдында) және лактацияда қолдануға болмайды.
Жас балаларға абайлап қолдану қажет.
ПСИХОТРОПТЫ ДӘРІЛЕР
Психотропты дәрілер адамның психикасы мен эмоциясына, көңілкүйіне, мінез-құлқына және ойлау қабілетіне таңдамалы әсер етеді. Бұл
топ препараттары психиатрияда және неврологияда, сондай-ақ
терапевтикалық, хирургиялық, онкологиялық тәжірибеде және т.б.
медицина салаларында кеңінен қолданылады.
Психотропты дәрілердің жіктелуі:
1. Нейролептиктер
2. Транквилизаторлар
3. Тыныштандыратын (седативті) дарілер
4. Антщепрессанттар
5. Нормотимиялықдәрілер
6. Психостимуляторлар
7. Ноотроптар
8. Жалпы тонусты реттейтін дәрілер (Адаптогендер)
148
Нейролептиктер (психозга қарсы дәрілер): қабылдауды және ойлау
қабілетін қалыпты жағдайға келтіріп, психикалық қозуды (сандырақ,
елестеу, қорқыныш, озбырлық (агрессивтілік) басатын дәрі-дәрмектер
тобы. Бұл топ препаратгардың көбісінің айрықша тыныштандыратын қасиеті
бар. Нейролептиктердіңжікгелуі:
І.Фенотиазин туындылары: аминазин (хлопромазин), трифтазин
(трифлуперазин, стелазин), левомепромазин (тизерцин), этаперазин.
2.Тиоксантен туындысы: хлорпротиксен (труксал).
3. Бутирофенон туындысы: галоперидол, дроперидол.
4. Химиялық қүрылысы басқа да препараттары: клозапин
(азалептин, лепонекс), сульпирид (эглонил).
Әсер ету механизмі әртүрлі; дофаминолитикалық, серотонинолитикалық, а- адренолитикалық, М- холинолитикалық, Н, антигистаминдік
әсер етеді,
Фармакологиялық әсері:
1. Психозға қарсы (сандырақ, елестеуді басады) - аминазинде,
трифтазинде, левомепромазинде, этаперазинде, галоперидолда,
хлорпротиксенде айрықша байқалады.
2. Транквилизаторлық (тыныштандырып, қорқыныш және үрейді
басады) аминазинде, тизерцинде, галоперидолда, дроперидолда,
айырықша байқалады,
3. Құсыққа қарсы әсері галоперидолда, дроперидолда,
әтаперазинде, сульпиридте айрықша байқалады.
4. Гипотермиялық (жылу бөлінуін күшейтіп, жылу өнімін төмендетіп
жасанды гипотермия тудырады) әсер көрсетеді.
5. Бүлшық ет босаңсытады.
6. Наркотикалық, үйықтататын және анальгетикалық дәрілердің әсерін
күшейтеді.
7. Антигистаминдік әсер көрсетеді.
8. Гипотензивті (а - адренорецепторды тежегіш әсерімен байланысты)
әсері - аминазинде, дроперидолда айрықша байқалады.
9. Дәрілік паркинсонизм тудырады: көбінесе - галоперидолда,
трифтазинде, аминазинде: сирек - хлорпротиксенде, клозапинде,
сульпиридте байқалады. Осы жағдайды алдын алу үшін паркинсонизмге
қарсы дәрілік заттарды (циклодол және т.б.) белгілейді.
Шизофренияда, психозда, тоқтаусыз қүсуда (сәулесоқпен емдеуде,
цитостатиктермен емдеуде, ми ісігінде, наркоздан кейін, жүктілікте),
ықылықта, гипертониялық кризде, нейролептанальгезияда және
операциядан алдын қолданылады. Жанама әсері: экстрапирамидті
бүзылыстар (дәрілік паркинсонизм), артериялық гипотензия және
149

75.

коллапсқа алып келуі мумкін, тахикардия, М-холинотежегіш әсерлер (ауыз
қусының қурғауы, көз қарашығының кеңеюі, глаукома, атониялық іш қату,
қуық сфинктерінің дисфункциясы), бауыр қызметінің бұзылуы, қан жүйесінің
бүзылуы (гемолитикалық анемия, клозапин қабылдағанда-агранулоцитоз
байқалады), гипофиздің тропты гормонының секрециясының өзгеруінен
(кортико-, сомато және лактотропты) эндокринді бүзылыстарға алып келуі
мумкін, аллергиялық реакциялар, күн сәулесіне тері сезімталдығының
жоғарылауы, үрықтың жатырішілік дамуының бұзылуы (тератогенді әсер)
және депрессия байқалады. Аминазин тітіркендіргіш әсер көрсетеді
(флебит, инфильтрат). Бауыр, бүйрек зақымдалуында, қан жасалу
қызметінің бұзылуында, жүрек пен ОЖЖ-ң зақымдануларында,
тромбоэмболияда және гипотонияда қолдануға болмайды.
Атіпагігшт - аминазин (Б): 0,025; 0,05; 0,1 драже.-1-2 дражеден
тамақтан соң тәулігіне 1-3 рет; 2,5% - 1 ; 2; 5 және 10 мл еріт. амп. (1-5 мл
+ 2-5 мл 0,25 - 0,5% новокаин еріт. ерітіп б/е тәулігіне 3 реттен көп емес,
2-3 мл + 20 мл 5% немесе 40% глюкоза еріт. к/т - баяу енгізіледі.
Тгійагіпшп - трифтазин (Б): 0,005 және 0,01 таб. - 1 таб. тамақтан
соң тәулігіне 2-4 рет; 0,2% 1 мл еріт. амп. шығарылып, 0,5-1 мл тәулігіне
2-4 рет б/е енгізіледі.
Аеіһарегагіпшп - этаперазин (Б): 0,004;0,006 және 0,01 таб.
1 таб, тамақтан соң тәулігіне 3-4 рет енгізіледі.
Наіорегігіоіит - галоперидол (Б): 0,0015 және 0,005 таб. -
1 таб. тамақтан бүрын тәулігіне 2-5 рет; 0,2 % 10 мл еріт, флаконда
шығарылып, 10-15 тамшыдан тамақтан соң тәулігіне 2-5 рет ; 0,5% 1 мл
еріт. амп. шығарылып, 0,4-1 мл тәулігіне 2-3 рет б/е енгізіледі.
Огорегігіоіит - дроперидол (Б): 0,25% 5 және 10 мл еріт. амп.
шығарылып, 1-2 мл б/е және к/т енгізіледі.
СҺІогргоіһіхепит - хлорпротиксен (Б): 0,015 және 0,05 таб.1 таб. тамақтан бүрын тәулігіне 2-4 рет; 2,5% 1 мл еріт. амп. 1-2 мл б/е енгізіледі.
Агаіеріігшт - азалептин (Б): 0,025 және 0,1 таб. - 1 таб. тамақтан
соң тәулігіне 2-3 рет; лепонекс • 2,5% 2 мл еріт. амп,- б/е енгізіледі.
Зиірігісіит - сульпирид (Б): 0,05; 0,1 және 0,2 таб. -1 таб. тәулігіне
1-4 рет; 5% 2 мл еріт. амп. шығарылып, тәулігіне 1-3 рет б/ө енгізіледі.
Асқазанның шырышты қабығына, қүсыққа қарсы және "цитопротееторлық"
әсеріне, сондай-ақ сульпиридтің жүйке жүйесіне оң әсеріне байланысты,
асқазан мен ұлтабардың жараларында қрлданылады.
Транквилизаторлар (анксиолитиктер) - жүйке тозуында (невроз)
және невроз тәрізді бүзылыстарда байқалатын, қорқыныш, үрей,
150
эмоционалдық кернеу, тынышсыздық, қозуды басуға бағытталған
психотропты дәрілер тобы. Транквилизаторлардың нейролептиктерден
айырмашылығы психозға қарсы әсері жоқ.
Жіктелуі:
1. Бензодиазепин туындысы - диазепам (седуксен, сибазон,
реланиум, валиум), феназепам, хлордиазепоксид (хлозепид,
элениум, либриум); нозепам (оксазепам, тазепам), лоразепам,
альпразолам (альпракс, ксанакс), медазепам (мезапам, рудотель,
нобриум), тофизопам (грандаксин).
2. Басқа да топ туындылары: мепротан (мепробамат), амизил,
оксилидин, мебикар, триоксазин.
Негізгі фармакологиялық әсерлері:
- Транквилизаторлық (анксиолитикалық - үрейге қарсы) әсері феназөпамда, лоразепамда, диазепамда, хлордиазепоксидте,
мепробаматта, амизилде айрықша байқалған.
- Ұйықтататын.
- Тырысуға қарсы.
- Бүлшық ет босаңсытатын.
- Транквилизаторлар наркотикалық, үйықтататын және аналыетикалық
дәрілердің әсерін күшейтеді.
Әсер ету механизмі: ОЖЖ-де тежелу процесін күшейтетін ГАМҚ-н
белсендіреді, ягни бензодиазепин туындылары ағзада бензодиазепинді
рецепторлармен байланысып, ол ГАМҚ рецепторларының сезімталдығын
күшейтеді. Невроз (жүйке тозуы) және невроз тәрізді жағдайларда,
соматикалық ауруларда (гипертониялық ауру, ЖИА (жүректің ишемиялық
ауруы), асқазан мен үлтабардың жарасында, экземада, нейродермитте,
вегетотамырдың дистониясында және т.б.) үйқысыздықта, тырысу
жағдайларында, сондай-ақ операциядан алдын және кейінгі кезеңдерде
қрлданылады. Жанама әсері:. транквилизаторяар эйфория және дәріге
тәуелділік тудырады, ұзақ қолданып препаратты доғарғанда,
абстиненциялық синдром (қозу, үйқысыздық, жүрек айну, қүсу, діріл және
т.б.) байқалады. Транквилизаторларды қабылдағанда есте сақтау қабілеті
мен көңіл күйдің бүзылуы, үйқы келуі, депрессия, бүлшық ет әлсіздігі және
жүріп-түрудың бүзылуы байқалады. Транквилизаторларды көлік
жүргізушілерге және айрықша назарды, тез ойлауды және жылдам қимыл
әрекетті қажет ететін мамандықтағы қызметкерлерге қолдануға
болмайды. Бензодиазепиндерді жедел бауыр мен бүйректің
жеткіліксіздігінде, миастенияда және жүктілікте қрлдануға болмайды.
Емдеу кезінде алкогольді сусындар қабылдауға болмайды.
ЗіЬагогшт - сибазон (Б): 0,005 таб. 1-2 таб. тәулігіне 1-3 рет; 0,5%
151

76.

2 мл еріт. амп. шығарылып, 2-4 мл б/е, 4-6 мл к/т баяу (10-20 мл 40%
глюкоза ерітіндісімен) енгізіледі,
Рһепагераішт - феназепам (Б): 0,0005 және 0,001 таб.-1 таб. тәулігіне
2-3 рет.
СҺІогсІіагерохісіит - хлордиазепоксид (Б): 0,005 таб.- 1-2 таб.
тәулігіне 1-4 рет белгіленеді.
„Күндізгі" транквилизаторлар: мезапам, грандаксин, оксилидин,
мебикар,триоксазин-транквилизаторлық әсері өтетөмен, үйықтататын,
тырысуға қарсы және бұлшық еттің босаңсуына өсер етпей, көңіл-күй мен
жүмысқа қабілеттілікті төмендетпейді.
Мегаратит - мезапам (Б): 0,01 таб.-1 таб. тәулігіне 2-3 рет.
Сгапсіахіпит - грандаксин (Б): 0,05 таб. -1 таб. тәулігіне 1-3 рет.
МеЬісашт - мебккар (Б): 0,3 таб.-1 таб. тәулігіне 1-3 рет белгіленеді.
Ыаігіі Ьготісіиіп - натрий бромиді. Каііі Ьготісіит - калий бромиді:
1% - 3% еріт. ішуге арналған микстура қүрамына кіреді.
Вготсатрһога - бромкамфора: 0,15 және 0,25 таб.-Г2 таб. тәулігіне
2-3 рет.
Тіпсіига Уаіегіапае - шүйгіншөп түндырмасы: 30 мл флаконда
20-30 тамшыдан тәулігіне 3-4 рет.
Тіпсіига І.еопигі -салаубас түндырмасы: 25 мл флаконда
30-50 тамшыдан тәулігіне 3-4 рет.
Қиыстырылған препараттары: корвалол, валокордин, валокормид,
валоседан, персен.
Согоаіоіит - корвалол: 15 мл флаконда, 15-40 тамшыдан тәулігіне
2-3 рет қабылдайды. Корвалол тыныштандыратын, спазмолитикалық және
қан тамырды кеңейтетін әсері бар.
Тыныштандыратын (седативті) дәрілер - күшті қозуды, тітіркенуді
басуға бағытталған. Транквилизаторлардан айырмашылығы қорқыныш
сезімін, үрейді баса алмайды, миорелаксациялаушы әсері жоқ, дәріге
тәуелділіктудырмайды. Ұйықтататын әсері жоқ, бірақ үйқы келуін жеңілдетеді.
Әсер ету механизмі: ми қыртысында тежелу процесін күшейтеді, ОЖЖ-ң
қозу процесін әлсіретеді, бас миының қыртыс қабатына өтетін белсенді
импульстарды әлсіретеді. Седативті және спазмолитикалық әсер көрсетеді.
а) Бром препараттары: натрий бромиді, калий бромиді,
бромкамфора - бромидтер қозу мен тежелу процестерінің тепе-теңдігін
қалыптастырады, әсіресе ОЖЖ-ң күшті қозуларында, яғни бас ми
қыртысының тежелу процесін күшейтеді.
б) Дәрілік эсімдік препараттары: шүйгіншеп (валериана), салаубас
(бессмертник), пассифлора, таушымылдық (пиона), ново-пассит.
Шүйгіншөп препаратының тыныштандыратын әсерінен басқа,
спазмолитикалық әсері бар, яғни жүрөк-қан тамыр жүйесі неврозында және
АІЖ-ның түйілуінде қолданылады.
Жеңіл неврозда, неврастенияда, жоғары тітіркенуде, вегетоневрозда
(гипертониялық ауру, жүрек қан тамыр жүйесінің неврозы, А!Ж-ң түйілуі
және т.б.), ұйқысыздықта қолданылады. Өсімдіктен алынған препаратары
жақсы қабылданып, амбулаториялық тәжірибеде, әсіресе егде адамдарда
кеңінен қолданылады. Жанама әсері: бромидтерді үзақ қолданғанда
кумуляцияға үшырап, «бромизм» тудырады - жалпы теңселу, апатия, есте
сақтау қабілетінің төмендеуі, шырышты қабықшалардың қабынуы (жөтел,
насморк, бронхит, конъюнктивит, іш өту), тері бөртпелері мүндай жағдайда
бром препараттарын доғарып, көп мөлшерде сұйықтық және натрий
хлоридімен бірге (тәулігіне 20 г) белгіленеді.
Антидепрессанттар (тимолептиктер): ниаламид (нуредал),
имипрамин (имизин, мелипрамин), амитриптилин (триптизол),
флуоксетин (прозак), пиразидол.
Антидепресанттар түнжырау (депрессия) белгілерін басуға бағытталған:
жүйке-психикалық және соматикалық ауруы бар науқастардың психикасы
мен ойлау қабілетінің бүзылуымен жүретін эмоционалды кернеу, апатия,
тежелу мен көңіл-күйдің төмен болуында тағайындалады.
Антидепресанттар дені сау адамдардың психикасына әсер етпейді.
Депрессия түріне байланысты әсері әртүрлі бағыттағы препараттар
белгіленеді: астениялық жағдайда - қуаттандырғыш әсері бар
антидепрессанттар, ал үреймен жүретін депрессияда - психотыныштандырғыш әсері бар антидепресанттар тағайындалады. Ниаламид - жүйке
талшық үштарында серотонин, норадреналин және дофаминнің жиналуын
және ОЖЖ-ңе синапсқа енуін күшейтетін МАО бәсеңсіткіш (ингибиторы)
болып табылады, ол жанама әсердің кебеюіне алып келеді. Ниапамид
психоқуаттандырғыш әсер көрсетеді. МАО ингибиторларымен емделу
кезінде ірімшік, бүршақ түқымдастарын, қүс бауырларынан, жер жаңғақ,
банан, кофе, сыра, шарап, кептірілген еттерден бас тартуға тура келеді.
Бұл өнімдердің қүрамында тирамин бар, ол тираминді синдром тудырады,
қан қысымын жоғарылатып, гипертензивті кризде айқын байқалады.
Ругагісіоіит-пиразидол (Б): 0,025 және 0,05 таб. 1-2 таб. тәулігіне
2 рет. МАО А түрінің ингибиторы, ОЖЖ-не реттегіш әсер көрсетеді, ал
қорқыныш жағдайларында тыныштандыратын әсер көрсетеді.
Ітіргатіпиш (Ітігіпит) - имипрамин (Б): 0,025 таб. -1-2 таб.
тамақтан соң тәулігіне 4 рет; 1,25% 2 мл еріт. амп. шығарылып, 2 мл-ден
б/е тәулігіне 1 -3 рет. Норадреналиннің, дофаминнің, серотониннің үсталуын
152
153

77.

тежейді, одан синапста жиналуын, физиологиялық белсенділігін күшейтетін
3 циклді антидепрессант болып табылады.
АтКгіріһуІіпит - амитриптилин (Б): 0,025 таб.; 1% - 2 мл еріт. амп,
шығарылып, б/е және к/т енгізіледі. Құрылысы мен әсер ету механизмі
имизинға үқсас, бірақ тыныштандыратын әсері жоғары. Азафенніңәсеріне
ұқсас,
ҒІиохеііпшп - флуоксетин (Б): 0,02 капс. 1 капс. таңвртең тәулігіне
1 рет. Әсері жүйке үштарьіндағы серотонин, норадреналин және дофаминге
аз мөлшерде үсталуын тежейді. Психоқуаттандырғыш әсер көрсетеді.
Мапротилин (людиомил) - әсері мен қолданылуы имизинге үқсас,
норадреналиннің нейрональды үсталуының ингибиторы.
Жанама әсері: антидепрессанттар холинотежегіш әсер көрсетеді,
психикалық бүзылыстар, АҚ-ң өзгеруі, диспепсиялық бүзылулар,
гепатотоксикалық әсер және аллергиялық реакциялар тудыруы мүмкін.
Антидепрессанттарды бауыр, бүйрек және қан жүйесі ауруларында,
диабетте және жүктілікте қолдануға болмайды.
Нормотимиялықдәрілер (литий препараттары). литий карбонаты,
литий оксибутираты - маниакальды жағдайда (маниакальды депрессияда
және т.б.) алдын алу және емдеу үшін қрлданылады.
Әсер ету механизмдері: қозуды күшейтеді, сондай-ақ ОЖЖ-ң
нейромедиаторлық процестеріне әсер етіп, жүйке жасушаларының
мембранасы арқылы №+ иондарының өтуін бүзып, натрий иондарының
антогонисті болып табылады.
'
Литий карбонаты (Шһіі сагЬопаз) - 0,3 таб. - тәулігіне 2-3 рет
тамақтан соң, ішке белгіленеді. Литий оксибутираты ішке және
б/е енгізіледі. Әсері үзақ препараттары микалит, контемнол.
Жанама әсері: қол мен саусақтардың дірілі, бүлшық еттің әлсіздігі,
диспепсия, полиурия, шөлдеу мен жүрек ырғағының бүзылуы байқалады.
Литий препараттарының емдік әсері әлсіз, сондықтан дәл мөлшерленуін
қажет етеді. Бүйрек пен қалқанша безі қызметінің бүзылуында, жүрек
жеткіліксіздігі мен өткізгіштіктің бүзылуында және жүктілікте қолдануға
болмайды.
Психостимуляторлар: кофеин, фенамин (амфетамин), меридил
(центедрин), сиднокарб (мезокарб), сиднофен, бемитил (бемактор).
Психостимуляторлар ОЖЖ-не қоздырғыш әсер көрсетеді, физикалық және
ойлау қабілетін жоғарылатады, шаршауды басып, көңіл-күйді көтереді, ішкі
тітіркенулерді басады және үйқы келуі мен тәбетті төмендетеді.
Психостимуляторларды көп қолданғанда жүйкөнің психикалық және
154
I
физикалық шаршауы, яғни физикалық және ойлау қабілеттілігінің тым
жоғарылауынан ағзаның жүдеуіне апып келеді. Бір қабылдағаннан кейін
де толық дем алу қажет. Психостимяторлар үйренгіштік және дәріге
тәуелділік тудырады. Сондықтан абайлап қолдану қажет (тек рецепт
бойынша босатылады). Фенаминде шеткерлік симпатомиметикалық әсер
көрсетедііАҚжоғарылауы, тахикардия, жүрек жиырылуының күшеюі, көз
қарашығының кеңеюі, бронх бүлшық еттерінің босаңсуы байқалады.
Сиднофеннің антидепрессивті әсері жоғары, ал психоқуаттандырғыш
әсері аз байқалады. Кофеинде психоқуаттандырғыш әсері аз, ал
аналептикалық әсері көп байқалады. Психостимуляторларды (сиднокарб,
сиднофен, меридил) шаршаумен, апатиямен жүретін астениялық жағдайда,
жүмысқа қабілеттіліктің төмендеуінде, ұйқы келуінің артуында
(нарколепсия), депрессияда (нейролептиктермен шақырылған), балаларда
ойлау қабілетінің кеш дамуында, түнгі энурезде (үйықтар алдында)
қолданылады. Жанама өсері: психостимуляторлар ұйқысыздық
шақырады (сондықтан тәуліктің бірінші жартысында қабылдаған жөн),
тітіркену, тынышсыздық, бас ауыруы, жүрек түсының ауыруы, АҚ-ң
көтерілуі, анорексия, ауыз қуысының қүрғауы мен психоздық асқыну
байқалады. Жүрек-қан тамыр ауруларында, гипертиреозда және егде
жастағы адамдардың психикалық қозуында қрлдануға болмайды.
ЗусіпосагЬит - сиднокарб (А); 0,01 таб.-1 таб. тәулігіне 1-2 рет.
Мегійііигп - меридил (А): 0,01 таб ., 1 таб.тәулігіне 1-2 рет.
Бемитил (Б): 0,125 және 0,25 таб. шығарылады.
Антигипоксиялық және антиоксидантты әсері бар, яғни дене жүдеуінде
жүмысқа қабілеттілікті күшейтеді (актопротекторлар), адаптогенді және
иммунды қуаттандырғыш әсер етеді. Астенияда, неврозда, жарақаттан
кейінгі жағдайда, интоксикацияда, хирургиялық операциялардан кейінгі
инфекцияларда және жүдеуде қрлданылады.
Ноотроптар: пирацетам (ноотропил), аминалон (гаммалон),
фенибут, пантогам, пикамилон, пиридитол (пиритинол, энцефабол),
ацөфен -естесақтаужәне ойлау қабілетін күшейтіп, қалпына келтіреді,
жағымсыз әсерлерге мидың түрақтылығын күшейтеді, яғни жоғарғы
интегративті ми қызметін белсендіреді.
Әсер ету механизмі: ағзадағы АТФ-ң айналымын жылдамдығы мен
аденилатциклазаның белсенділігін жоғарылатады. Зат алмасу процесін
және ОЖЖ-нен қозудың берілуін қуаттандырады. ГАМҚ-ергиялық зат болып
табылады. Мидың энергетикапық процесін және қанмен қамтамасыз етілуін
жақсартады, оның гипоксияға және агрессивті әсерлерге түрақтылығын
жоғарылатады. Есте сақтау қабілетінің бүзылуын қалпына келтіріп,
155

78.

интелектуальды және танып-білудің функцияларын белсендіріп, оқу
үрдістерін жақсартады. Шокқа қарсы, орталық миорелаксациялық,
седативті, транквилизаторлық әсер көрсетеді.
Неврологияда, психиатрияда, геронтологияда және педиатрияда,
мидың қан айналымының бүзылуымен байланысты ойлау қабілетінің
жетіспеушілігінде: атеросклерозда, инсульттан кейін, бас миының
жарақатынан кейін және интоксикацияда, маскүнемдікте, балалардың
церебральды салдануында, олигофрения және есте сақтау қабілетінің,
сөйлеу, көңіл бөлу, ойлау қабілетінің бузылуына алып келетін
энцефалопатиялық бұзылыстарда қолданылады, Емделу ұзақ уақыт
жүргізіледі, ал әсері біртіндеп пайда болады. Ноотропты дәрілер дені сау
адамның жүйке дамуына әсер етпейді. Жанама әсері: диспепсиялық
жағдайлар, үйқы бұзылуы, аллергиялық реакциялар байқалуы мүмкін.
Ругасеіатит - пирацетам (Б); 0,2 таб.; 0,4 капс.-тәулігіне 3 рет
тамақтан соң; 20% - 5 мл еріт. амп, шығарылып, тәулігіне 1 -2 рет б/е және
к/т енгізіледі.
Жаппы тонусты реттейтін дәрілер (адаптогендер): жень-шень
тұндырмасы, элеутерококктың сұйық сығындысы, лимонник
тұндырмасы, левзейдің сұйық сығындысы, қызғылт семізоттың
суйық сығындысы (родиола розовая), заманиха тұндырмасы,
стеркулия тұндырмасы, аралия тұндырмасы, сапарал, пантокрин,
рантарин, цитруллин (стимол).
Өсер ету мехаиизмк ағзаның қорғаныс механизмдерін қуаттандырады,
ойлау қабілетін және ағзаның қолайсыз факторларға төзімділігін арттырады.
Ағзадан аммоний иондарын шығарып, қандағы лактаттың деңгейін
төмендетеді, метоболиттік процесін жақсартады. Бүл препараттар
ОЖЖ-нің тонусын реттейді: зат алмасуды, ішкі сөкрөция бездерінің
қызметін, вегегативті иннервацияныңтонусын (темендеген қан тамырының
тонусы мен АҚ-ы, жүрөкжұмысын жоғарылатады) жақсартады; жағымсыз
жағдайларға ағзаныңтөтепберуін және жалпы қорғаныштықты күшейтеді.
Астенияда, физикалық және ойлау қабілетінің қатты жүдеуінде, жұқпалы
аурулардан кейін және жүдеуде, неврастенияда, вегетоқантамыр
дистониясында, гипотензияда қолданылады. Препарат жақсы
қабылданады. Күшті жүйке қозуында, ұйқысыздықта, гипертониялық
ауруларда флдануға болмайды.
Сапарал 0,05 таб.-1 таб. күніне 2 рет.
Тіпсіига Оіпзепді - жень-шень тұндырмасы: 50 мл флаконда
25 тамшыдан тамақ алдында күніне 3 рет қабылдау қажет.
156
I
Аналептиктер
Аналептиктер ОЖЖ-ң барлық бөлімдеріне қоздырғыш әсер көрсетеді.
Сопақша мидың тыныс алу мен тамыр қозғалтқыш орталықтарын
қуаттандырып, көп мөлшерде ОЖЖ-ң басқа бөлімдеріне әсер етіп, наркозда
айқын ояту әсеріне ие. Наркозға арналған дәрілермен (кофеин, кордиамин),
үйықтататын препарапармен (этимизол, бемефид), этил спиртімен жедел
уланғанда, жіті және созылмалы жүрек қызметінің жеткіліксіздігі мен жүқпалы
аурулардың тыныс алу жеткіліксіздігінде (камфора, сульфокамфокаин,
кордиамин), жедел коллапста, хирургиялық операциялардың шок
жағдайларында (этимизол, цититон), жаңа туған баланың (этимизол) тыныс
алу жеткіліксіздігінде қолданылады. Энтеральды және парентеральды
енгізіледі. Аналептиктерді балаларға абайлап қолдану қажет, гипоксиялық
жағдайда (гипертермиялық әсері) тырысуларға алып келуі мүмкін.
Аналептиктердің ішінде фармакологиялық әсері жағынан спектрі кең
этимизол мен камфора болып табылады. Этимизол қабынуға қарсы және
аллергияға қарсы әсері бар; ойлау қабілетін жақсартады; гипоксияға қарсы
қасиеті бар. Камфора кардиотоникалық әсер көрсетеді, бас миының қан
тамырларын кеңейтіп, АҚ қалпына келтіреді, қан айналымның кіші шөңберінің
қызметін жеңілдетеді, үлпалардағы микроциркуляцияны жақсартады; қақырық
түсіретін, өт айдайтын, терлететін, қабынуға қарсы, тітіркендіретін және
иіссіздендіргіш әсерлері бар. Камфора - әлсіз аналептик болып табылады.
Камфора спирті, камфора майы теріге жағуға арналган қабынуға қарсы
және микробқа қарсы әсер көрсетеді. Камфора препараттары жіті және
созылмалы жүрек-қан тамыр жеткіліксіздігінде, коллапста, тыныс алудың
тежелуінде, пневмонияда қолданылады. Қазіргі кезде камфораның суда
еритін сульфокамфокаин (сульфакамфор қышқылы + новокаин) препараты бар.
СоНеіпит-паігіі Ьепзоаз - кофеин натрий бензоаты (Б): 0,1 және 0,2
таб.; 10% 1 және 2 мл еріт. амп.; 20% 1 және 2 мл еріт. амп. - 1-2 мл т/а.
Согсііатіғшт - кордиамин (Б): 15 мл флаконда - 30-40 тамшыдан тәулігіне
2-3 рет; 1 және 2 мл амп. шығарылып, 0,5-2 мл-ден т/а, б/е, к/т енгізіледі.
Ветедгісіит - бемегрид (Б): 0,5% 10 мл ерітінді ампулада шығарылып,
1-10 мл (70 мл дейін) к/т енгізіледі.
Аеіһіті8ОІшп - этимизол (Б): 0,1 таб. - 3-4 рет тәулігіне тамақтан соң;
1% және 1,5% 3 және 5 мл еріт. амп. - 4-5 мл т/а, б/е, 2-3 мл к/т.
ЗиІІосатрһосаіпит - сульфокамфокаин (Б); 10% 2 мл еріт. амп.
шығарылып, 2 мл-ден тәулігіне 2-3 рет т/а, к/т енгізіледі.
8оІ. Сатрһогае оіеоза - камфораиың майлы ерітіндісі: 20% 1 және
2 мл еріт. амп.- 1-5 мл-ден тәулігіне 1-3 рет т/а тағайындалады.
157

79.

4. ЖҮРЕК-ҚДН ТАМЫР ЖҮЙЕСІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ДӘРІЛЕР
Қан айналымды реттейтін дәрілер медициналық тәжірибеде жүрек
жұмысы мен қан тамыры тонусының бұзылуында кеңінен қолданылады.
Сондықтан жүрек қан тамыр жүйесіне әсер ететін дәрілерді қолданылуына
қарай келесі топтарға жіктеледі:
1. Жүрек гликозидтері;
2. Антиаритмиялықдәрілер;
3. Антиангинальды дәрілер;
4. Гипотензивті дәрілер.
1. Жүрек гликозидтері
Жүрек гликозидтері айқын кардиотоникалық әсері бар, этиологиясы
әртүрлі миокард дистрофиясымен байланысты, жүрек қызметінің
жеткіліксіздігін емдеуге арналған өсімдіктерден алынған күрделі
органикалық қосылыстар. Бурынғы кезде құрамында жүрек гликозидтері
бар өсімдіктерді медицинада жүрек қызметінің жеткіліксіздігін емдеуде
қолданған. Олар: ойшқгүл (наперстянка), строфант Комбе, меруертгул
(ландыш), жалынгүл (горицвет) және т.б. Жүрек гликозидтерінің
молекуласы екі бөлімнен тұрады: қантты (гликонды) және қантсыз
(агликонды). Жүрек гликозидтері жүрекке таңдамалы әсер ете отырып,
миокард жүмысын жақсартып, жіті және созылмалы жүрек қмзметінің
жеткіліксіздігінде белгіленеді. Медициналық тәжірибеде кеңінен
қолданылатын өсімдіктен алынған жүрек гликозидтері:
- Күлгін оймак/ул (ОідШіз ригригеа) - дигитоксин;
- Түкті оймакр/л (Оідііаііз Іяпаіа) - дигоксин, целанид;
- Строфантин Комбе (Зігорһапіиз КотЬе) - строфантин К;
- Меруертгүл (Соптііагіа) - коргликон;
- Жалынгүл (Абопіз ^егпаііз) - жалынгүл шөбінің тұнбасы.
Жүрек гликозидтерінің әсер ету механизмі кардиомиоцит мембранасындағы
№+,К+-АТФ-азаны (жүрек гликозидтерінің рецепторлары) тежегіш әсерімен
байланысты, ол жасуша ішінде № + , онымен қоса Са2+ иондарының
концентрациясы жоғарылауына алып келеді. Саркоплазмада Са2+ бос иондарының
мөлшері жоғарылауынан кардиотоникалық әсері байқалады. Са2+ иондары
трапонинді кешенмен байланысып, миокардтың жиырылғыш ақуыздың тежегіш
әсерін жояды. Ол актин мен миозиннің бірігуінен пайда болған актиомиозин
миофибриллдердің (бүлшықет талшықша) тез және күшті жиырылуына алып
келеді. Жүрек гликозидтері жүрекке таңдамалы әсер көрсетеді.
Фармакологиялықәсері (жүрек гликозиттері жүрекке таңдамалы әсер
158
159

80.

көрсетеді): 1. Кардиотоникалық әсері: а) Оң инотропты (систоланың
күшеюі мен жеделдеуі, жүректің соғуы және минуттық көлемінің артуы). б)
Теріс хронотропты (диастоланың үзаруы, жүрек ырғағының баяулауы). в)
Теріс дромотропты (миокардтың өткізгіштігінің төмендеуі). г) Оң
батмотропты (журектің өткізгіштігінің артуы), д) Оң тонотропты (миокард
тонусының жоғарылауы).
2. Миокардта энергетикалық балансының жақсаруы (миокардтың
оттегіге деген суранысының артуы).
3. Диурездің күшеюі. Седативті (тыныштандыратын) әсер көрсетеді.
Осы себептерден жүрек гликозидтері систоланы күшейтіп қысқартады,
соғуы мен минуттық көлемін арттырып жүрек қызметін күшейтеді, бірақ
диастола ұзарып жүрек көбірек дем алады. Жүрек гликозидтері миокардтың
қозуы мен автоматизмін күшейтеді, ол экстрасистолаға алып келуі мүмкін.
Жүрек гликозидтері өткізгіштікті нашарлатып, ал артық мөлшерінде жүрекқарынша бөгетін тудыруы мүмкін. Жүрек қызметінің жеткіліксіздігімен
ауыратын науқастар жүрек гликозидтерін қолданғанда жүректің реттелуі
нәтижесінде күре тамыр іркілісі төмендеп, ісінулер жойылады, веноздық
қысым төмендеп, АҚ қалыпты жағдайға келеді, диурез жоғарылайды, АІЖң қызметі мен мидың қан айналым жүйесі реттеледі және ұлпада гипоксия
қүбылысы төмендеп, ентігу жойылады.
Жүрек гликозидтерінің бір-бірінен айырмашылығы белсенділігіне,
әсерінің пайда болу жылдамдылығына, әсерінің үзақтығына және дәрілік
заттың фармакокинетикасына байланысты. Мысалы, строфантин мен
конвалятоксинді күре тамырға енгізгенде жүрекке әсері 5-10 мин., ал
целанидте 5-30 мин. соң басталады. Дигоксин ішке енгізгенде 30 мин.
соң, ал дигитоксин 2 сағ. соң әсер етеді. Жүрек гликозидтерінің
кардиотоникалық әсерінің үзақтығы ағзадағы инактивация жылдамдығына,
олардың плазма ақуызымен байланысуына және ағзадан шығу
жылдамдығына байланысты. Строфантин, жалынгүл және меруертгүл
препараттары ағзадан тәулік бойында шығарылады. Әсері үзақ, әсіресе
дигитоксинде 2-3 апта, ал дигоксин мен целанидте 3-6 күнде ағзадан
шығарылады, Жүрек гликозидтерінің әсері үзарған сайын көп
кумуляцияланады, яғни материальды кумуляцияға (дәрілік заттың ағзада
жиналуы) үшырайды. Өте жоғары кумуляцияланатын препарат дигитоксин
(160 сағ.), одан аздау дигоксин және целанид (34-36 сағ,), ал строфантин
аз кумуляцияланады. Жүрек гликозидтерінің препараттары АІЖ-да бірдей
сіңірілмейді, өте жақсы дигитоксин (90-95%), дигоксин мен целанщ
(20-40%) сіңіріледі, өте нашар сіңірілетін строфантин К (5%) препараты.
Жүрек гликозидтері жіті және созылмалы жүрек қызметінің жеткіліксіздігінде,
160
сонымен қатар жүрек қызметінің жеткіліксіздігін алдын алу үшін,
суправентрикулярлы тахикардияда, жыпылықтағыш және үстамалы
тахикардияда, жүрекшв дірілінде қолданылады. Жүрек гликозидтерін
жүрекше-қарынша бөгетінде, айқын брадикардияда және жүқпалы
миокардитте флдануға болмайды. Жүрек гликозидтерін гипокалиемияда
және кальций препараттарымен бірге қолданғанда аса сақтық қажет.
Ұзақ әсер ететін препараттар
(созылмалы жүрек қызметінің жеткіліксіздігінде қрлданылады)
Оідііохіпшп - ДИГИТОКСИН (кардитоксин) (А): 0,0001 таб. -1/2-1 таб.
тәулігіне 1-2 рет; 0,00015 супп. түрінде, тәулігіне 1-2 рет тік ішекке
белгіленеді. Әсері 2-4 сағ. соң басталып, 8-12 сағ. созылады, күшті
кумуляцияланып 2-3 аптадан соң ағзадан шығарылады.
СогсіідіПіт - кордигит (Б): 0,0008 таб; 0,0008 және 0,0012 супп.
шығарылады. Дигитоксинге қарағанда аз кумуляцияланады,
Оідохіпит - дигоксин (ланикор) (А): 0,00025 таб.-1 таб. тәулігіне 35 рет; 0,025% 1 мл еріт. амп. - 10-20 мл 0,9% №СІ еріт., тәулігіне 1-2 рет к/
т. Дигоксинді ішке енгізгенде әсері 1 сағ. басталып, 6-8 сағ. созылады; ал
күре тамырға енгізгенде өсері 20-30 мин. басталып, 3 сағ. созылады, ағзадан
2-7 күнде шығарылады, дигитоксинге қарағанда аз кумуляцияланады.
Сеіапійит -целанид (ланатозид) (А): 0,00025 таб. - 1 таб. тәулігіне
2-3 рет; 0.05% 10 мл еріт. флаконда - 10-25 тамшыдан тәулігіне 2-4 рет
ішке; 0,02 % 1 мл еріт. амп., к/т енгізіледі. Целанид, дигитоксинге қарағанда
әсері тез және қысқа.
НегЬа Асіопійіз уегпаііз - көктемгі жалынгүл шөбі (Б): 1:30 түнба 1 ас қасықтан тәулігіне 3-4 реттамақтан алдын; «Асіопіб-Ьгот»- «Адонисбром»1 таб. тәулігіне 3 рет; Асіопізісіит-Адонизид 20-40 тамшыдан
тәулігіне 2-3 рет тамақтан 30 мин. бұрын қабылдау қажет. Жалынгүл
препараттары оймақгүл препараттарына қарағанда белсенділігі төмен, аз
кумуляцияланады және тыныштандыратын әсері бар.
Тез әсер ететін препараттар
(жіті жүрек қызметінің жеткіліксіздігінде қрлданылады)
Зігорһапііпит К - строфантин К (А): 0,05% 1 мл еріт. амп. 10-20 мл 0,9% N801 еріт., к/т баяу енгізеді. Әсері 5-10 мин. басталып,
0,5-1,5 сағ. созылады, ағзадан 1-3 күннен соң шығарылады.
Согдіісогшт - коргликон (Б): 0,06 % 1 мл еріт, амп. - 10-20 мл
0,9% N801 еріт. к/т баяу ағынмен енгізеді. Строфантинге қарағанда әсері
тез, бірақ қысқа.

81.

Улану. Жүрек гликозидтерінің мөлшерін асырғанда ағзаулануы мүмкін.
Белһлері: брадикардия, аритмия (экстрасистолия, жүрекше қарынша
бөгеті, қарынша және жүрекше жыпылықтауы) қүсу, лоқсу, көз көруінің
нашарлауы, сандырақтау, галлюцинация (елестеушілік), тырысулар және
АҚ-ң төмендеуі. Жүрек қызметі тоқтауынан адам өліміне алып келуі мүмкін.
Жәрдем: прапаратты доғарып, жүрек гликозидтерінің антагонистерін
(унитиол); калий препараттары (калий хлориді - к/т; панангин - ішке);
ЭДТА динатрий (кальций ионын өзіне байланыстыру үшін); антиаритмиялық
дәрілер (лидокаин, дифенин, амиодарон және т.б., атриовентрикулярлы
бөгетте және айқын брадикардияда - атропин) белгіленеді.
Жүрек гликозидтері қандағы калий ионының концентрациясын
төмендететін дәрілермен (тиазидті диуретиктер, кортикостероидтар) бірге
қолданғанда, кардиотоникалық әсері күшейеді.
Жүрек гликозидтерінің биологиялық стандаргизациясы: белсенділігін
бағалау қүрбақада (кейде мысықтарда) жүргізіледі. Дәрілік шикізаттар мен
көптеген препараттардың (галенді, жаңа галенді және т.б.) белсенділігін
биологиялық стандартизациямен анықтайды. Бұл жағдайда жүрек
гликозидтерінің белсенділігін ҚӘБ (қүрбақаның әсер бірлігі) белгіленеді.
1 ҚӘБ - систолада жүректің тоқтауын шақыратын стандартты препараттың
ең аз мөлшеріне сәйкес келеді. Бөлсенділігін стандартты препаратпен
салыстырылады.
Бейгликозидті (стероидты емес) кардиотоникалықдәрілер. Жүрек
жүмысын күшейтетін дәрілерге сонымен қатар адреномиметиктер,
дофамин, метилксантиндер және глюкагон жатады. Бірақ жүрек-қан тамыр
жүйесіне жанама әсері (тахикардия, аритмия және т.б.) көп болғандықтан,
кардиотоникалық дәрі-дәрмек ретінде қолданылуы шектеулі. Әсер ету
механизміне қарай келесі топтарға жіктейміз:
1. Жүректің у],- адренорецепторын қуаттандыратын: дофамин,
добутамин («Адренергиялықсинапсщ әсер ететіндәрілер» такңрыбына кдраңыз).
2. Фофодиэстераза ингибиторлары: амринон, милринон.
Әсер ету механизмі: жағынан амринон жүрек гяикозидтерінен
айырмашылығы миокард жасушасындағы Са2+ бос иондары мен ц-АМФ-ң
құрамы жоғарылауымен байланысты, Амринонды жүрек жеткіліксіздігіне
жүрек гликозидтерінің әсері тиімсіз болған жағдайда белгілейді. Күре
тамырға және ішке енгізіледі. Милринон қүрылысы және әсері жағынан
амринонға үқсас. Амринонға қарағанда белсенділігі жоғары және
тромбоцитопения шақырмайды. Тек жіті іркілген жүрек қызметі
жеткіліксіздігінің қысқа мерзімді терапиясында қолданьшады.
162
2. Антиаритмиялық дөрілер
Жүрек қызметінің ырғағы миокард қызметін және жүректің өткізгіштік
жүйесін сипаттайтын көптеген параметрлергө байланысты. Миокардтың
ырғақты белсенділігі жүрек ырғағының жүргізілуі мен өткізгіштік жүйеге
және кардиальды әсерге байланысты. Жүрек аритмиясының себептері:
миокард ишемиясымен, жүрек ақауымен, жүректің электролитті
өзгерістерімен, химиялық заттармен улануымен, иннервацияның
бүзылуымөн, эндокринді және жұқпалы аурулармен байланысты. Жүректің
жиырылу ырғағы бұзылуында автоматизм, өткізгіштік және қозғыштық
өзгереді. Аритмия түрлері: экстрасистолия - жүрекше мен қарыншаның
ретсіз жиырылуы, ұстамалы тахикардия - суправентрикулярлы немесе
вентрикулярлы, жыпылық аритмия (журекше және қарынша
жыпылықтауы), жүректің өткізгіштік жүйесінің (синоатриальды немесе
атриовентрикулярлы бөгет) бөгеті.
Жүрек жиырылу ырғағы бүзылуын емдеу және алдын алу үшін
ырғақсыздыққа қарсы дәрілер қолданылады. Негізгі бағыты мен әсер ету
механизміне қарай төмендегіше топтарға жіктеледі:
1. Тахиаритмияны басатын дәрілер
/ тобы. Мембрананы реттеуші дәрілер - жасуша ішіне Ма+, К+, Са+2,
СІ" иондарының тасымалдануын тежеп, қозғыштықты, өткізгіштікті және
автоматизмді төмендетіп, жүрек бұлшық етінің жүмысын жақсартады.
/ А топшасы (хинидин тобы): хинидин сульфаты, новокаинамид
(прокаинамид), дизопирамид (корапейс, норпейс, ритмилен,
ритмодан), этмозин (морацизин) - жүрекше мен қарыншаның
өткізгіштіктігін төмендетеді. Әртүрлі қарынша үсті мен қарынша
тахиаритмиясында қолданылады. Хинидин, дизопирамид және этмозиннің
М-холинолитикалық әсері бар, сондықтан тахикардия тудырып,
атриовентрикулярлы өткізгіштікке алып келеді. Жанама әсері: миокард
жиырылуының тежелуі, жүректің қан айдау қызметі мен АҚ-ң төмендеуі
байқалады. Жүрек өткізгіштігінің бүзылуында (ІІ-ІІІ дәрежелі бөгетте), айқын
жүрек жеткіліксіздігінде және гипотонияда қрлдануға болмайды.
Сһіпісііпі 8и№аз - хинидин сульфаты (Б): 0,1 және 0,2 таб. - 0,2 таб.
әр 1 сағ. сайын немесе басқа сызба бойынша үстама басылғанша беріледі,
Жанама өсері: лоқсу, құсу, іш өту, есту мен көру қабілетінің бұзылуы
және аллергиялық реакциялар байқапады.
Моуосаіпаткһіт - новокаинамид (Б): 0,25 және 0,5 таб. тәулігіне 1-4 таб. тәулігіне 4-6 рет; 10 % 5 мл еріт. амп. шығарылып, б/е және №СІ
изотонды еріт, (глюкоза) тамшылатып к/т енгізіледі. Жанама әсері:
гипотензия, лоқсу, қүсу, ауызға ащы дәмнің келуі, іш өту, жалпы әлсіздік,
163

82.

бас ауыру, қозғыштық және ұйқысыздық байқалуы мүмкін.
ОіБоругатігіит - дизопирамид (Б): 0,1 капс. - 1-2 капс. төулігіне
3-4 рет; 1% 5 мл еріт. амп. шығарылып, 1-3 мл к/т енгізіледі.
Аеіһтозіпит - этмозин (Б): 0,1 таб. - 1 таб. тәулігіне 3-4 рет;
2,5% 2 мл еріт. амп. шығарылып, б/е және к/т енгізіледі.
/ В топшасы (лидокаин тобы): лидокаин (ксикаин), мексилетин
(мекситил), дифенин (фенитоин, дифенилгидантоин).
I А топша препараттарынан айырмашылығы мембранада калий
иондарының өткізгіштігін жоғарылатып, жасушадан шығуын жеңілдетеді.
Лидокаин автоматизмді тежеу нәтижесінде эктопиялық қозу ошақтарын
темендетеді. Хинидинге қарағанда әсер потенциал ұзақтығы мен
қозусыздық (рефрактерлі) кезеңінің тиімділігін төмендетеді.
Гемодинамикаға әлсіз әсер етеді. Әсіресе жүректің ишемиялық ауруының,
миокард инфарктының асқынуынан пайда болған қарынша
тахикардиясында қрлданылады.
Лидокаин («Жергілікті анестетиктер» такурыбына қараңыз) - 1-2%
еріт. шығарылады, баяу ағынмен немесе тамшылатып к/т енгізіледі,
енгізгеннен кейін әсері 10-20 мин. созылады. АҚ төмендеуі, бас айналу,
тырысулар, атриовентрикулярлы бөгет және тахиаритмия тудыруы мүмкін.
Мексилетин - АІЖ-да жақсы сіңіріліп, көбінесе қарынша зкстрасистолиясында ішке және парентеральды тағайындапатын лидокаин туындысы.
Дифенин - жүрек гликозидтерінің мөлшерден тыс енгізуінен пайда
болған тахиаритмияда қолданылатын, эпилепсияға қарсы дәрі-дәрмек.
Сонымен қатар автоматизмді тежеп, потенциал әсерін қысқартады жәнө
өткізгіштікке әсер етпейді. АІЖ-да баяу сіңіріліп, ішке және к/т енгізіледі.
I С топшасы: аймалин (гилуритмал), этацизин, тирацизин
(боннекор), пропафенон (ритмонорм) -1А топшасына үқсас. Жүрекше
және қарынша өткізгіштігін нашарлатады. Гемодинамикаға (миокард
жиырылғыштығына, жүректің қанды айдауы, АҚ) әлсіз әсер етеді. Қарынша
үсті мен қарынша тахиаритмиясында қолданылады.
А|таІіпиш - аймалин (Б): 0,05 таб.; 2,5% 2 мл еріт. амп. шығарылып,
б/е және к/т енгізіледі. Аймалин рауволфия алкалоиды болып табылады.
АҚ төмендетіп, коронарлы қан айналымды жақсартады.
Аеіһасізіпит - этацизин (Б): 0,05 таб.; 2,5% 2 мл ерітінді ампулада
шыгарылып, б/е енгізіледі.
// тобы. Б- адреноблокаторлар: анаприлин, метопролол және т.б.
- ыргақтың синустық бөлігінде деполяризациялану кезеңінде жасушаға
Са2+ мен №+ иондарының енуін және жасушадан К+ иондарының шығуын
бүзып, қозғыштықты, жиырылгыштықты және өткізгіштікті төмендете
164
отырып, адренобөгегіш және тыныштандырғыш әсер көрсетеді. Қарынша
үсті және қарынша аритмиясыкда қолданылады. Жанама әсері: миокард
жиырылғыштығының төмендеуінен жедел жүрек қызметінің жеткіліксіздігіне,
өткізгіштіктің баяулауынан атриовентрикулярлы бөгетке алып келуі мүмкін.
(«Адренергиялык, синапсқа әсер ететін дәрілер» тақырыбына кдраңыз).
/// тобы. Атіобагопит - амиодарон (кордарон) (Б): 0,2 таб.;
5% 3 мл еріт. амп. шығарылып, тамшылатып к/т енгізіледі; орнид
(бретилий) - симпатолитик болып табылады, Бүл препараттар
кардиомиоциттердің мембранасының К+ иондары үшін өткізгіштігін тежеп,
реполяризациялық процестің және рефрактерлі кезеңнің тиімділігін үзарта
отырып, жүрекше-қарынша еткізгіштігін баяулауына алып келетін АҚ мен
жиырылғыштықты біршама төмендетеді. Басқа дәрілер әсер етпеген
жағдайлардағы қарынша үсті және қарынша аритмиясында, көбінесе ЖИАмен (журекгің ишемиялық ауруы) ауыратын науқастардың өміріне қауіпті
аритмияларда, миокардитте, жүрекше фибриляциясында крлданылады.
іЧтобы. Кальцийарналарыныңблокаторлары: верапамил (изоптин,
финоптин), дилтиазем - «баяу» Са2+ арналары арқылы Са2+ иондарының
тасымалдануын тежеп, эктопиялық ошақтарда жасушалардың кенеттен
деполяризациялануын баяулатады. Са2+ иондары жүрек-қан тамыр жүйесін
реттеуде маңызы өте зор. Жүрек қызметі мен қан тамырлардың тонусы
Са2+ иондарының алмасуына (көбінесе жасуша ішілік және сыртқа тарапуы)
тікелей байланысты. Сондықтан Са2+ иондарының кинетикасын басқарудың
үлкен маңызы бар. Оның бірден бір жолы кальций арналарын тежеу. Соңғы
жылдары кальций арналарын тежеу медициналық төжірибеде өте кеңінен
қолданылады.
Уегаратііит - верапамил (Б): 0,04 және 0,08 таблетка түрінде
шығарып, 1-2 таб. тәулігіне 3-4 рет тамақтан 30 мин. алдын; 0,25% 2 мл
еріт. амп. к/т енгізіледі; Са2+ арналарын таңдамалы тежеп; автоматизмді,
қозғыштықты және өткізгіштікті төмендетеді; антиаритмиялық,
антиангинальды және гипотензивті әсер көрсетеді. Суправентрикулярлы
аритмияда, жүрекше фибриляциясында және пароксизмальды қарынша
үсті тахикардияда қолданылады, Жанама әсері: гипотензия, жүрек
қызметінің жеткіліксіздігінің күшеюі, атриовентрикулярлы бөгет, лоқсу, құсу,
бас айналу және аллергиялық реакциялар байқапады.
Әртүрлі пепараттары. Аденозин-суправентрикулярлы үстамалы
тахикардияда қолданылады. Жүрек гликозидтері (дигоксин) - тек
жүрекше лүпілдеуі мен жыпылықтауында қолданылады. Магний сульфаты
- қарынша тахикардиясы мен жыпылықтауында қосымша дәрі-дәрмек
ретінде қрлданылады. Калий хлориді, пананпін - гипокалиемиялық
165

83.

ырғақсыздықта және жүрек гликозидтерімен уланғанда қолданылады.
2. Брадиаритмияны қалпына келтіретін дәрілер - әртүрлі
брадиаритмияны (синусты брадикардия, синоатриальды, атриовентрикулярлы бөгетжәне т.б.) басу үшін қолданылатын дәрілер екі топқа бөлінеді.
Олар:
1. М-холинолитикгер: атропин - көзеген жүйкенің әсерін төмендетеді.
2.Адреномиметиктер: изадрин, адреналин - жүректің
В,-адренорецепторларын қоздырып, кардиомиоциттердегі Са г +
иондарының және ц-АМФ қүрамын жоғарылатып, автоматизмді күшейтіп
және өткізгіштікті жақсарта отырып, жүрек ырғағын қалпына келтіреді.
3. Жүректің ишемиялық ауруында қолданылатын дөрілер
(Антиангинальды дәрілер)
Жүректің ишемиялық ауруы (ЖИА, коронарлық (тәжді)
жеткіліксіздік) - атеросклероз немесе коронарлы артериялар тарылуы
салдарынан, жүректің оттегіне қажепілігі мен оның оттегімен қамтамасыз
етілуі сәйкес келмеуі немесе миокардқа қанмен оттегі келуінің бүзылуынан
пайда болады. Қолданылатын антиангинальды дәрілер жүректі оттегімен
қамтамасыз етуін күшейтеді (коронарлы (тәжді) артерияларды кеңейту
арқылы) немесе оттөгіге қажеттілікті (жүрек жүмысын жеңілдету арқылы)
төмендетеді.
Жүректің ишемиялық ауруының клиникалық белгілері: стенокардия
(көкірек тұсы бірден қатты ауырып, сол қол мен сол жақ жауырынға берілуі)
мен миокард инфаркты (миокардтың өлі еттенуі) түрінде өтеді.
Стенокардия үстамасында, миокард инфарктын алдын алу үшін, міндетті
түрде әсері тез антиангинальды дәрілерді қабылдау қажет.
1. Стенокардия (жүрек талмасы) ұстамасын басатын дэрілер. Бұл
препараттар коронарлы қан тамырларды кеңейтеді.
Ыіігодіусегіпит-нитроглицерин (Б); 0,0005 таб. және капс, түрінде
шығарылып, үстама кезінде тіл астына немесе 1 % спиртті еріт.-1 -2 тамшы
қантпен тіл астына белгіленеді. Әсер 1 -2 минутга басталып, 20-30 минутқа
созылады. Нитроглицерин шеткерлік қан тамырлардың бірыңғай салалы
бүлшық еттерін босаңсытады, Ы02-->Ы0 газына айналып, қан тамырлардың
бірыңғай салалы бұлшық еттеріне өтіп оларды босаңсытады. Осының
нәтижесінен үлкен жөне кіші қан айналым жүйесінде веноздық және
артериялық қан тамырларды кеңейтіп, жүреккө түсетін салмақты азайтып,
миокардтың энергия мен оттегіге қажетгілігін төмендетеді. Нитроглицерин
бітелген аймақтағы қан тамырды кеңейтіп миокардтың ишемияланған
аймағын қанмен қамтамасыз етілуін жақсартады. Сондай-ақ жүрек пен
ібб
қан тамырлардың симпатикалық иннервациясына орталық тежегіш әсер
көрсетеді, Нитроглицерин миотропты спазмолитикалық әсерінен бронхтың,
ішектің, өтгің және несеп шығару жолдарының бірыңғай салалы бүлшық
еттерін босаңсытады. Жанама әсері: АҚ-ң темендеуі (мөлшерін асырғанда
коллапс!), рефлекторлы тахикардия, бас ауыру және бас айналу (әсіресе
бірінші қабылдаудан кейін), қүлақ шуылы, ыстық сезіну, беттің қызаруы,
бас сүйек ішілік және көзішілік қысымының көтерілуі, ал нитроглицеринді
жүйелі қолданғанда үйренгіштік пайда болуы мүмкін. Миға қан қүйылғанда,
айқын гипотонияда, бас сүйек ішілік қысым және көзішілік қысымы
жоғарылауында қрлдануға болмайды.
Стенокардия үстамасын басу үшін изосорбид динитратының
нитросорбиді (ЫіігозогЬісіит (Б): 0,005 және 0,01 таб. шығарылып тіл астына,
немесе мөлшерленген аэрозоль «Изомак-спрей»: 1-3 мөлшерден ауыз
қуысына шашыратуға белгіленеді). Нитросорбид нитроглицеринге қарағанда
әсері (3-5 мин. соң) баяу басталады. Нитраттарды қабылдай алмауда
молсидомин (корватон, сиднофарм) - 0,002 және 0,004 таблеткада тіл
астына немесе нонахлазин - 1,5 % 5-10 мл еріт, ішке белгіленеді.
Валидол (тіл астына) мен корвалол (30-40 тамшыдан ішке) сенімді
әсер етпейді. Валидол ауыз қуысының суық рецепторларын тітіркендіріп,
коронарлы қан тамырлардың қанмен қамтамасыз етілуін рефлекторлы
түрде жақсартады. Екі препараттың да антиангинальды әсері әлсіз.
Уаіісіоіит - валидол: 5 мл флаконда - 5 тамшыдан (кантпен) тіл астында
үстау қажет; 0,06 таб. және 0,05 капс. шығарылып, тіл астына тағайындалады.
2. Стенокардия (жүрек талмасы) ұстамасын алдын алу үшін
қрлданылатын дәрілер:
а) Нитрат препараттары (вазодилятаторлар (тамыр кеңейткіштер)).
Әсері үзартылған нитроглицерин препараттары: сустак (әсерінің
узақтығы 4-6 сағ.), нитронг (әсері 7-8 сағ.) - нитроглицериннің майда
капсуладағы дәрілік түрін шайнамай тамақтан алдын ішке қабылдау қажет;
тринитролонг - қүрамында 0,001-0,002 нитроглицерині бар жоғарғы ит
тіс (клык) үсті қызыл иек шырышына қойылатын полимерлі пластинка;
нитромазь («Нитро», «Миовин» - курамында 2% нитроглицеринібар, түксіз
тері аймағына жағылады, әсері 3-8 сағ. созылады); нитродерм ТТС
(трансдермальды терапиялық жүйе) - қүрамында 50 мг нитроглицерині
бар әсері 24 сағ. созылатын пластырь. Нитроглицериннің барлық
препараттары жеке мөлшерленеді.
Зизіас-тііе - сустак-мите (Б); таб. 0,0026 нитроглицерині бар.
8и$і:ас-!огіе - сустак-форте (Б): таб. 0,0064 нитроглицерині бар.
№ігопд • нитронг (Б): таб.0,0026 және 0,0064 нитроглицерині бар.
167

84.

Изосорбид динитратының препараттары: нитросорбид (ішке),
кардикс, кардикет, изомак ретард, изокет ретард - нитроглицериннің
ұзартылған (таб.; капс.) түрі.
Изосорбид мононитратының препараттары: моно мак (моносан):
нитросорбидке қарағанда тиімділігі жоғары және әсері ұзағырақ (8-12 сағ.)
изосорбид-5 - мононитраты; кардикс моно, мономак депо - әсері
ұзартылған препараттар (24 сағ. дейін).
Эринит (пентаэритрил тетранитраты)~0,001 таб. ішке белгіленеді,
белсенділігі төмен.
б) 6-адреноблокаторлар-жүректің В-адренорецепторын тежеп,
адренергиялық әсерін төмендетеді. Ол жүрек жиырылу жиілігі мен күшінің
төмендеуіне, жүрек жүмысын жеңілдете отырып, миокардтың оттегіге
қажетгілігін төмендеуіне алып келеді. Демек, қамтамасыз ету мен қажепіліктің
сәйкессіздігін басады. ЖИА-ң біріктірілген емдеуінде тағайындалады.
(«Эфференпі иннервацияга әсер ететін дәрілер» тақырыбына кдраңыз).
в) Кальций арналарының блокаторлары (кальций антагонистері):
фенигидин (нифедипин, коринфар) - дигидропиридин туындылары;
верапамил (изоптин) - фенилалкиламиннің туындылары; дилтиазем
(дильрен) - бензотиазепин туындылары. Бұл препаратар кальций арналары
(і-түтігі) арқылы миокард жасушасына Са2+ иондары енуін бұзып, жүрек
жүмысын жеңілдетіп, оттегіге қажеттілігін төмендетеді. Коронарлы қан
тамырларды кеңейтіп, қан ағысын күшейтіп, миокардқа оттегінің жеткізілуін
жеңілдетеді. Бұл топ препараттарын нитрат препараттары әсер етпеген
жағдайда белгілейді. Верапамил мән дилтиазем жүректің өткізгіштік
жүйесіне көбірек әсер етіп, тахиаритмияда қолданылады, Фенигидин
жүректің өткізгіштік жүйесіне аз әсер етіп, айқын антиангинальды белсенділік
пен гипотензивті әсер көрсетеді, сондықтан стенокардия мен гипертонияны
емдеу үшін крлданылады. Гипертониялық кризде сублингвальды (таблетканы
шайнап тіл астында үстау қажет) белгілейді. Жанама әсері: бас ауыру,
рефлекторлы тахикардия, беттің қызаруы және ыстықты сезіну, аяқ қолдың
ісінуі және кей жағдайда терінің аллергиялық реакциялары байқалуы мүмкін.
Жүрек қызметі жеткіліксіздігінің ауыр түрінде, синусты түйінінің әлсіз
белгісінде (6-адреноблокаторлармен бірге қабылдауға болмайды), айқын
гипотензияда, жүктілікте және лактацияда крлдануға болмайды.
Рһепіһусіігшт - фенигидин (Б): 0,01 таб. (драже) - 1 таб, тәулігіне
2 рет белгіленеді.
Фенигидин тобының екінші буындағы препараттары: амлодипин
(нормодипин, стамло, норваск), исрадипин (ломир), нитрендипин
(байпресс), никардипин (локсен), риодипин (форидон) - әсері үзақ
168
жәнө жанама әсері аз. Калыдий антагонистінің жаңа топ препараты
мебефрадил (позикор) қан тамырлардың Т-түтігі мен нейрогормональды
жасушаларды тежеу нәтижесінде коронарлық және шеткерлік қан
тамырларды кеңейтеді, сонымен қатар ренин мен альдостеронның
секрециясын азайтып, адренергиялық белсенділікті төмендетеді. Осыдан
мебефрадил кардиомициттердегі Ь-түтігіне әсер етпейді және миокард
жиырылғыштығын өзгертпейді. Жүректің ишемиялық ауруы мен
гипертониялық ауруларда төулігіне 1 рет белгіленеді.
г) Баскд да антиангинальды дәрілер (қосымша):
Әсері миотропты коронарлы артерияларды кеңейтетін дәрілер:
дипиридамол (курантил, персантин) коронарлық артериялардың қан
айналысының көлемінің жылдамдығын жоғарылатып, миокардтың оттегімен
қамтамасыз етілуін жақсартып, қосалқы (коллатеральды) қан айнапымды
күшейтеді, тромбоциттердің агрегациясын тежеп және миокардта
микроциркуляцияны жақсартады. Карбокромен (интенкордин,
интенсаин), лидофлазин (клиниум) коронарлық артерияларды кеңейтіп,
қан ағысын күшейтеді, қосалқы қан айналымды жақсартады, бірақ әсері
төмен болғандықтан негізгі препараттармен бірге қолданылады.
Кардиопротеторлы дөрілер: триметазидин (предуктал) - ишемияға
миокард жасушаларының түрақтылығын жоғарылатып, гемодинамикаға
(қан айналымға) әсер етпей энергетикапық балансты реттейді.
Миокард инфарктында қрлданылатын дәрілер
Миокард инфарктында ишемияланған аймақта кейіннен тыртыққа
айналатын некроз (өлі еттену) пайда болады. Көбінесе миокард
инфарістының себебі коронарлық қан тамырлардың атеросклерозы болып
табылады. Миокард инфаркты қатты ауырсынуға, аритмияға, қозғыштыққа,
қорқыныш сезіміне (өлім), жіті жүрек қызметінің жеткіліксіздігіне, АҚ-ң
төмендеуіне және кардиогенді шокқа алып келуі мүмкін. Мүндай жағдайда
келесі топтағы препараттар белгіленеді:
1. Наркотикалық анальгетиктер (морфин, промедол, фентанил) ауырсыну белгілерін басу үшін, нейролептиктер (дроперидол) немесе
транквилизаторлар (седуксен), наркозға арналған дәрілер бірге
қолданылады.
2. Антиаритмиялықдәрілер (лидокаин).
3. Антикоагулянттар (гепарин) мен антиагрегантты дәрілер (аспирин)
тромб түзілуін алдын алу үшін.
4. Фибринолитикалық дәрілер (стрептокиназа) - жаңа пайда болған
тромбты еріту үшін,
169

85.

үйқтататын, психотропты дәрілермен және этил спиртімен бірге абайлап
қолдану қажет. Жанама әсері: ауыз қуысының қүрғауы (сілекей безінің
секрециясы тәмөндеуінен), әлсіздік (ОЖЖ-нің тежегіш әсерінен) және іш
қатуы байқалады. Клофелин ағзада №+ иондарын және суды үстап қалады,
сондықтан диуретиктермен бірге қабылдау қажет. Айқын жүрек қызметінің
жеткіліксіздігінде, бас миындағы қан тамырларының айқын
атеросклерозында, артериялық гипотонияда, маскүнемдікте, депрессияда
және көлікжүргізушілерге қрлдануға болмайды. Препаратты қабылдауды
біртіндеп азайту қажет, себебі «доғару белгісі» (синдром отмены)
(препаратты бірден доғарғанда АК, едәуір көтеріліп, гипертензивті криз
тудыруы мүмкін) пайда болады.
Меіһуігіорһа - метилдофа (Б): 0,25 таб. шығарылып, 1 таб. тәулігіне
2-3 рет мөлшерін біртіндеп жоғарылатады, тәулігіне 1,0 белгіленеді,
тыныштандыратын әсері бар. Ішке енгізгенде әсері 4-5 сағ. соң басталып,
1 тәулікке дейін созылады. Ауыр жағдайларда к/т енгізіледі. Жанама әсері:
үйқының келуі, депрессия, ортостатикалық гипотензия, лейкопения жәнө
бауыр қызметінің бүзылуы байқалуы мүмкін. Жіті бауыр ауруларында,
феохромоцитомада және жүктілікте қолдануға болмайды.
в) әсері шеткерлік нейротропты дәрілер: 1) ганглиоблокаторлар
(бензогөксоний, пентамин); 2) симпатолитиктер (резерпин, раунатин);
3) а-адреноблокаторлар (празозин, доксазозин, теразозин); 4) &адреноблокаторлар (атенолол, ацебутолол, метопролол) («Эфферентті
иннервацияға әсер ететін дәрілер» тақырыбына қараңыз).
5. Вазопрессорлы дәрілер (мезатон, норадреналин).
6. Нитроглицириннің препараттары (пврлинганит, нирмин - к/т).
7. Оксигенотерапия.
8. Жүрек гликозидтері (строфантин) - жіті жүрек қызметінің
жеткіліксіздігінде, көбінесе дофамин (АҚсист. 70-100 ммсын. бағ.) немесе
добутамин (АҚсист.>100 мм сын. бағ.) белгіленеді.
9. 6,-адреноблокаторлар (метопролол, атенолол) - жүрек жүмысын
жеңілдету үшін және тахикардияда қолданылады.
10. Плазма алмастырушы және тұзды ерітінділер, натрий
гидрокарбонаты - қышқыл-негіздік тепе - теңдікті реттеу үшін, глюкоза
ерітіндісі инсулинмен бірге - жүректі коректендіру үшін тағайындалады.
Гипотензивті дәрілер
Гипотензивті (антигипертензивті) дәрілер артериялық қан қысымын
төмендету үшім белгіленеді. Олар көбінесе артериялық гипертензияда
қолданылады. Артериялық қысымның деңгейі көптеген факторларға: жүрек
жүмысына, шеткерлік қан тамыр/іардың тонусы мен оның түтқырлығына, қан
айналымының көлеміне, электролиттің қүрамы және түтқырлығына байланысты.
Мүның барлығы нейрогуморальды бақылаумен реттелініп отырады. Әсер ету
механизіме қарай гипотензивті дәрілерді келесі топтарға жіктейміз:
I. Жүрек-қан тамыр жүйесіне адренергиялықиннервацияның күшін
төмендететін дәрілер (антиадренергиялық, нейротропты дәрілер):
а) транквилтаторлар және тыныштандыратын дәрілер:
б) ортадыққа әсерлі нейротропты дәрілер: клофелин (катапресан,
гемитон, клонидин), метилдофа (допегит, альдомет), гуанфацин
(эстулик) - тамыр қозғалтқыш орталығының а2-адренорецепторын
қоздырып, ОЖЖ-нен симпатикалық импульстің өтуін төмендетеді. Одан
вазомоторлы орталығының тежелуінен, артериялық қысымының
төмендеуіне алып келеді.
СІорһеГшит - клофелин (Б): 0,000075 және 0,00015 таб. түрінде
шығарылып, 1 таб. тәулігіне 2-4 рет; 0,01% 1 мл еріт. амп. шығарылып,
т/а, б/е, 10-20 мл 0,9% N80 еріт. (стационарда) к/т; 0,125%; 0,25% және
0,5% 1,5 мл еріт. тюбик-тамызғыш - глаукомада көз тамшылары түрінде
белгіленеді. Клофелиннің күшті гипотензивті әсері бар, мөлшерін жеке
таңдайды. ОЖЖ-нің тежегіш әсеріне байланысты, тыныштандыратын,
ұйықтататын әсері бар және дене қызуының төмендеуі байқалады. АІЖ-да
жақсы сіңіріледі. Әсері 2-4 сағ. басталып, 4-6 сағ. созылады. Бүйрекпен
шығарылады. Гипертониялық аурулар мен гипертензивті кризде
қолданылады. Ішке және парентеральды енгізіледі. Клофелинді
170
II. Әсері миотропты гипотензивті дәрілер (шеткерлік
і
вазодилататорлар). Бүл препараттар бүлшық ет қабырғасының қан
тамырларын босаңсытып, олардың кеңеюіне алып келеді,
а) Кальций арналарының блокаторлары (кальций антагонистері):
фенигидин («Антиангинальдыдәрілер» тақырыбына қараңыз), исрадипин
(ломир); фелодипин (плендил) - әсері үзақ.
б) Калий арналарының күшейткіштері: мииоксидил (минона),
диазоксид (гиперстат) - тамыр тонусын бір қалыпты үстап түру үшін, қан
тамырлардың біріңғай салалы бүлшықет жасушаларындағы калий арналарын
ашып, жасуша ішіне қан тамыр тонусына қажетті Саг+ ионының енуін төмендетеді.
Артериялық вазодилататор болып табылады. Миноксидил артериялардың
кеңеюіне байланысты, тамырлардың кедергісі азайып, АҚ төмендейді. Негізінен
қатерлі гипертензияда ішке қолданылады. АІЖ-да жақсы сіңіріледі. Әсері 24
сағ. созылады. Бүйрекпен шығарылады. Жанама әсері: бепі түк басу, су және
№+ иондарын ағзада жинақталуынан ісінулерге алып келеді. Диазоксид - күре
тамырға енгізгенде тез және күшті гипотензивті әсер көрсетеді. Энтеральды
171

86.

енгізгенде АҚ-ң төмендеуі біртіндеп байқалады. Әсері 12-18 сағ. созылады.
Гипертензивті кризде флданылады.
в) Әртүрлі миотропты дэрілер:
Натрий нитропруссиді (нанипрусс) - артерия мен күре тамырларды
кеңейтетін, азот тотығына оттекті беруші. Гипертензивті кризде күре
тамырға тамшылатып енгізіледі. Әсерінің ұзақтығы 1-2 мин., сол себептен
оны тамшылатып инфузия түрінде қолданады. Жанама әсері: тахикардия,
бас ауруы, диспепсиялық жағдайлар байқалады.
Аргеззіпит - апрессин (гидралазин) (Б) : 0,01 және 0,025 таб.
шығарылып, 1 таб. тәулігіне 2-4 рет тамақтан соң белгіленеді. Артериола
мен майда артерияларды кеңейтеді. Рефлекторлы тахикардия, ісіну,
диспепсия, бас ауру, қызыл жегі синдромы байқалуы мүмкін,
Мадпезіі зиГСаз - магний сульфаты: 20-25% 5 және 10 мл еріт. амп.
шығарылып, абайлап б/е және к/т енгізеді; себебі тез енгізгенде
наркотикалық әсері жәнетыныс алудыңтежелуі байқалуы мүмкін. Негізінен
гипертензивті кризде және жүктіліктің нефропатиясында қрлданылады.
ОіЬагоіигп - дибазол (Б): 0,02 таб.; 0,5-1% 1, 2 және 5 мл еріт. амп.
шығарылып, б/е және к/т енгізіледі. Әсері орташа. Гипертензивті кризде
қолданылады. «Папазол», «Андипал» препарапарының қүрамына кіреді.
III. Ангиотензинге айналдырғыш ферментінің (ААФ) ингибиторлары
(тежегіштері).
1. Буыны: каптоприл (капотен);
2. Буыны: эналаприл (ренитек, энам), лизиноприл (привинил,
диротон), рамиприл (тритаце), цилазаприл (инхибейс), периндоприл
(престариум), фозиноприл (моноприл), трандолаприл (гоптен).
Бүл қосылыстар белсенді емес ангиотензин І-ді (рөнин ферментінің
әсерінен ангиотензиногеннен түзілген) вазобелсенді ангиотензин ІІ-ге (қан
тамырлардың тарылтып, сығылуына алып келедіайналдыратын ферменттің
белсенділігін тежейтін препараттар. ААФ-ң ингибиторлары артерия мен
күре тамырларды кеңейтіп, жүрекке кейінгі күшті (постнагрузка) және
жүрекке веноздық қанның қайтуын азайтып, жүрекжүмысын жеңілдетеді,
жүрек пен бүйректе қан айналымды жақсартып, жүрек бұлшықетінің
гипертрофиясын төмендетеді, диурезді жоғарылатып, артериялық қысымды
төмендетеді. Гипертониялық аурудың өте ауыр түрінде, гипертониялық
кризде, жіті жүрек қызметінің жеткіліксіздігінде қолданылады. Барлық
препараттар каптоприлден, лизиноприлден басқасы дәрініңтегі (продәрі)
болып табылады. Каптоприлде әсері 1 сағ. басталып, 6 сағ. созылады, ал
қалған препараттарда 2 сағ. басталып, 24 сағ. созылады. Жанама әсері:
әлсіздік, бас айналу, қүрғақ жөтел және көкірек пен іш қуысы түсының
172
173

87.

ауыруы (диуретиктерді белгілеу қажет) байқалады. Көбінесе аллергиялық
реакциялар капотенде байқалады,
СаріорпІ - каптоприл (Б): 0,025 таб. түрінде шығарылып,
Уг -1 таблеткадан тәулігіне 2-3-4 рет тамақ алдында, гипертониялық кризде
1 таблетка тіл астына беріледі.
Епаіаргііі таіеаз - эналаприл малеаты (Б); 0,0025; 0,005; 0,01 таб.
шығарылып, 1 таб. тәулігіне 1-2 рет белгіленеді.
IV. Ангиотензин рецепторларының блокаторлары: лозартан
(козаар), ирбесартан (апровель), эпросартан (теветен), валсартан
(диован) - ангитензин ІІ-литик болып табылады. Ангиотензивті
рецептордың АТ, түрін тежеп, ангиотензин ІІ-ң барлық әсерлерін жояды.
Ішке тәулігіне 1 рет белгіленеді. ААФ ингибиторларына қарағанда жанама
әсері өте сирек байқалады.
V. Туз-су алмасуына әсер ететін дәрілер (несеп айдаушы,
диуретиктер, салуретиктер). Айналымдағы қанның көлемін азайтып, АҚ-ы
түсіреді. Несеп айдаушы дәрілер басқа гипотензивті дәрілердің әсерін
күшейтеді, сондықтан көбінесе бірге белгілейді.
Гипертониялық ауруларды қиыстырып емдеу үшін әсер ету механизмі
әртүрлі фармакологиялық топтардың препараттары белгіленеді.
Кріыстырылған препараттары: «Адельфан-эзидрекс;, «Алсидрекс-Г»,
«Трирезид», «Тринитон» таб. (резерпин, дихлотиазид, дигидралазин);
«Адельфан-эзидрекс К», «Трирезид К» (сондай-ақ КСі); «Кристепин»,
«Норматенс» драже (резерпин, клопамид - бринальдикс, дигидроэргокристин); «Энал X» (эналаприл, дихлотиазид); «Капозаид» (каптоприл,
дихлотиазид), «Вискалдикс» (пиндолол + клопамид) және т.б.
Атеросклерозға қарсы дәрілер
(Гиполипидемиялық дәрілер)
Атеросклероз - тамырдың ішкі қабықшасына май тәрізді заттардың
жабысып, оның шоғырлануынан пайда болатын ауру. Денеде зат алмасу
процесінің бүзылуынан холестерин мөлшерден асып кетеді. Аурудың күйі,
қауіптілігі немесе жеңілдігі қандайда тамырдың зақымдапуына байланысты,
Ауруды алдын алу әдісіне келесілер жатады: еңбек пен тұрмыс тәртібін мұқият
сақтау, демалысты дұрыс пайдалану, ұйқыны қандыру, темекі тартпау және
майлы тамақтан бас тарту, артық семірмеу және т.б. Гиполипидемиялық
дәрілер үлпа мен қанның қүрамындағы жоғары дәрежедегі липидтердің
(холестерин және триглицерид) мөлшерін төмендетеді. Атеросклерозды және
оның асқынуларын емдеу үшін қолданылатын гиполипидиемиялық
(антиатеросклеротикапық) дәрілер 2 топқа бөлінеді:
174
1. Атерогенді липопротеиндердің түзілуін тежейтін дәрілер.
2. Катаболизмдіжәнехолестеринніңшығарылуынкүшейтетіндәрілер.
Гиполипидемиялық дәрілер жүректің ишемиялық ауруында, аорта,
ми тамырларының атеросклерозында қрлданылады. Бүл дәрілерді үздіксіз,
үзақ уақыт бойы қабылдау қажет.
1. Атерогенді липопротеиндердің түзілуін тежейтін дәрілер:
а) Статиндер: ловастатин (мевакор), симвастатин (зокор),
аторвастатин (липримар) - бауырдағы холестериннің синтезін таңдамалы
тежейтін, тиімділігі жоғары препараттар. Статиндерді тәулігіне 1 рет,
үйықтар алдында белгілейді, себебі бауырдағы холестериннің басым
бөлігінің синтезі түнде жүреді.
Зіпшазіаііпит - симвастатин (Б): 0,005; 0,02 және 0,04 таб.
шығарылып, 1 таб. кешке қабылдау үшін тағайындалады.
б) Фибраттар: клофибрат (мисклерон), фенофибрат, гемфиброзил
- бауырдағы липопротеинлипазаны белсендіреді, статиндерге қарағанда
улы болып келеді,
СепгііЬгогіІит - гемфиброзил: 0,3 капс; 0,45 таб. - күніне 2 рет
таңғы немесе кешкі астан 30 мин. бұрын немесе кешке 1 рет белгіленеді.
в) Никотин қышқьшы (үлкен мөлшерде).
г) Пробукол (липомал) -ағзадағы липидтердің синтезіне және таралуына
әсер етіп, қан сарысуындағы тығыздығы жоғары липопротеиндердің,
триглицеридтердің, жалпы холестериннің деңгейін төмендетеді.
2. Катаболизмді жөне холестериннің шығарылуын күшейтетін
дәрілер.
а) Өт қышқылдарыныңсеквестранттары (ағылш. зециезШе - кетіру):
Холестирамин (холестан), холестипол (холестид) - АІЖ-да
сіңірілмейді, өт қышқылдарымен кешен түзіп олардың қанға қайта сіңірілуіне
кедергі жасайды. Ол холестериннің және өт қышқылдарының ішекте
сіңірілуін баяулатады.
б) Бескрахмальды полисахаридтер: хьюар шайыры (гуарем) асқазанда ісініп тағамдық холестериндердің және өт қышқылының
сіңірілуіне бөгетжасайды. Әсері әлсіз.
Атеросклероздың жеңіл түрінде кешенді емдеуді қажет етеді:
полиспонин (жапон диоскореясы тамыры мен тамыр сабағының
препараты) және трибуспонин (теміртікен шөбінің препараты).
Атеросклероздың кешенді емінде сонымен қатар эссенциальды
фосфолипидтер (эссенциале, липостабил) жәме антиоксидант
препараттары (токоферол ацетаты, аскорбин қышқылы) қолданылады.
175

88.

5. НЕСЕП АЙДАУШЫ ДӘРІЛЕР (ДИУРЕТИКТЕР)
Несеп айдаушы дәрілер негізінен ағзадан артық мөлшердегі суды
шығарады, элөктролиттердің (№+ және СІ+) реабсорбциясын (қайта сіңуі)
төмендетіп, әртүрлі жағдайлардан пайда болған ісінулерді басу, АҚ-н
төмендету үшін тағайындалады. Негізгі қолдану көрсеткіштері:
артериялық гипертония кезінде АҚ-ы төмендету үшін (басқа гипотензивті
дәрілермен), өкпе ісінуінде, ми ісінуінде, химиялық заттармен уланғанда
форсирленген диурез үшін. Диуретиктер несеп түзілудің барлық
кезеңдеріне әсер етеді: фильтрацияға, секрецияға және түтікше
реабсорбциясына, Олар қышқыл негіздік тепе-теңдіюі сақтап тұру үшін
бүйрек қызметін реттеп, ағзаны ксенобиотиктерден тазартып түрады.
1. Тиазидті және тиазид тәрізді диуретиктер: дихлотиазид
(гипотиазид, гидрохлортиазид, эзидрекс), циклометиазид, клопамид
(бринальдикс), оксодолин (хлорталидон), индапамид (арифон, индап).
Бүл диуретиктердің әсері орташа, тәулігіне 1 рет (таңертең) ішке
қабылдайды. Негізгі әсері нефрон түтікшелерінің дистальды және
проксимальды бөлігінде натрий, калий, хлор және судың реабсорбциясын
тежеп, ағзадан шығуын күшейтеді. Гипертониялық ауруларда, жүрек, бауыр
және бүйрек қызметінің жеткіліксіздігінен пайда болған ісінулерде,
жүктіліктің токсикозында (нефропатия, ісіну, эклампсия) және етеккір
алдындағы жағдайларда қолданылады. Жанама эсері: диспепсия;
гипокалиемия (алдын алу үшін калий хлоридін, «Аспаркам», панангин,
қүрамында калий бар диета: картоп, сәбіз, өрік, жүзім, түйе бұршақ,
бүршак,, түйілген тары, сүлы жармасы және де дихлотиазидтерді калий
сақтағыш диуретиктермен бірге қолдану қажет); гипохлоремиялық алкалоз;
гипомагниемия және гиперкальциемия; гипергликемия; гиперурикемия
(подаграның күшеюі) байқалуы мүмкін. Ауыр бүйрек қызметінің
жетшіксіздігінде, айқын бауыр зақымдалуында, қант диабетінің және
подаграның ауыр түрінде қоядануға болмайды.
Оісһіоіһіазісіит - дихлотиазид (Б): 0,025 және 0,1 таб. таңертең ас
алдында белгіленеді. Әсері 1 -2 сағ. басталып, 10-12 сағ. созылады, 34 күн үзілістен кейін 3-5-7 күндік ем тағайындалады. Карбоангидраза тежеуші
әсеріне байланысты гидрокарбонаттың да реабсорбциясын төмендетеді.
Калий иондарының секрециясы жоғарылайды.Магний иондарының
экскрециясы бұзылады. Осы қүбылыстар несеппен натрий, хлор, калий,
магний иондарының және гидрокарбонатардың ағзадан шығуына алып келеді.
Клопамид және оксодолин әсері ұзақ, циклометиазид дихлотиазидке
қарағанда белсенділігі жоғары. Индапамид қан тамырларды кеңейтіп,
гипертониялық ауруларда қолданылады. Антиагреганггық әсері бар.
176
//. „Шумақты,, диуретиктер: фуросемид (лазикс), этакрин
қышқылы (урегит), торасемид (унат), буфенокс (буметанид),
пиретанид (ареликс). Бүл препараттар ацидоз бен алкалозда күшті әсер
ететін несеп айдайтын дәрілер. Олар Генле шумағының жоғарғы бөлік
аумағында натрий, хлор және судың реабсорбциясын (қайта сіңірілуін)
тежейді, Ми, өкпе ісінуінде; гипертониялық ауруларда және гипертониялық
кризде; жедел улануда; жіті және созылмалы бүйрек қызметінің
жеткіліксіздігінде; эклампсияда қолданылады. Жанама әсері: диспепсия,
гипокалиемия, гипомагниемия, гипохлоремиялық алкалоз, гипотензия, бас
айнапу, әлсіздік, аллөргиялық реакциялар және есту қабілетінің бүзылуы
байқалады. Бауыр комасында, гипокалиемия, бүйрек қызметінің
жеткіліксіздігінің терминальды кезеңінде, несеп шығару жолдарының
механикалық бітелуінде және жүктіліктің бірінші жартысында қолдануға
болмайды.
Ғигозетісіит - фуросемид (Б): 0,02 және 0,04 таб. шығарылып,
таңертең белгіленеді, әсері 20-30 мин. соң басталып, 3-4 сағ. созылады;
1% 2 мл еріт. амп. шығарылып, б/е; 2-3 мл тәулігіне 1-2 рет к/т баяу
ағынмен енгізіледі, әсері 3-4 мин. кейін басталып 2-3 сағ. созылады.
Асісіит еіасгупісит - этакрин қышқылы (Б): 0,05 таб. таңертең астан
кейін, 0,05 амп. қолданар алдында ерітеді. Әсері 30-40 мин. соң басталып,
6-8 сағ. созылады.
///. Карбоангидраза ингибиторлары: диакарб (ацетазоламид) нефронның проксимальды түтікшелеріндегі карбоангидраза ферментінің
белсенділігін таңдамалы тежеп, көмір қышқылының түзілуінің азаюы мен
бүйрек түтікшелерінің эпителийінде натрий мен бикарбонат
реабсорбциясын төмендеуіне және олардың несеппен шығарылуын
күшеюіне алып кёледі. Көз ішілік және бас сүйек ішілік қысымын
төмендетеді. Диурездік әсері әлсіз. Өкпе-жүрек қызметінің жеткіліксіздігінен
пайда болған ісінулерде, глаукомада, энцефалопатияда және эпилепсияда
қолданылады. Жанама әсері; гипокалиемия, гиперхлоремиялық ацидоз
және гиперкальциурия байқалуы мүмкін. Ацидозға бейімділікте, жедел
бауыр мен бүйрек ауруларында, қант диабетінде, уремияда және жүктіліктің
алғашқы 3 айында қолдануға болмайды.
ОіасагЬит - диакарб: 0,25 таб. - 1 таб. тәулігіне 1-3 рет
тағайындалады.
/V. Калий сақтаушы диуретиктер: спиронолактон (верошпирон,
альдактон), калий канкреонаты (сольдактон), триамтерен (птерофен),
177

89.

амилорид. Бүл препараттар минералокортикоидты гормон
альдостеронның антагонисті және калий сақтағыш әсер көрсетеді.
Диурездік әсері әлсіз. Гипокалиемияны және метаболиттік алкалозды басу
үшін басқа диуретиктермен бірге қолданылады. Жанама әсері:
гиперкалиемия, диспепсия және бас ауыру байқалады.
8рігопоІас1опит - спиронолактон (Б): 0,025 және 0,05 таб.
шығарылады, әсері 1-2 күнде басталып, 2-3 күнге созылады.
Калий канкреонаты - к/т енгізіледі.
Триамтерен және амилорид «калий, магний сақтаушы» диуретик
болып табылады.
Тгіатіегепит - триамтерен (Б): 0,05 капс. - тәулігіне 1-2 рет таңғы
және түскі астан соң белгіленеді.
Атііогісіит - амилорид: 0,005 таб. - 1-4 таб. таңертең белгіленеді.
V. Осмостық диуретиктер: маннит (маннитол), мочевина - судың
реабсорбциясын төмендетіп, қанның осмостық қысымын жоғарылатады.
Қышқыл негіздік тепе-теңдікке әсер етпейді. Медициналық тәжірибеде
негізінен маннит қолданылады. Манниттің мочевинадан айырмашылығы
жасуша мембраналары мен үлпа кедергілерінен (мысалы,
гематоэнцефальды кедергіден) өтпейді. Ми, өкпе, көмекей ісінуінде,
химиялық заттармен улануда және дегидратациялық (суды азайту) дәрілік
зат ретінде (кейде глаукомада) қолданылады. Жанама әсері: бас ауыру,
лоқсу, қүсу, жалпы әлсіздік, шөлдеу, теріге тигенде некроз пайда болуы
мүмкін. Айқын бүйрек, бауыр және жүрек қызметінің жеткіліксіздігінде
қолдануға болмайды.
Маппііит -маннит: 30,0 флаконда және 15% 200 және 400 мл
флаконда- к/т тамшылатып енгізіледі.
Қиыстырылған несеп айдаушы дөрілер: «Триампур» (дихлотиазид,
триамтерен) таб.; «Модуретик», «Тиалорид», «Гемопрес» (дихлотиазид,
амилорид) таб.; «Фурезис» (фуросемид, триамтерен) таб.
Өсімдік текті дәрілік препараттары: арша (можжевәльник)жемісінің
түнбасы, аюкүлақ (толокнянка) жапырағының қайнатпасы, дала
кырықбуын (хвощ полевой) шөбінің қайнатпасы, ортосифон (бүйрек
шайы) жапырағының түнбасы, бүлдірген (брусника) жапырағының
кайнатпасы, қайың (бөрезовые почки) бүршігінің түнбасы - қүрамындағы
илік заттар. Фенолгликозидтер, сапониндері антисептикалық, әлсіз несеп
айдаушы және қабынуға қарсы әсер етеді.
178
179

90.

Несеп конкременттерін жоятын дәрілер
Бұл дәрілерді бүйрек тас ауруларын емдеу үшін қолданылады.
Қышқылды ортада ураттар, сульфаниламидтер, оксалаттар, ал сілтілік
ортада фосфаттар, карбонаттар түзіледі. Несеп шығару жолдарында
түздардың көбейіп, түнбалануынан бітелуіне алып келеді. Несептің рН-н
өзгерту үшін қрлданылатын дәрілер:
а) Қышк)вілдандыратындар (фосфатты және карбонатты тастарда):
аммоний хлориді, сұйытылған хлорлы сутек қышқылы, аскорбин
фішюылы және метионин.
б) Сілтілендіретіндер (оксалатты-уратты тастарда): солимок
(урапит II, солуран), блемарен, магурлит, оксалит С - қүрамында лимон
қышқылы және үшіншілік апмасқан калий және натрий цитратгары бар.
Дәрілерді нүсқауына сәйкес үзақ уақыт қабылдау қажет.
Өсімдіктекті препараттары спазмолитикалық, қабынуға қарсы және
несеп айдаушы әсері бар. Оларға: пинабин, ависан, уролесан, олиметин,
цистенал, цистон, фитолизин, леспенефрил, «Марелин»таб., күстаран
(горца птичьего) шөбі жатады.
Подаграны емдеуде қолданылатын дәрілер
Подагра - несеп қышқылы секрециясының төмендеуінен және пуринді
алмасу бұзылуынан туатын созылмалы ауру. Ураттар шеміршектің, қан
тамырлардың, иесеп жолдарының және басқа да ұлпалардың синовиальды
қабықшаларында бөлініп, тірек-қимыл аппаратының (подагралық артритте)
қабыну өзгерістеріне және несеп шығару жолдарында уратты тастардың
түзілуіне алып келеді.
1. Подаграны емдеу үшін қолданылады:
а) Урмолитикалықдәрілер; аллопуринол (милурит), «Алломарон»
таб., калий оротаты - ағзада зәр қышқылының түзілуін тежейді.
АІІоршіпоІит (аллопуринол) (Б): 0,1 таб. түрінде шығарылып,
1-3 таб, тәулігіне 2-3 рет тамақтан соң белгіленеді.
б) Урикозуриялықдәрілер: этамид, уродан, антуран, бензбромарон
- ураттардың несеппен шығуын жеңілдетеді.
Аеіһатісіит - этамид (Б): 0,35 таб. түрінде шығарылып,
1-2 таб. тәулігіне 4 рет белгіленеді.
2. Подаграның жедел ұстамасын басу үшін стероидты емес
қабынуға қарсы дәрілер және колхицин қолданылады.
Соісһісіпит - колхицин (А): 0,0005 драже түрінде шығарылып,
1-2 дражеден тәулігіне 3-6 рет белгіленеді. Колхицин тамаша лапыз
өсімдігінің (безвременник великолепный) алкалоиды болып табылады.
180
6. ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ДӘРІЛЕР
Жіктелуі:
1. Тыныс алу стимуляторлары
2. Жөтелді басатын дәрілер
3. Қақырық түсіретін дәрілер
4. Бронхолитиктер
5. Өкпе ісінуінде қрлданылатын дәрілер
Тыныс алу стимуляторлары (тыныс алу аналептиктері)
Тынысты куаттандыратын дәрілер - наркотикалық анальгетиктермен,
көміртегі тотығымен жеңіл уланғанда, жаңа туған нәрестенің
асфиксиясында, наркоздан кейінгі көзөңдегі өкпеге дем берудің қажетті
деңгейін қалпына келтіру үшін қолданылады. Тынысты қуаттандыратын
дәрілердің әсері қысқа, ал қайта қабылдағанда тыныс алу қызметінің
төмендеуі мен қалтыраулар тудыруына байланысты аз қолданады,
сондықтан гипоксиялық жағдайда жасанды дем беруге тура келеді.
181

91.

2. Жөтелді басатын дәрілер
Жөтелді басатын дәрілердіңжіктелуі
Орталыққа эсер ететін дэрілер
(сопақша мида орналасқан жөтел
орталығының негізгі түйіндерін
гежейді)
а) Наркотикалық препараттары:
Кодеин (метилморфин)
Этилморфин (дионин)
б) Бейнаркотикалық
препараттары:
Глауцин гидрохлориді (глаувент)
Тусупрекс (окселадин,
пакселадин)
Әсері шеткерлік дәрілер
(жоғарғы тыныс алу жолдарының
шырышты қабықшаларына
жансыздандьфғыш,
бронхолитикалык және қабынуға
қарсы эсерімен байланысты).
Либексин
Битиодин
Бутамират цитраты (синекод)
Жөтелді басатын дәрілер жіті және созылмалы бронхитте, жетелді басу
немесе төмендету үшін, демікпе жағдайында және бронхопневмонияда
қолданылады. Жөтелді басатын дәрілерді жөтелді толық басу үшін емес,
ауырсыну, үйқысыздық, қан кету мен бронхоспазм тудыратын жөтелді басу
үшін белгілейді.
Орталыққа әсер ететін дәрілер медициналық тәжірибеде кеңінен
қолданылады.
Наркотикалық жөтелге қарсы дәрілердің (кодеин, этилморфин)
жөтелге қарсы күшті және әлсіз ауырған жерді басатын әсерлері бар.
Жанама әсері: тыныс алу орталығын тежейді, тыныс алу көлемін
төмендетіп, бронх тонусының төмендеуі, жыбырлатқыш эпителий
белсенділігінің төмендеуі, үйқы келуі, іш қатуы және дәріге тәуелділік
(қүмарлық, нашақорлық) байқалуы мүмкін.
Ал бейнаркотикалық жөтелге қарсы дәрілерде мүндай жанама әсерлер
байқалмайды. Кодеин мен этилморфинді 2 жасқа дейінгі балаларға
қолдануға болмайды.
Сосіеіпі рһозрһаз - кодеин фосфаты (Б): 0,01-0,02 үнт.; бірнеше
қиыстырылған препараттардың қүрамына кіреді: Бехтерев микстурасы
(қүрамында: жалынгүл шөбінің тунбасы, натрий бромиді және кодеин);
«Кодтерпин» таб. (кодеин + қақырык, түсіретін (ЫаНСО3 және
терпингидраты)) және т.б. дәрілері бар.
Этилморфин гидрохлориді морфиннен алынған синтетикалық
препарат.
182
Жөтел орталығын таңдамалы тежеп, дәріге тәуелділік тудырмайтын
бейнаркотикалық жөтелге қарсы дәрілер: глауцин гидрохлориді және тусупрекс.
Глауцин өсімдіктен алынған алкалоид, ал тусупрекс синтетикалықжолмен алынған
препарат. Глауцин бас айналуын, жүрек айнуын тудыруы мүмкін.
СІаисіпі һусігосһіогісіит - глауцин гидрохлориді (Б): 0,05 таб. 1 таб. тәулігіне 2-3 рет белгіленеді.
Тизиргех - тусупрекс 0,01 және 0,02 таблеткада шығарылып, 1-2 таб.
тәулігіне 3-4 рет белгіленеді.
Әсері шеткерлік жөтелге қарсы дәрілерге либексин жатады. Ол
ОЖЖ-не әсер етпейді. Либексин дәріге тәуелділік тудырмайды, сол
себептен бейнаркотикалық жөтелге қарсы дәрілерге жатқызамыз.
ЫЬехіпит - либексин (Б): 0,1 таб. - 1 таб. тәулігіне 2-4 рет.
Қиыстырылған препараттары:
Вгопсһоіуііпит - бронхолитин (Б): 125 мл флаконда (глауцин
гидрохлориді + эфедрин гидрохлориді + шалфей майы+ лшон қышқылы)
- 1 ас қасықтан тәулігіне 3-4 рет белгіленеді.
8іоріиззіп - стоптуссин (бутамират цитраты + гуафензин) 10 мл флаконда, 30-40 тамшыдан 100 мл сүйықтықпен (су, шай және т.б.)
күніне 3 рет тамақтан соң белгіленеді.
3. Қақырықтүсіретін дәрілер
Бүл дәрілер бронх шырышының секрециясын күшейтіп, қақырықтың
жөтелмен бөлінуін жеңілдетеді. Қақырық түсіретін дәрілер жыбырлатқыш
эпителий белсенділігі мен бронх бүлшық етінің жиырылуын күшейтіп,
қақырықтың түсуіне алып келеді. Қақырық көбірек, сүйығырақ болып
қабынған шырышты бүркеп, сыртқы тітіркендіргіштен қорғайды да, ол
қабыну процесінің төмендеуіне алып келеді.
Қақырық түсіретін дәрілер қабынумен жүретін бронх-өкпе ауруларын,
бронхиалды обструкция синдромын кешенді емдеу үшін қолданылады.
Қақырық түсіретін дәрілерді өкпе туберкулезінің ашық түрінде, өкпеден
қан кетуде, ОЖЖ-ң, жүрек-қан тамыр жүйесінің (органикалық) ауруларында,
асқазан мен үлтабардың ойық жара ауруларында қолдануға болмайды.
НегЬа Тһегторзісііз - термопсис шебі (Б): 0,5-200 мл түнбасы 1 ас қасықтан тәулігіне 3-4 рет тамақтан бұрын белгіленеді.
Щиог А т т о п і і апізаіиз - мүсәтір әніс тамшысы: 25 мл флаконда 10-15 тамшыдан тәулігіне 3-4 рет белгіленді.
Тгурзіпшп сгузіаііізаішп - кристалды трипсин: 0,01 қүрғақ зат
флаконда - 2-3 мл 0,9% №СІ еріт. ерітіп, ингапяциялау үшін белгіленеді.
Асеіуісузіеігшт - ацетилцистеин (Б): 20% 5 мл және 10 мл еріт.
183

92.

АтЬгохоІі һусігосһіогісіит - амброксол гидрохлориді: 0,03 т а б 1 таб. тәулігіне 2 рет тамақтан соң; сироп; ингаляцияға арналған еріт.
түрінде шығарылады.
Вготһехішіт - бромгексин - 0,008 таб. - 1 таб. күніне 2-3 рет
тағайындалады.
4. Бронхолитикалықдәрілер
Бронхты кеңейтетін дәрілер (бронхолитиктерге) бронх демікпесінде
кешенді емнің компонентерінің бірі, бронхспазмды басу және алдын алу
үшін қолданылатын дәрілер болып табылады, Бронх демікпесінің үстамасын
басу және жүйелі терапиясында қолданылады.
Бронхолитикалық дәрілердің жіктелуі:
(ігШеткерлік жүйке жүйесіне әсер ететін дәрілер»
тақырыбына қараңыз
Р-адреноа-және-р
СимпатоМ-холино
миметиктер адреномимемиметиктер
блокаторлар
тиктер
Изадрин
Адреналин
Эфедрин
Атропин
гидрохлориді
Орцшрегидрохлориді
Метацин
Селективті:
налин
Бүд екі препараттың кемшілігі
Илратропи(астмопент)
кардиокуапандьфғьш
ум бромиді
Сальбутамол (тахикардия) және
(вентолин)
гипертензивті эсері (АҚ1") бар, (атровент)
Фенотерол
адреналиннің әсері күшті және Окситрошум бромиді
(беротек)
тез, бірақ қысқа, ал эфедринде
Тровентол
Тербуталш
- ұзағырақ, бірақ ОЖЖ-н
(бриканил)
қоздырыл, дэріге тәуелділік
тудьфады.
амп. - 2-5 мл-ден тәулігіне 3-4 рет ингаляция үшін (15-20 мин); жай
инстиляция түрінде трахеяға 1 мл-ден әр сағ. сайын; 0,1 таб. және 0,2
капс. - 2 таб. (1 капс.) тәулігіне 2-3 рет; 10% 2 және 3 мл еріт. амп.
шығарылып б/е; 5% 10 мл еріт. амп. - тәулігіне 2 рет к/т тағайындалады.
184
Әсері миотропты
спазмолитиктер
Бұл препараттар
бронх бүлшық
еттерін
босаңсытады.
Теофиллин
Эуфиллин
Үзақ эсерлі:
Теопек
Теотард
Теобиолонг
Эуфилонг
Миотропты әсерлі спазмолитиктерге (метилксантиндер):
теофиллин, эуфиллин (80% теофиллиннен және 20% этилендиаминнен
тұрады) жатады. Бронх тонусын төмендетіп қана қоймай, жүрек, бүйрек,
бас миының қан тамырларын кеңейтіп, АҚ-н төмендетеді, кіші қан
айналымының шеңберін жақсартып, диурезді жоғарылатады, Әсері ұзақ
препараттары бронх спазмын алдын апу үшін қолданылады. Жанама әсері:
теофиллин препаратын қабылдағанда асқазанның шырышты
қабықшасының тітіркенуі, эпигастрий аумағының ауырсынулары, лоқсу,
құсу, диспепсия, бас ауыруы мен бас айналуы, қозғыштық және
ұйқысыздық, жүрек қызметінің күшеюінен жүректің оттегіне қажеттілігінің
жоғарылауы, тахикардия және аритмия (әсіресе к/т енгізгенде) байқалуы
мүмкін. АҚ бірден төмендеуінде, стенокардияда, жүрек ырғағының
185

93.

бүзылуында, жуктілікте және эпилепсияда қолдануға болмайды.
ЕирһуІІіпит - эуфиллин (аминофиллин, диафиллин) (Б): 0,1 және
0,15 таб. - 1 таб. тәулігіне 2-4 рет тамақтан соң; 0,36 супп. түрінде
шығарылады. 1 супп. тәулігіне 2-4 рет тік ішекке; 24% 1 мл еріт. амп. тәулігіне 3 рет б/е; 24% 10 мл + 0,9% №С! еріт. баяу ағынмен немесе
тамшылатып к/т енгізіледі.
Бронхдеміклесімен ауыратын науқастарды емдеудетекбронхолитиктер
ғана емес, сонымен қатар басқа топ препараттары да белгіленеді. Олар:
1. Мес жасушаларынан медиаторлардың бөлініп шығуына кедергі
жасаушы дәрілер: кромолин натрий (интал), неодокромил натрий
(тайлед); кетотифен (астафен, задитен). Бронхспазм ұстамаларын тек
алдын алу үшін ғана қрлданылады.
Сготоіуп восііит - кромолин - натрий: 0,02 капс. - арнайы ингалятор
«спингалер» көмегімен ингаляциялау қажет.
Ыесіосготіі $осііит - недокромил - натрий: мөлшерленген аэрозоль.
КеіойТепит - кетотифен (Б): 0,001 капс. және таб. - 1 капс. немесе
таб. күніне 2 рет тамақ үстінде.
2. Глюкокортикоидты препараттар - қабынуға қарсы, алллергияға
қарсы және иммунодепрессивті әсер көрсетеді. Бронхиальды обструкция
синдромында спазмолитикалық, ісінулерге қарсы әсері бар,
адреномиметиктер, М-холиноблокаторлар және метилксантиндер әсер
етпегенде бронхты кеңейтетін әсері бар,
Глюкокортикоидтар гормонға тәуелді бронх демікпесінде (ингаляция)
және демікпе жағдайында да (к/т) қолданылады.
Ингаляциялық глюкокортикоидтарға (бронх демікпесін емдеу үшін
қолданылады) беклометазон дипропионаты (бекотид, бекломет,
беклокорт); будесонид (пульмикорт); флунизолид (ингакорт) жатады.
Қиыстырылған препараттары: «Беродуал» (фенотерол+атровент)
азрозолі; «Дитек» (фенотерол+кромолин-натрий) аэрозолі.
3. Лейкотриенді рецепторлардың блокаторлары: зафирлукаст
(аколат), монтелукаст (сингуляр) - бронхспазмды басып, тамыр
өткізгіштігі мен ісінуді басып, бронхиола секретінің бөлінуін төмендетеді.
Ингаляциялық глюкокортикоидтармен, В-адреномиметиктермен бірге және
әсіресе аспиринді бронх демікпесінде қолданылады. Зафирлукасты
науқас мезгілімен тәулігіне 2 рет қабылдау қажет. Ұзақ қабылдағанда
тиімділігі төмендемейді. Монтелукасты тәулігіне 1 рет қабылдайды.
Зиулетон - лейкотриен синтезін тежейтін препарат болып табылады.
186
5. Өкпе ісінуінде қолданылатын дөрілер
Өкпе ісінуі жүрек-қан тамыр жүйесінің аурулары кезінде, химиялық
заттармен өкпенің зақымдалуы кезінде, бірқатар жүқпалы ауруларда,
бүйрек, бауыр патологиясында, ми ісігінде пайда болуы мүмкін.
Келесі топ препараттары қолданылады:
1. Көбікті басатындәрілер (этил спиртінің буын О2 арқылы дем алу).
2. Наркотикалық анальгетикгер: морфин, фентанил, таламонал
(фентанил дроперидолмен) - шеткерлік артерия мен күре тамырды
кеңейтіп, қан айналымының кіші шеңберінде іркіліп қалуын азайтып, АҚ-н
төмендетеді.
3. Дегидратациялық (сусыздандыратыні дәрілер: маннит, мочевина
- судың ісінген ұлпалардан тамырларға өтуін қамтамасыз етіп, несеп
айдаушы әсері бар. Күре тамырға енгізіледі.
4. Несеп айдаушы дәрілер: фуросемид, этакрин қышқылы айналымдағы қан көлемін төмендетіп, гипотензивті әсер етеді.
5. Гипотензивгі дәрілер - артериялық, венапық қысымын төмендетеді.
Ганглиоблокаторлар: бензогексоний, гигроний, пентамин; әсері
миотропты гипотензивті дәрі натрий нитропруссиді.
6. Егер өкпе ісігі жүрек қызметінің жеткіліксіздігімен байланысты болса
(қарсы көрсеткіштері болмаған жағдайда), онда әсері тез жүрек
гликозидтерін белгілейді: строфантин, коргликон.
7. Глюкокортикоидтар - қабынуға қарсы, иммунодепрессивті әсері
бар, преднизолон күре тамырға енгізіледі.
187

94.

7. АС ҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ДӘРІЛЕР
Ас қорыту жүйесінде астың соңғы өнімдерге ыдырауы, қанға сіңірілуі,
микроорганизмдерді зиянсыз ету, метаболизмі мен дәрілердің сіңірілу
процесі жүреді. Ас қорыту жолының секреторлы және қимыл белсенділігінің
бұзылуы көптеген ауруларда және патологиялық жағдайларда байқалады.
Асқазан-ішек жолдарының қызметін қалпына келтіру үшін дәрілердің кең
ауқымы қажет. Асқазан-ішекжолдарының аурулары қазіргі кезде, әсіресе,
балалар арасында ете көп тараған. Ол асқазан ішек жолдарының
иннервациясы, бездерінің секрециясы мен толқи жиырылу қызметінің
бұзылуы нәтижесінде байқалады. Асқазан-ішек жолдары қызметінің
бұзылуында қолданылатын ас қорыту жүйесіне әсер ететін дәрілердің
бірнеше тобы бар.
Жіктелуі:
1. Тәбетке әсер ететін дәрілер
2. Қустыратын және қусыққа қарсыдәрілер
3. Асқазан бездерінің секрециисы бүзылуында қолданылатын
дәрілер
4. Ұйқы безінің секрециясы бузылуында қолданылатын дәрілер
5. Өг айдайтын дәрілер
6. Іш жургізетін дәрілер
1. Тәбетке әсер ететін дәрілер
Тәбетке әсер ететін дәрілерді тәбетті қуаттандыратын және тәбетті
төмендететін дәрілер деп бөлінеді.
1. Тәбет ашатын дәрілер. Тәбет төмендегенде тәбетті ашатын
дәрілерді қолданады. Ащылар - ащы дәмі айқын байқалатын қүрамында
биологиялық белсенді заттары бар өсімдіктен алынған заттар. Бұлар дәм
сезу рецепторларын қоздырып, ашығу орталығын рефлекторлы қоздырып,
асқазан сөлінің бөлінуін күшейтеді, ас қорытуды жақсартып, тәбет ашады.
Ащылар ащы жусан шөбі мен жапырағының, үш жапырақгы (трифоли)
вахта жапырағының, батбақты иір тамырсабағының, толғақшөптің,
бақбақ тамырының, жолжелкен жапырағының қүрамында болады.
Ащыларды (тұнба, түндырмалар, жиын) астан 20-30 минут бүрын
қабылдайды. Ащылар асқазан секрециясының жоғарылауында, асқазан
мен үлтабардың ойық жарасында және рефлюкс-эзофагитте қрлдануға
болмайды. Ащыларды гипоацидті және анацидті гастритте, созылмалы
атрофиялық гастритте және т.б. тағайындайды. Ащы заттарға: бұрыш
(қара, қызыл), түрып, желкен (хрен), қыша жатады. Оларды тамақпен
188
189

95.

бірге қолданғанда тәбет ашатын қасиетгері бар. Сонымен қатар инсулиннің
қандағы қанттың құрамын төмендете отырып, тәбет ашатын да қасиеті
бар. Бұл заттар наркоздан, жұқпалы аурулардан кейін және тәбет
төмендеген жағдайларда белгіленеді. Сонымен қатар зат алмасу процесін
күшейтетін, тәбетгі қуаттандыратын дәрілергө: витаминдер, анаболикалық
стероидтар, карнитин және апилак жатады. Антигистаминді препарат
ципрогептадин (апетиген, перитол) орталыққа қуаттандырғыш әсер
көрсететіндіктен, нейрогенді анорексияда, созылмалы ауруларда
қолданылады.
Тіпсіига АЬзіпШіі - ащы жусан тұндырмасы: 25 мл флаконда
шығарылады. Астан 20-30 минут бүрын 10-20 тамшыдан қабылданады.
Оның қүрамында абсинтин гликозиді, сонымен бірге қүрамында терпен
мен камфора, изомерлі абсентолы мен эфир майы бар.
Тіпсіига Атага - Ащы түндырманың қүрамы: толғақшөптен, үш
жапырақты су перісі жапырағынан (60,0), иір тамырсабағынан, ащы жусан
шөбінен (30,0), кориандр жемісінен (15,0) және 40% этил спиртінен
(1л дейін) түратын 25 мл флаконда шығарылады.
2. Тәбетті төмендететін дәрілер (анорексигеиді дөрілер).
Алимеитарлы (ауқаттық) семіздік зат алмасу бүзылуына, сонымен қатар
жүрек-қан тамыр жүйесінің ауруларына және т.б. алып келеді. Семіздікті
емдеудің ең тиімді жолы тамағын тию, яғни ашығу сезімін басу үшін кейде
тәбеттөмендететін дәрілер белгіленеді. Тәбеттітөмендететін дәрілерге:
фепранон, дезопимон, дексфенфлурамин, (изолипан, минифаж,
фенфлурамин, пондимин), мазиндол (теронак, санорекс) жатады. Әсер
ету механизмі: гипоталамустағы тою орталығын қуаттандырып, тәбетті
төмендетеді және ашығу сезімін төмедетеді. Қолданылуы: алиментарлы
семіздікте, сонымен қатар гормонды бүзылыстардан болған семіздікте
белгіленеді. Жанама әсері: ауыз қуысының қүрғауы, іш қату немесе іш
өту, артериялық қан қысымының көтерілуі, психиканы қуаттандырғыш
әсеріне байланысты тітіркенулер және ұйқысыздық (сондықтан
анорексигенді дәрілер тәуліктің бірінші жартысында қолданылады), үзақ
қолданғанда үйренгіштікжәнедәрігетәуелділікбайқалуы мүмкін. Жүктілікте,
артериялық гипертензияда, ми мен коронарлы қан айналымының
бүзылуында, психикалық ауруларда, гипертиреозда, эпилепсияда,
психозда, бауыр мен бүйрек ауруларында қолдануға болмайды. Бұл
дәрілерді глаукомада қолданылатын МАО (моноаминооксидаза)
ингибиторларымен бірге қрлдануға болмайды.
Бірінші анорексигенді дәрі ретінде фенамин қолданған, бірақ жанама
әсері айқын байқалғандықтан, қазіргі таңда оның аналогтары қолданылады.
190
Рһергапопит - фепранон (амфепранон) (А): 0,025 дражеде
шығарылады. Таңертең және тәуліктің бірінші жартысында (тамақтан
1 сағат бүрын 1 дражеден тәулігіне 2 рет) қабылдау қажет. Емдеу үзақтығы
2 айға жуық.
Оезорітовдт - дезопимон (А): 0,025 таб. тамақпен бірге қабылдау
қажет. Бүл екі препарат та фенаминге қарағанда әлсіз, бірақ жанама әсері
аз байқалады,
МагіпсІоІ - мазиндол (А): 0,001 таб. түрінде шығарылады, тамақ
үстінде қабылдау қажет. Мазиндол - фенаминге қарағанда белсенділігі
жоғары, бірақ дәріге тәуелділік аз байқалады.
ОехІепІІигатіп - дексфенфлурамин (А); 0,015 және 0,06 капс.
шығарылады. Артериялық қан қысымын жоғарылатпайды және
тыныштандыратын әсері бар.
Барлық анорексигенді препараттар тек дәрігердің рецепті бойынша
босатылып, қадағалауында болуы қажет.
2. Қүстыратын және қүсыққа карсы дәрілер
Құсық бүл - күрделі рефлекторлы акт, оның жүзеге асуына бүлшық
еттер (асқазанның, аш ішектің, кеуде, құрсак. қуысы) қатысады. Сопақша
мидың торлы қүрылымында құсу орталығы болады.
1. Құстыратын дэрілердің қолданылуы шектеулі. Асқазанды улы
заттардан тазалау үшін адсорбенттермен, іш жүргізетін түзды
ерітінділермен шаю тиімді және қауіпсіз болып табылады. Сонда да
қүстыратын дәрілердің кең ауқымы бар: Тікелей әсер ететін дөрілерге
(құсу орталығын қоздырады): апоморфин, морфин, оймақгүл
препараттары, ісікке қарсы дәрілер жатады. Қүсу орталығын
рефлекторлы қоздыратын (асқазанның шырышты қабықшасының
рецепторын қоздыратын) дәрілерге: термопсис және ипекакуана
препараттары, мыс сульфаты жэне мырыш сульфаты жатады.
Тәжірибеде қүстыратын дәрі ретінде тек апоморфин қолданылады.
Бүдан басқа маскүнемдікті емдеу кезінде этил спиртіне теріс шартты
рефлекс тудыру үшін қолданылады.
Аротогрһіпі һусігосһіогісіит - апоморфин гидрохлориді (А);
1% - 1 мл еріт. амп. шығарылады, 0,2 - 0,5 мл т/а енгізіледі. Апоморфин
гидрохлориді қүсу орталығыныңтриггерлі зонасын қоздырады. Апоморфинді
күшті қышқылдар және сілтілермен күю кезінде, асқазан мен үлтабардың
ойық жарасында, өкпе, жүрек ауруларында, жүрек ауруларының ауыр
түрінде колдануға болмайды. Рефлекторлы әсерлі қүстыратын дәрілерге
сонымен қатар ауыр металл түздары: мырыш сульфаты және мыс
191

96.

сульфаты жатады.
2. Кусыққа қарсы дәрілерге құсудың шығу тегіне байланысты әр түрлі
фармакологиялық топтағы дәрілер қолданылады. Көптеген ауруларда
(асқазанның және үлтабардың ойық жарасында, гастритте, токсикозда,
вестибулярлы аппараттың бүзылуында) қүстыру арқылы науқастың
жағдайын жақсартуға болады. Оларға: нейролептиктер (этаперазин,
трифтазин, галоперидол және т.б.) - бүлар құсу орталығыныңтриггерлі
зонасының рецепторын тежеп, сәулемен емдеу, қатерлі ісіктердің
химиотерапиясында, хирургиялық операцияларда және жүктіліктің
токсикозында қолданылады.
Метоклопрамид (церукал, реглан) - әсер ету механизмі
нейролептиіаерге үқсас, сонымен қатар асқазан мен үлтабардың ойық
жарасында, метеоризмде белгіленеді. Қолданғанда үйқышылдық, құлақ
шуылдауы, ауыз қуысының құрғауы және паркинсонизм байқалуы мүмкін.
Әсері жағынан метоклопрамидке бромоприд үқсас келеді
Меіосіоргатісіит - метоююпрамид: 0,01 таб. түрінде шығарылып,
1 таб. күніне 3 - 4 рет үстіиде; 1% - 2 мл еріт. амп, шығарылып, тәулігіне
1-3 рет б/е, к/т енгізіледі.
Тиэтилперазин (торекан) - триггерлі зонаның рецепторынан басқа
құсу орталығын тежеп, әтиологиясы әртүрлі қүсуда, сонымен қатар
вестибулярлы және координация бұзылыстарында қолданылады.
Нейролептиктерден айырмашылығы жанама әсері аз байқалып, ауыз
қуысының қүрғауы, үйқышылдық, гипотензия, үзақ қолданғанда
паркинсонизм байқалуы мүмкін.
Тһіеіһуірегагіпит - тиэтилперазин (Б): 0,0065 таб. (драже) -1 таб.
(дражеден) тәулігіне 2-3 рет; 0,0065 супп. түрінде; 0,65% -1 мл еріт. амп.
б/е енгізіледі.
М-холиноблокаторлар («Аэрон») және антигистаминді дәрілер
(димедрол, дипразин) - қүсу орталығын тежеп, теңіз және әуе
ауруларында қолданылады.
Жергілікті анестетиктер (анестезин, новокаин) - гастрит пен жара
ауруларындағы асқазан шырышыныңтітіркендіруіне қозуымен байланысты
құсықта әсері күшті.
Трописетрон (навобан) және ондансетрон (зофран) химиотерапиялық ісіктен туатын қүсықта қолданылады.
192
3. Асқазанның секреторлы қузметі бұзылуында
қолданылатын дәрілер
а) Асқазан безі секрециясының төмендеуінде қолданылатын
дәрілер.
Диагностикалық мақсатта гастрин, гистамин, экстракты заттар
тағайындалады. Егер асқазанның секрециясының төмендеуінің себебі
асказан қызметінің бүзылыстарынан пайда болса, онда аталған заттар
асқазан сөлінің бөлінуін жоғарылатады. Асқазанның шырышты қабығы
органикалық зақымдалса онда өзгерістөр болмайды. Аталған жағдайда
үтымды диагностикалық дәрі - гастрин болып табылады, Ол асқазанның
антральды бөлігінде қүралады. Содан соң қанға сіңеді де, асқазанның
фундальды бөлігінің бездеріне әсер етіп, олардың секрециясын күшейтеді.
Ол түз қышқылы мен пепсиногеннің бөлініп шығуын үлғайтады.
Медициналық тәжірибеде 5 аминқышқылдардың қалдығынан түратын
гастриннің синтетикалық препараты пентагастрин қолданылады, Гистамин
асқазан бездерінің гистаминдік Н2-рецепторларын қуаттандыра отырып,
асқазан сөлінің мөлшері мен оның қышқылдығын жоғарылатады. Әсер ету
спектрі кең. Жанама әсері жағынан АҚ төмендетіп, капилярлардың
өткізгіштігін, бронхтардың, ішекгің бүлшық еттерінің тонусын жоғарылатады.
Ол Қ рецепторларын қоздыруымен байланысты, сондықтан осы аталған
әсерлерді басу үшін гистаминдік Н, рецепторлардың блокаторлары
(димедрол, дипразин және т.б.) тағайындалады,
Асқазан сөлінің секрециясын жоғарылататын емдік дәрілерге көмір
қмшқылды сулар жатады. Асқазан бездерінің жеткіліксіздік жағдайларында
орынбасу терапиясының дәрілері қолданылады. Бұл мақсатпен табиғи
немесе жасанды асқазан сөлі, пепсин жөне суйылтылған түз фішқылы
тағайындалады.
Зиссиз дазігісиз паНігаііз - табиғи асқазан шырыны: 100 мл фл. 1-2 ас қасықтан тамақ үстінде қабылдау қажет.
Рерзіпит - пепсин (шошқа асқазанының шырышты қабатынан алынған
фермент): үнтақ; 0,2 - 0,5 үнтақ түрінде қолданылады; ацидин - пепсин
(Асісііп - рерзіпит) таблеткасымен алмастыруға болады. 0,025 және 0,5
таб. тамақ үстінде 1 немесе 2 стакан суда ерітіп қабылдау қажет.
Асісіит һусігосһіогісит сіііиіит - суйытылған тұз іфішқылы (Б);
10-15 тамшыдан 1-2 стакан сумен қабылдау қажет.
Сонымен қатар орынбасутерапия ретінде пепсидил (450 мл флаконда
- шошқа асқазанының шырышты қабықшасынан алынған препарат) және
абомин (0,2 таб. - бүзау мен қозының асқазанының шырышты
қабықшасынан алынған) қолданылады.
193

97.

6) Асқазан безі секрециясыныңжоғарылауында қолданылатын дөрілер
Асқазан сөлінің секрециясы жоғарылауы, оның қышқылдығының
жоғарылауына және гиперацидті гастрит пайда болуына алып келөді, ол
жағдайда түз қышқылының көбеюі, асқазанның шырышты қабықшасының
тітіркенуі және қыжылдауы байқалады. Қышқылды-пепсиндік факторлардың
агрессиясының артуы кезінде, асқазанның шырышты қабықшасының
қорғаныш қасиетінің төмендеуінен асқазан мен ұлтабардың жарасынан
ойық жаралар пайда болады. Асқазан сөлінің қышқылдығы жоғарылауында
келесі топ препаратгары қолданылады:
1. Антацидті дәрілер,
2. Асқазан гуз қышқылының секрециясын тежейтін дәрілер.
3. Гастропротекторлар.
4. Репаранттар.
1. Антацидті дәрілер (апіі - қарсы. асісіиз - қышқыл)
Бұл топ препараттары асқазан сөлінің артық қышқылдығын төмендету
үшін қолданылады. Олар асқазан сөлінің түз қышқылымен химиялық
реакцияғатүсіп оны бейтараптайды. Тез әсерлі антацидті дәрілерге натрий
гидрокарбонаты, магний тотығы, магний трисиликаты, алюминий
гидрототығы мен түндырылған кальций карбонаты жатады.
Ал қиыстырылған препараттарына: Альмагель (алюминий
гидрототығы+магний тотығы); Алмагель А (алмагель+анестезин),
Фосфалюгель; Маалокс, Мегалак, Гелюсиллак; «Викалин» және
«Викаир» таб; «Протаб», «Тальцид», «Тисацид», «Ренни», «Гастал»,
«Гастралюгель» жатады.
Асқазан және ұлтабардың ойық жараларында, гиперацидті гастритте,
рефлюкс - эзофагитте қолданылады. Көбінесе оларды тамақтан 1-2 сағат
бүрын немесе ұйықтар алдында қабылдау қажет.
Мадпезіі охусіит - магний ТОТЫҒЫ: 0,5 үнтақ түрінде шығарылады.
Асқазанда түз қышқылының әсерінен пайда болған магний хлориді ішекте
сіңірілмей, жеңіл әлсіздендіргіш әсер көрсетөді. Натрий гидрокарбонатынан
белсенділігі 3-4 есе жоғары. Бүйрек патологиясында гипермагниемияға
(неврологиялық және жүрек қан тамыр бүзылыстар байқалады) алып келуі
мүмкін, сондықтан бүйрек жеткіліксіздігінде қрлдануға болмайды.
АІитіпіі һусігохусіит - алюминий гидрототығы: үнтақ; 4% суспензия
түрінде 1 - 2 шай қасықтан ішке қолданылады. Антацидті қасиетінен басқа
адсорбциялық (сіңіргіш) және бүркеуші қасиетке ие. Фосфаттардың
сіңірілуін бүзып, іш қатуын шақыруы мүмкін.
АітадеІ - алмагель: 170 мл флаконда. Алмагель А - қүрамында
194
анестезині бар, қышқылдық жоғарылауында, құсу, лоқсу, күшті
ауырсынулармен өтетін жағдайларда крлданылады.
Ыаігіі һуйгосагЬопаз - натрий гидрокарбонаты: әсері күшті және
тез, бірақ антацидті әсері қысқа. Асқазан НСІ әсерлесіп көмір қышқыл
газының түзілуінен асқазан керілуін, жайсыз сезіну және жараларда
асқазанның перфорациясын (тесілуін) шақыруы мүмкін. Натрий
гидрокарбонаты асқазан-ішекжолындажақсы сіңіріліп, алкалозтудырады.
Тұндырылған кальций карбонаты кемір қышқылдың түзілуіне алып
келеді. Әсері тез басталады. Артық мөлшерде қолданғанда
гиперкалщиемия және жүйелі алкалоз шақыруы мүмкін. Кейде іш қатуы
байқалады.
Қиыстырылған препараттары -тиімді және асқынулары аз байқалады.
Антацидтер асқазан мен ішекте көптеген препараттардың сіңірілуін
өзгертеді, тетрациклинді, дигитоксинді, ацетилсалицил қышқьшын өзіне
байланыстырады, сондықтан барлық дәрілерді антацидті дәрілерден 2-3
сағаттан кейін қабылдаған жөн,
2. Асқазандағы НСІ секрециясын төмендететін дәрілер
а) Н2-гистаминоблокаторлар (Н2-гистаминді рецепторлардың
блокаторлары): циметидин (гистодил, нейтронорм, примамет,
тагамет), ранитидин (зантак, зоран, ранисан), фамотидин
(гастросидин, ульфамид, фамосан, квамател), низатидин (аксид,
низакс), роксатидин (алтат). Әсер ету механизмі: асқазанның шырышты
қабатының Н2-гистаминді рецепторларын тежеп, негізгі (базальды) түнгі
секрецияларды басып, асқазан сөлінің бөлінуін төмендетеді, Күндізгі және
түнгі ауырсынуларды баса отырып, антацидтерге қажеттілікті төмендетіп,
гастропротекторлы әсер көрсетеді, асқазан мен үлтабардың ойық
жарапарының жазылуын тездетеді. Таблетка мен ерітінді түрінде асқазан
мен үлтабардың жараларында, гиперацидті гастритте, эзофагитте және
дуоденитте қрлданылады. Жанама әсері: диспепсия, тері бөртпелері,
бас пен бұлшық ет аурулары, бас айналу, бауыр қызметінің бұзылуы,
лейкопения, ал циметидинде - депрессиялық жағдайлар байқалуы мүмкін.
Н2-гистаминоблокаторларды қабылдауды бірден доғарғанда „ауытқу
белгісі" байқалады, ол кезде асқазан секрециясы бірден жоғарылап, ауру
асқынуы мүмкін, Низатидинжәне роксатидинде бүл белгі байқалмайды,
ал фамотидиннен әсері күштірек. Н2-гистаминоблокаторларды бауыр және
бүйрек қызметінің бүзылуында, 14 жасқа дейінгі балаларға, жүктілік пен
лактацияда қолдануға болмайды.
Сітеіісііпшп - циметидин (Б); 0,2 таб. түрінде шығарылып, 1 таб.
195

98.

тамақпен бірге және ұйықтар алдында тәулігіне 3 рет; 10% 2 мл еріт. амп.
тәулігіне 4 - 6 рет к/т енгізіледі.
ЯапШіпит - ранитидин: 0,15 және 0,3 таб. түрінде шығарылып,
тәулігіне 2 рет; 2 % 2 мл еріт. амп. шығарылып, тәулігіне 3-4 рет к/т енгізіледі,
ҒатойсНпит - фамотидин: 0,02 және 0,04 таб. түрінде шығарылып,
тәулігіне 2 рет белгіленеді.
б) М - холиноблокаторлар
Таңдамалы емес: атропин, метацин, платифиллин, итжидек
препараттары («Холинергиялықсинапсқа әсер ететіндәрілер» такырыбына
қараңыз). Емдеу курсында жанама әсері өте көп байқалады, оларға
үйренгіштік (емдік әсерінің төмендеуіне алып келеді) тез қалыптасады,
сонымен бірге антацидтермен (әсерін үзартады) және
Н2 гистаминоблокаторлармен қосып беруге болады.
Таңдамалы: пирензепин (гастроцепин) - тек асқазанның
парасимпатикалық ганглийлерінің М, холинорецепторларын таңдамалы
тежеп, тұз қышқылының және пепсиногеннің секрециясын төмендетеді.
Жіті және созылмалы асқазан мен үлтабардың ойық жараларында,
гиперацидті гастритте және т.б. қрлданылады. Жанама әсері: таңдамалы
емес М-холиноблокаторларға қарағанда жанама әсері аз байқалып,
гематоэнцефальды кедергіден өтпейді. Глаукомада, қуық асты безінің
гипертрофиясында, жүктілікте және лактацияда қолдануға болмайды.
Рігепгеріпит - пирензепин: 0,025 және 0,05 таб. шығарылып, 2 таб.
таңертең және кешке тамақтан 30 мин. бүрын; 0,5% 2 мл еріт. амп.
шығарылып, тәулігіне 2 рет тамшылатып, б/е, к/т енгізіледі.
в) Протонды помпа Н+, К -АТФ-аза ингибиторлары: омепразол
(лосек, омез, омизак, омепрол, осид, гастрозол), пантопразол
(контролок), ланзопразол (ланзап, лансобел, ланзоптол), рабепразол
(париет). Әсер ету механизмі: асқазанның іргелі (париетальды)
жасушаларының протонды сорғыш (түз қышқылының өндірілуіне жауапты
Н+, К+-АТФ-аза ферментінің белсенділігін тежейді) қызметін басып, ион
алмасуларын (Н+ К+) бұзады. Сонымен түз қышқылы секрецияның соңғы
кезеңін тоқтатады. Негізгі, түнгі және күшейткіш секрецияларын тиімді
төмендетеді, Тез сіңіп, париетальды жасушаларының қышқылды ортасында
қанығады. Цитопротекторлық әсері бар. Сонымен қатар НеІісоЬасіег руіогіға бастериостатикалық әсер көрсетеді. Жараларға қарсы басқа дәрілер әсер
етпөй жатқанда ойық жараларда крлданылады. Жанама әсері: диспепсия,
бас ауыру, бас айналу, үйқы келуі, кей жағдайларда аллергиялық реакциялар
байқалуы мүмкін. Жүктілікте және лактацияда қолдануға болмайды.
Отергаго! - омепразол (Б): 0,02 капс. шығарылып, 1 капс. таңғы
аспен бірге тәулігіне 1 рет белгіленеді.
196
3. Гастропротекторлар. Бүл препараттар асқазанның шырышты
қабықшасын химиялық және физикалық факторлардан (қышқылдардың,
сілтілердің, ферменттердің), оған тигізетін зақымдаулардан қорғап,
кемістігін жазуға жағдай жасайды. Олар: висмут препараттары: Де-нол,
«Викалин», «Викаир». Ішіндегі ең тиімдісі Де-нол (коллоидты висмут
субцитраты), антацидті және бүркеуіш әсер көрсетеді. Шырышты қабатты
тітіркенуден сақтау үшін, зақымдалған жара бетінде төзімді қабық
альбуминаттар түзіп, НеІісоЬасіег руіогі қоздырғышына бакгерицидті әсер
көрсетеді. 0,12 таб. күніне 4 рет тамақтан 30 мин. бұрын және ұйықтар
алдында, ойық жара ауруларын кешенді емдеу үшін 4-8 апта бойына
белгіленеді.
Алюминий сукральфаты («Вентер»таб.) цитопротекторлық әсері бар.
Простагландиндер: мизопростол (цитотек, сайтотек) простагландин Е^-ң синтетикапық аналогы, стероидты емес қабынуға қарсы
дәрілердің ульцерогенді әсерін алдын алу үшін тиімді.
Карбеноксолон (биогастрон, дуогастрон) - мия тамырының
препараты, қабынуға қарсы және минералокортикоидты белсенділігі бар.
Асқазан шырышының зақымдаушы факторларғатұгқырлығын жоғарылатып
және оның қорғаныш қызметін күшейтеді, шырышты қабатты қанмен
қамтамасыз етілуін күшейтіп, көбінөсе дәрілік заттардың әсерінен пайда
болған, ойық жараларды емдеу мақсатында қрлданылады.
4. Репаранттар - бүл препараттар асқазан мен үлтабардың
жараларыныңжазылу барысын күшейтетіп, регенерацияны қуаттандырады
(тек гастроэнтерологияда ғана емес, сонымен қатар медицинаның барлық
салаларында қолданылады): анаболикалық стероидтар (феноболин,
ретаболил және т.б.) және метаболикалық процесті қуаттандыратын
дәрілер (метилурацил, пентоксил, калий оротаты, АТФпрепараттары,
этаден); биогенді күшейткіш препараттары (солкосерил, алоэ
сьнындысы, калонхоэшырыны, апилак, протюлисжәне т.б.): шырғана
(облепиха) пен раушан (шиповник) майлары, гастрофарм және т.б.
жатады.
Жараларды көшенді емдеу кестесінде НеІісоЬасіег руіогі-ге әсер ететін
жоғарыда аталған препараттардан басқа әртүрлі жараларда қолданылатын
химиотерапевтикалық дәрілер де қолданылады: амоксициллин мен
ампициллин; кларитромицин немесе спирамицин, метронидазол,
доксициклин және фуразолидон және т.б.
197

99.

4. Ұйқы безі қызметінің бүзылуында колданылатын дәрілер
Созылмалы панкреатитте үйқы безі секрециясының жеткіліксіздігі
байқалады. Бүндай жағдайда құрамында кешенді ас қорыту жолының
ферменттері бар; протеаза, амилаза, липаза және әртүрлі қоспалар: өт
компоненттері, гемицеллюлоза, пепсин, аминқышқылы және т.б.
орынбасушы терапиядағы дәрілер қолданылады.
Жоғары ферментгі белсенділігі бар препараттар: панкреатин (трипсин
+ амилаза), солизим және нигедаза (қурамында тек липаза бар), Мезим
- форте, Трифермент, Панзинорм-форте, Дигестал, Энзистал, Фестал
(қүрамында протеаза, липаза және амилаза бар), Креон, Ликреаза,
Паицитрат. Осы препараттар (ас қорыту ферменттері) ақуыздардың,
майлардың, көмірсулардың қорытылуын жеңілдетіп, аш ішекте неғүрлым
толық сіңірілуін жақсартады. Сонымен бірге үйқы безі, асқазан, аш ішектің
өз ферменттерінің, сондай-ақ өттің бөлінуін күшейтеді. Өт сығындысы
холеретикалық әсер етіп, майлардың эмульгирленуіне жәрдемдеседі,
липазаның белсенділігін күшейтеді, майлар мен май еріткіш витаминдердің
сіңірілуін жақсартады. Гемицеллюлоза ферменті өсімдік жасушасының
ыдырауына ықпал етеді. Қолданылуы: ұйқы безінің, асқазанның, ішектің,
бауырдың, өт қабының сыртқы секреторлық жеткіліксіздігінде орын басу
терапиясы үшін; метеоризмде; дүрыс тамақтанбауда (майлы тамақ жеу,
тоя тамақ ішу, уақытылы тамақтанбау), аз қозғалыстық немесе қозғапыстың
шектелуінде, жүктілікте; іш қуысы мүшелерін рентгендік және
ультрадыбыстық зерттеулерге дайындауда. Дражелерді тамақпен бірге,
тамақтан бұрын немесе кейін, шайнамай қабылдау қажет. Жіті панкреатитте
ідалдануға болмайды. Емдеу үзақтығы бірнеше күннен бірнеше айға және
жылға созылады.
Рапсгеаііпит - панкреатин: 0,5 таб. (драже) шығарылып, тамақпен
бірге немесе тамақтан кейін белгіленеді.
Сгеоп - креон: 0,3 капс. шығарылып, тамақ үстінде қабылданады.
Ғезіа! - фестал: официн. драже тамақ үстінде немесе тамақтан кейін
белгілейді.
Жіті панкреатигге үйқы безінің ферменттерінің белсенділігі қалыпты
жағдайдағыдай үлтабарда емес, бездің өз ұлпасында өтеді; мысапы,
белсенді емес трипсиногеи белсенді трипсинге айналып, бездің өздігінен
сіңірілуі жүреді. Ол кезде келесі препараттар қрлданылады:
а) ұйқы безінің секрециясын төмендететін дәрілер:
М-холиноблокаторлар, антацидті дәрілер (үйқы безі секрециясының
табиғи стимуляторы болып табылып, асқазан сөліндегі тұз қышқылын
бейтараптайды);
198
б) протеолитикалықферментгердіңингибиторлары (антиферментті
препараттар): пантрипик, ингитрил, контрикал (трасилол), гордокс,
антагозан - бүл дәрілер протеолитикалық ферменттердің, сонымен қатар
үйқы безінің ферменттерінің белсенділігін төмендетеді. Барлық препараттар
тек күре тамырға тамшылатып немесе баяу ағынмен енгізіледі. Аллергиялық
реакциялар тудыруы мүмкін.
СопігусаІ - контрикал: 10 000; 30 000 және 50000 ӘБ қүрғақ зат
флаконда (амп.); берілген еріткіште ерітіп, 500 мл 0,9% №СІ еріт. бірге
к/т тамшылатып енгізіледі.
5. Өт айдайтын дәрілер
Өттің қүрамында ішектегі майлардың, майда ерігіш дәрумендерді
эмульгирлеп және сіңірілуін қамтамасыз ететін өт қышқылдары бар. Оның
бауыр жасушаларының түзілуінің бүзылуымен немесе өт түтіктерінен
үлтабарға шығуының қиындауымен байланысты. Осыған орай медициналық
тәжірибеде өт айдаушы дәрілерді екі топқа жіктейміз.
а) ет түзідуін күшейтетін дәрілер (Холесекретиктер - холеретиктер):
- жануарлардан алынған: «Аллохол», «Холензим», «Лиобил» таб. құрамында жануарлардың қүрғақ өті бар.
- синтетикалық: оксафенамид, никодин, циквалон, гимекромон
(одестон):
- өсімдіктен алынған; қүмдық салаубас гүлі (қайнатпа, құрғақ
сығындысы, фламин препараты), жүгері шашағы (қайнатпа, сұйық
сығынды), танацехол (түймешетен гүлінің препараттары), холосас (раушан
жемісінің шырыны), берберин биосульфаты (барбарис препараттары),
холагол (қүрамында куркума тамырының бояғыш заттары және т.б. бар),
Холагогум капс. (қүрамы: куркума сығындысы, бүрыш жалбыз майы,
эссенциальды фосфолипидтер және т.б.).
Холесекретиктер өт секрециясын күшейтуден басқа, оларды
сүйылтуына және айдауына алып келеді, нәтижесінде инфекцияның дамуын
және тастардың түзілуін жойып, өтгің айдалуын жақсартып, қабыну процесін
төмендетеді. Олар созылмалы гепатитте, холециститте және холангитте
қолданылады. Кейбір препараттар холеретикалық әсерінен басқа
спазмолитикалық әсвр: оксафенамид, көптеген өсімдік препараттары,
циквалон - қабынуға қарсы; никодин - микробқа қарсы әсер көрсетеді.
Холесекретиктерді жіті қабынуы мен бауырдың айқын дистрофиялық
процестерінде және өт жолдарының тығындалуымен жүретін өт тас
ауруларында қрлдануға болмайды.
199

100.

«АІІосһоІшп» - «Аллохол»; 1 таб. тамақтан кейін тәулігіне 3 рет
пгіленеді.
Охарһепатігіит - оксафенамид: 0,25 таб. шығарылып, 1 таб. тамақ
дында тәулігіне 3 рет тағайындалады.
Ыісосіігшт - никодин: 0,5 таб. шығарылып, 1 таб. тамақтан алдын
әулігіне 3 рет белгіленеді.
Сһоіозазит - холосас: 300 мл флаконда шай қасықтан 30 мин. тамақ
=лдында тәулігіне 2 - 3 рет белгіленеді.
«Сһоіадодит» - «Холагогум»: 1 - 2 капс. тамақпен бірге немесе
амақтан кейін белгіленеді.
б) Өт бөлінуін жеңілдететін дәрілер (холекинетиктер) - өттің ағуын
вңілдетеді:
- өт бөліну жолдарының дискинезиясының гипотониялық турінде
іттің ұлтабарға өтуін жақсартатын, өт қабының тонусын жоғарылататын,
)дди сфинктерін босаңсытатын препараттар: магний сульфаты, ксилит,
>ит, маннит, зәйтүн немесе күнбағыс майы қрлданылады, Әсер
!ту механизмі: ұлтабардың рецепторларының тітіркенуімен байланысты.
Іагний сульфаты өт түтігіне спазмолитикалық әсер көрсетеді. Осы топ
репараттары өт қалтасының атониясында, өттүтігінің дискинезияларында,
шылмалы холециститте және созылмалы гепатитте қолданылады.
іұларды бауыр мен асқазанның жедел қабыну ауруларында, өт-тас
уруларында қрлдануға болмайды.
Мадпезіі аиІТаз - магний сульфаты: ұнтақ түрінде шығарылып, 1 ас
.асықтан 20 - 25% еріт. тәулігіне 3 рет; 25% 50 мл жылытылған ерітіндіні
іуоденалды шолғылау үшін тағайындалады.
- өт бөліну жолдарының дискинезиясының гипертониялық түрінде
т жолдарының біріңғай бүлшық еттерін босаңсытатын препараттар:
-холиноблокаторлар (атропин, платифиллин), миотропты
пазмолитиктер (папаверин, но-шпа), өсімдіктерден алынған
репараттар (холагол, олиметин) қолданылады. Бұл препараттар өтас ауруларында, ауырсыну түйілуін басу үшін белгіленеді.
Холелитолитикалық дәрілер - өт қалтасындағы тастарды ерітеді:
іенодезоксихол қышқылы (хенодиол, хенофальк), урсодезоксихол
3>ішқылы (урсофальк, урсосан) - 0,25 капс. тек қана түнде қабылдау қажет,
=ебебі өт холестеринмен түнде қанығады, ал бүл препаратар бауырда
олестерин синтезін бұзып, холестеринді тастардың біртіндеп еруіне алып
_еледі. Препараттарды үзақ 6 айдан 3 жылға дейін қабылдау қажет.
00
Гепатопротекторлар (бауырды сақтандыру дәрісі) - бауыр
жасушаларына қорғаныш әсер көрсетіп, қайта қалпына келуіне мүмкіндік
жасап, жағымсыз әсерлерге түрақтылығын күшейтеді. Олар жіті және
созылмалы гепатитте, бауыр дистрофиясында және циррозында, бауырдың
улы зақымдалуларында қолданылады.
- теңбіл ширақкөк (расторопши) препараттары:легалон, карсил (әсер
етуші зат силимарин), силибор, гепабене (дәрілік жаманкөк
сығындысы+теңбіл ширақкөк қүрғақ сығындысы);
- дәрілік шөптен апынған препараттар: ЛИВ - 52, хофитол, артишок,
тыквеол, валилив;
- мүйізді қара малдың бауырынан алынған препараттар: сирепар,
витогепат, вигератин;
Еззепііаіе - эссенциал (қүрамы: «эссенциалды» (қажетті)
фосфолипидтер және В6> В12, В5, РР витаминдер). Препарат зат алмасу
белсенділігі бүзылған бауырды жоғарғы энергетикалық «эссенциалды»
фосфолипидтердің сіңірілуіне дайын жоғары мөлшерде қамтамасыз етеді.
Қолданылуы: бауырдың май басқан дегенерациясы, жіті және созылмалы
гепатит; цирроз; бауыр жасушасы некроз, бауыр комасы және кома алды,
бауырдың уытты зақымдануы, жүктілік кезіндегі уыттанулар; операция
алдындағы және одан кейінгі емдеу, әсіресе гепатобилиарлық аймақта;
псориаз. Атапған ерітіндінің қүрамында спирт болғандықтан 3 жасқа дейінгі
балаларға қолдануға болмайды. Официнальды капсулада шығарылып,
2 капсуладан тамақ үстінде тәулігіне 3 рет; 5 мл және 10 мл амп.- 10-20 мл
250 - 500 мл 5% глюкоза еріт. к/т тамшылатып тәулігіне 2-3 рет енгізіледі.
6. Іш жүргізетін дәрілер
а) Ішектің барлық бөлімдеріне әсер ететін іш жүргізетін дәрілер.
Түзды іш жүргізетін дәрілер (ішектің осмостық қысымын жоғарлатады):
магний сульфаты, натрий сульфаты, табиғи карловар тузы.
Әсер ету механизмі: бүл препараттар асқазан-ішекжолдарында нашар
сіңіріліп, ішектің осмостық қысымын жоғарылатып, судың сіңірілуін
төмендетеді. Ішек қүрамының көлемі жоғарылайды, ол рецепторлардың
тітіркенуіне және ішектің толқи жиырылуының күшеюіне алып келеді.
Препаратты 1-2 стакан сумен қабылдаған жөн, әсері 2-4 сағ. соң
байқалады. Жіті іш қатуда, жедел улануда және кейбір құрттарға қарсы
дэрілермен емделуде бірге қрлданылады. Жанама әсері: магний иондары
резорбтивті әсер көрсетуі мүмкін, әсіресе бауыр жеткіліксіздігінде және
ОЖЖ-ң және жүрек жүмысының тежелуін шақыруы мүмкін, ап балаларда
ағзаның сусыздануына алып келеді. Тұзды іш жүргізетін дәрілерді әрдайым
201

101.

қолдануға болмайды, себебі олар құнарлы заттардың сіңірілуін бұзады.
Балалардың жүрек және бүйрек жеткіліксіздігінде абайлап крлдану қажет.
Мадпезіі зиІТаз - магний сульфаты: ұнтақ; 10,0-30,0 аш қарыиға
1-2 стакан сумен қабылдау қажет.
№ігіі зиііаз - натрий сульфаты: ұнтақ.
Майсана майы (касторовое масло)- үпілмәлік (клещевина) түқымынан
алынған препарат.
Әсер ету механизмі: майсана майы ұлтабарда рицинол қышқылы
түзілуі арқылы ыдырайды. Ол ішектің рецепторларын тітіркендіреді, толқи
жиырылу қызметін күшейтеді, судың және электролиттердің сіңірілуін
тоқтатады. Әсері 2-6 сағ. соң басталады. Жіті іш қатуда, рентгенологиялық
зерттеулерге науқасты дайындар алдында қолданылады. Жанама әсері:
жатыр бүлшық етінің рефлекторлы жиырылуында (бүрын босануды
қуаттандыру үшін қолданған) жиі қолдануға болмайды, өйткені астың
қорытылуын бүзады. Жүкгілікте, майда еритін заттармен (бензол, фосфат
және т.б.) улануда қолдануға болмайды, себебі майсана майы майлардың
сіңірілуін жақсартады.
ОІеит Вісіпі - майсана майы: 1,0 капс. шығарылып,15 - 30 капс.;
30 мл флаконда шығарылып, 1-2 ас қасықтан ішуге белгіленеді.
Осмостықішжүргізетіндәрілерге: форлакс, лактулоза («Нормазе»,
«Порталак»), маннит және сорбит жатады. Бүл препараттар ішектің
осмостық қысымын жоғарылатып, созылмалы іш қатуда қолданылады.
б) Тоқ ішекке әсер ететін дәрілер. Әсер ету механизмі: тоқ ішекке
электролиттер мен сулардың сіңірілуін төмендетіп, тоқ ішек рецепторларын
қоздырады, ал аш ішекке әсер етпейді және де қоректі заттардың
қорытылуы мен сіңірілуін бүзбайды. Әсері 8-10 сағ. соң байқалады.
Көбінесе таңертең немесе түнге тағайындайды. Созылмалы іш қатуда
қолданылады. Жанама әсері: үйренгіштік тудырады, сондықтан
препаратты кезектестіру қажет. Ұзақ қолданғанда - гипокалиемия,
антраценгликозидтер шырышты қабықшаның, тіпті тік ішектің бұлшық ет
қабықшасының зақымдалуын, бауыр қызметінің бүзылуын, ал
синтетикалық іш жүргізетін дәрілер аллергиялық реакциялар шақыруы
мүмкін. Ішектің түйілуінде, іш теспесі синдромында қолдануға болмайды.
1. Қүрамында антраценгликозщі бар өсімдік текгі препараттары;
рауғаш (ревень) тамырының препараттары: РиМз габісіз Яһеі рауғаш тамырының унтағы: 0,5 таб. - 1-4 таб. белгіленеді.
- итшомырт (крушина) қабықшасының препараттары (қайнатпа,
сұйық сығынды, құрғақ сығынды, 0,2 таб; рамнил - 0,05 таб; шай): Ехіг.
202
Ғгапдиіа ІІиМш -итшомырттың суйық сығындысы: 25 мл флаконда
20-40 тамшыдан түнде ішуге белгіленеді.
- іш жүргізетін іш дәрі қара жемісінің (жостер слабительный)
препараты (қайнатпа, түнба).
- Сенна жапырағының препараттары (түнба, сығынды 0,3 таб;
«Сенадексин», «Сенаде», «Глаксена», антрасеннин, тисасен, пурсеннид
таблеткапары; шай, брикеттер (жеміс кубиктері) - кафиол және регулакс,
агиолакс - гранулалары.
2. Синтетикалық препараттары: фенолфталеин, изафенин,
бисакодил (дульколакс), гутталакс.
ВізасосШит - бисакодил: 0,005 таб. шығарылып, 1-3 таб. түнге
(немесе шайнамай таңғы астан 30 мин. бұрын) белгіленеді.
ОіШаІах - гутталакс: 10 мл флаконда шығарылып, 5-10 тамшыдан
таңертең немесе үйықтар алдында.
в) Ішек кұрамының кэлемін үлкейтетін дәрілер (толықтырғыштар),
(ішек рецепторларын механикалық тітіркендіреді).
Бүл заттар сіңірілмейді, суды сіңіріп, ісініп, механикалық әлсіздендіретін
әсер көрсетеді: ламинария (теңіз қырық қабаты), ламинарид, агар
(гемицеллюлоза), кебектер, жолжелкен (подорожник) препараттары:
натур ~ кер, натурилакс, мукофальк.
г) Нәжісті жумсартатын дәрілер. Оларға: вазелин майы, бадам
майы, глицерин (суппозиторий) жатады.
Прокинетиктер - гипотонияда және ішек атониясында қолданылатын,
ішектің тонусын және толқи жиырылу қызметін қалпына келтіретін дәрілер:
М-холиномиметиктер (ацеклидин), антихолинэстеразды дәрілер
(прозерин), метоклопрамид (церукал) және оның 2-буының
аналогтары: мотилиум (домперидон) және цизаприд.
ішектің толк}я жиырылу қызметін әлсірететін дәрілерге - әсері
миотропты спазмолитиктер (папаверин, но-шпа), М-холиноблокаторлар
(атропин, платифиллин) ішектің бірыңғай салалы бұлшық еттерінің
ауырсынуымен өтетін түйілуінде (ішек шаншуларында) қрлданылады.
Рарауегіпі һусігосһіогісіит - папаверин гидрохлориді (Б): 0,04 таб.
- 1-2 таб. тәулігіне 3-5 рет; 0,02 супп.; 2% 2 мл еріт. амп. шығарылып,
т/а, б/е, к/т енгізіледі.
203

102.

Ноарапшп - но-шла (Б); 0,04 таб. - 1-2 таб.тәулігіне 2-3 рет; 2% 2 мл
еріт. амп. - т/а, б/е, к/т енгізіледі.
Диареяға қарсы дэрілер (іш өтуге қарсы): лоперамид (имодиум) ішектің апиынды рецепторларымен байланысып, ішектің толқи жиырылу
қызметін тежеп, сфинктер тонусын жоғарылатады, сұйықтықтардың
сіңірілуін күшейтеді. Жұқпалы диареяда міндетті түрде
химиотерапевтикалық дәрілермен қиыстырылып белгіленеді. Ішектің
қабыну ауруларында бырыстырғыш дөрілер (емен қабығының
қайнатпасы (кора дуба), мойыл жемісі (черемуха) және т.б.)
тағайындалады. Сіңіргіш дәрілерде (белсендірілген көмір, смекта,
аттапульгит = реабан) диареяға қарсы әсер көрсетеді. Ішек
микрофлорасын қалпына келтіру үшін (ішек қуысындағы ішек флорасын,
рН-ты және су-электролиттік тепе-теңдігін қалпына келтіретін, сонымен
бірге ішек қабығының эпителиалдық жасушалардың синтезін ширататын
препараттар) микроб қоспалары (Бифидум бактерин, Колибактерин,
Лактобактерин, Бификол, Бактисубтил, Линекс, хилак-форте)
Іш жүргізетін дэрілер
I
3
в
ч 'В,
3 п ^ п
>н
тағайындалады.
II
«Сенаде», бисакодил,
мотилиум
Гепатопротекторлар
«Гепабене», карсил,
«ЛИВ-52»
~] Холелитодитиктер
"1 Хенофальк, урсосан
Холекинетиктер
Магний сульфаты,
атропин, дротаверин
Холесекретиктер-холеретиктер
«Аллохол», оксафенамид,
холосас, холагогум
Н Жіті панкреатитте
I
Контрикал, антацидтер,
М холиноблокаторлар.
Созылмшш панкреатитте
«Мезим», «Фестал»,
«Креон», пзнкреатан
Репаранттар
Гастрофарм
Гастропротекторлар
Де-нол, «Венгер», мюопростол
Н+, К*-АТФ-ң инпібиторн
Омез, париет, ланзопразол
М хошшоблокаторлар
Атропин, платифиллин
Нг гистаминоблокаторлар
Циметидин, фамотидин
Антацидтер
Асқазан безінін секрециясы төмендеуінде
қолданылатъш дэрілер
Магний тотығы, алмагель
Пепсин, табиғи асқазан шырыны, сұйыгшған хлорлы сутек
Метоклопрамвд,
галоперидол, троішсетрон
Апоморфин гидрохлориді
Құстыратын
о8
Тэбет ашатьш дэрілер
Жуоан тұндьфмасы,
ащылар
Анорексигендер
Орлистат, фепранон,
(Ьенфлурамин
,
204
205

103.

8. МИОМЕТРИЯҒА ӘСЕР ЕТЕТТІН ДӘРІЛЕР
Миометрияның тонусы мен секреторлы белсенділігін нейрогуморальды
механизмдер реттейді. Миометрияда М-холинорецепторлар, а - және 62адренорецепторлар орналасқан. Миометрияның секреторлы белсөнділігіне
сонымен қатар эстроген (әйел жыныс гормоны), окситоцин (гипофиздің
артқы белігінің гормоны) және простагландин қуаттандырғыш әсер
көрсетеді. Миометрияның жиырылғыштық қызметін фармакологиялық
тұрғыда реттеу жатырға нейрогенді нөмесе гуморальды әсер ететін түрі
өзгерген эндогенді заттар мен препараттар қолдануға негізделеді.
Миометрияның тонусы мен секреторлы белсенділігіне әсер ететін
дәрілер бірнеше топтарға жіктеледі:
1. Миометрияныңжиырылубелсенділігін куаттандыратын дөрілер
(Утеростимуляторлар)
Миометрия - жатырдың бұлшық етті жүйесі. Миометрияның ырғақты
жиырылуын күшейтетін дәрілер тек клиникалық жағдайда босану ағынын
жеңілдетеді,
Окситоцин тобының препараттары: окситоцин (синтоцинон),
метилокситоцин, дезаминоокситоцин (сандопарт), питуитрин,
гифотоцин (питуитрин М).
Окситоцин - миометрияның ырғақты жиырылуын тудыратын
гипофиздің артқы бөлігінің (синтетикалық препараттарда осындай атауға
ие) гормоны. Окситоцин миометрия мембранасының жасушаларына
К+ иондарының өткізгіштігін жоғарылата отырып, әсер потенциалын
азайтып, қозуды күшейтеді. Окситоцинге жатыр жүктіліктің соңғы айларында
әсіресе босану кезінде сезімтал келеді. Окситоцин мерзімінен бүрын су
кеткенде тиімді. Миометрияда окситоциннің әсерін эстрогенді гормондар
күшейтеді. Окситоцин сүт бездерінің секрециясын жоғарылатады. Босануды
(толғақты) шақыру және қуаттандыруда (к/т (мин. 8-40 тамшыға дейін)),
босанғаннан кейінгі жатырдан гипотониялық қан кетуді тоқтату үшін (б/е)
және жатырдың атониясында толғақты қуаттандыру үшін қрлданылады.
Жамбас пен үрықтың (іштегі бала) өлшемі сәйкес келмеуінде, үрықтың
көлденең және қиғаш орналасуында, жатырдың жыртылу қауіпінде, кесар
тілігінен кейінгі жатыр тыртығында қрлдануға болмайды,
Охуіосіпит - окситоцин (Б); 1 мл (1 мл - 5 ӘБ) амп. к/т
(1 мл-н 5% 500 мл глюкоза ерітіндісімен) тамшылатып енгізіледі.
Метилокситоцин - окситоциннің синтетикалық аналогы; әсері,
қолданылуы және қолдануға қарсы көрсеткіштері жоғарыдағыдай.
Дезаминоокситоцин - 50 ӘБ таб. - босануды күшейту үшін
трансбуккальды (шайнамай және жүтпай үртында сіңіруі қажет) әр 30 мин.
206
сайын 1 таб. белгіленеді. Сонымен бірге босанғаннан кейінгі кезеңде
жатырдың инволюциясын (қайтадан дамуы) тездету және лактацияны
қуаттандыру үшін қолданылады.
Питуитрин - жануарлар гипофизінің артқы бөлігінен алынатын сулы
сығынды. Қүрамында окситоцин мен вазопресин (антидиуретикалық
гормон) бар. Ағзада судың сіңірілуін төмендетіп, АҚ-ы жоғарылататын әсері
бар. Қолданылуы окситоцинге үқсас, антидиуретикалық қасиетіне
байланысты қантты емес диабетте және энурезде (несептің тоқтамауы)
қолданылады. Жанама әсері жағынан АҚ-ң жоғарлауы байқалады.
Қолдануға қэрсы көрсеткіштері: жоғарыдағыдай, және де гипертониялық
ауруларда, айқын атеросклерозда, миокардитте, сепсисте, тромбофлебитте
және жүктіліктің нефропатиясында қрлдануға болмайды.
Рііиіігіпит - питуитрин (Б): 1 мл (5 ӘБ) ампулада - толғақты күшейту
үшін 0,2-0,25 мл әр 15-30 мин. сайын 4-6 ретт/а, б/е енгізіледі; жатырдан
гипотониялық қан кетуді алдын алу жәнө тоқтату үшін 1 мл б/е және 1 мл-н
5% 500 мл глюкоза ерітіндісімен к/т тамшылатып, ал 1 мл-ден б/е энурезде және қантты емес диабетте белгіленеді.
Гифотоцин - құрамында вазопрессині аз питуитрин болып табылады,
б/е және к/т енгізіледі.
Простагландиндер тобының препараты: динопрост (энзапрост Ғ,
простагландин Ғ а ), динопростон (простагландин Е2, простин Е2, препедил
гель).
Простагландиндер - ағзаның барлық мүшелері мен үлпаларында
түзілетін, жартылай қаныққан май қышқылдарының туындысы болып
табылатын биологиялық белсенді заттар. Простагландиндердің Е және
Ғ түрі миометрияның тонусы мен жиырылу белсенділігіне күшті
қуаттандырғыш әсер көрсетеді. Простагландиндерді босануды қоздыру
және қуаттандыру (кейде окситоцинмен бірге) үшін, сонымен қатар
медициналық көрсеткіштері бойынша жүктіліктің соңғы айларында (13-25
апта аралығында) оны тоқтату үшін қолданылады. Жанама әсері жағынан
лоқсу, қүсу, іш ету, тахикардия, бронхоспазм, гипертермия, аллергиялық
реакциялар, флебиттер (әсіресе к/т енгізгенде) байқалады. Ал
интравагинальды, экстраамниальды (ұрық қабықшасының сыртынан)
15 аптаға дейінгі кезеңдегі және интраамниальды (ұрық қабықшасының
ішінен) 15 аптадан асқан кезеңдегі жүктілікте жанама әсерлер аз байқалады.
Окситоцинге үқсас, сондай-ақ жүрек қан тамыр жүйесінің ауруларының
ауыр түрінде, бүйрек, бауыр, қан жүйесінің ауруларында, бронх
демікпесінде, глаукомада жәнө эпилепсияда қолдануга болмайды.
Оіпоргозі - динолрост (Б) : 0,001 және 0,005 қүрғақ зат амп.
шығарылады, 5% 500 мл глюкоза немесе 0,9% НаС\ ерітіндісінде ерітіп,
207

104.

нүсқауы бойынша к/т тамшылатып енгізіледі.
Оіпоргозіогшт - динопростон (Б) 0,0005 таб. шығарылып (1 таб. әр
1 сағат сайын) тек стационар жағдайында; 0,01 % 5 мл еріт. амп. шығарылып,
500 мл 0,9% ЫаСІ немесе 5% глюкоза еріт, бірге к/ттамшылатып енгізіледі;
0,04% және 0,08% 3 мл гель, 0,1% 2,5 мл еріт. (бір реттік инеде) - қынапқа
1 рет немесе әр 6 сағ. сайын екеуден енгізеді.
2. Тек миометрия тонусын жоғарылататын дәрілер
(Утеротониялық дәрілер)
Бүл препараттар миометрияның жиырылуын сергітетін заттар, ол кезде
қан тамырлары қысылып, қан кету тоқтайды. Утеротониялық дәрілер
босанғаннан кейінгі гипо-және атониялық қан кетуді тоқтату үшін,
босанғаннан кейінгі және түсіктен кейінгі жатырдың инволюциясын {қайтадан
дамуы) тездету үшін, жатырдан гинекологиялық қан кетуде қолданылады.
Жүктілікте және босануда (жатыр бүлшықет тонустық жиырылуы іштегі
баланың түншығуына алып келуі мүмкін) қолдануға болмайды.
Кдра күйе алкалоидтары: эргометрин, метилэргометрии
(метилэргобревин), эрготамин, эрготал.
Қара күйе - дәнді өсімдіктердегі паразитті саңырауқүлақ.
Эргометриннің белсенділігі жоғары болып келеді. Эрготамин ми қан
айналым жүйесіне әсер етіп, мигренде (ми қабықшаларының
артерияларының пульсын төмендетөді) қолданылады. Қара күйе
алкалоидтары ОЖЖ-не тыныштандырғыш әсер көрсетіп, климакстық
неврозда, вегатативті дистонияда, неврогенді және т.б. бүзылыстарда
қолданылады, «Беллатаминал», «Белласпон» (эрготамин). «Беллоид»
(эрготоксин) препараттарының құрамына кіреді. Жанама әсері: көбінесе
эрготаминде байқалады: лоқсу, қүсу, іш өту, әлсіздік, бүлшық ет
ауырсынулары. Эрготаминді стенокардияда, гипертониялық ауруларда,
атеросклерозда, тромбофлебитте, сепсисте, бауыр және бүйрек қызметінң
бүзылуында қрлдануға болмайды.
Егдотеігіпі таіеав - эргометрин малеаты (Б); 0,0002 таб.
шығарылып, 1 таб. тәулігіне 2-3 рет белгіленеді, 0,02% 0,5 және 1 мл амп.
шығарылып, б/е және к/т енгізіледі.
Меіһуіегдотеігіпі іагігаз - метилэргометрин тартраты (Б): 0,000125
таб., 0,025% 10 мл флаконда - 10-20 тамшыдан тәулігіне 3 рет; 0,02%
1 мл амп. шығарылып, 40% 20 мл глюкоза еріт, б/е және к/т енгізіледі. -
Синтетшалықпрепараттары: котарнин (стиптицин).
Соіагпіпі сһіогісіит - котарнин хлориді (Б): 0,05 таб. шығарылып,
1 таб. тәулігіне 3 рет белгіленеді.
Өсімдіктекті дәрілері («әлсіз» жатыр дәрілері): қалақай (крапива)
жапырағының түнбасы, жүмыршақ (пастушья сумка) түнбасы мен
сығындысы, бұрыш таран (горец перечный) тунбасы мен сығындысы,
мыңжапырақ (тысячелистник) шөбінің тұнбасы мен сығындысы,
бөріқарақат (барбарис) тундырмасы, тоққүдыс (чистец) сығындысы,
шәңгіш (калина) қабығының қайнатпасы, арника түндырмасы босанғаннан кейінгі кезеңдегі қан кетуде, жатырдың субинволюциясында
және меноррагияда қолданылады. Жүктілікте қолдануға болмайды.
3. Миометрияның тонусы мен жиырылуын төмендететін дәрілер
(Токолитикалық дәрілер)
Жүктілікті көтере алмаушылықта және мезгілінен бүрын босану қаупінде
(стационарда), босану кезінде операцияға дайындау алдында қолданылады.
.Д 2 - адерномиметиктер: фенотерол (партусистен), сальбутамол
(сальбупарт), гексопреналин (гинипрал), ритодрин (пре-пар),
тербуталин (бриканил).
В2 - адренорецепторларды қуаттандыру нәтижесінде миометрияның
тонусы мен жиырылу қызметі төмендейді. В 2 - адреномиметиктер айрықша
токолитикалық әсері бар бірден бір дәрілік заттар тобы болып табылады.
Жақсы қабылданады және ұрық пен жаңа туған балаға кері әсер
көрсетпейді. Күретамырға енгізуден бастайды (минутына 10-20 тамшыдан
баяу, тамшылатып), сонан соң бүлшық етке және пероральды енгізумен
жалғастырады. Жанама әсері: тахикардия, қолдың дірілдеуі, бүлшық ет
әлсіздігі, АҚ-ң төмендеуі, терлеу, тынышсыздық және лоқсу байқалады.
Жүрек ақауында, жүрек ырғағының бүзылысында, тиреотоксикозда және
глаукомада қрлдакуға болмайды.
Рагіизізіеп - партусистен (Б): 0,0005 қүрғақ зат амп. шығарылып,
5% 500 мл глюкоза еріт. ерітіп к/т тамшылатып енгізіледі; 0,005 таб.
шығарылып, 1 таб. әр 2 - 3 сағ. сайын (тәуліктік мөлшері 40 мг) белгіленеді.
Гестагенді гормондар: прогестерон, оксипрогестерон капронаты,
аллилэстренол (туринал) - миометрияның қозуын төмендетеді, бірақ
әсері тиімсіз.
Әртүрлі дәрілері: магний сульфаты (миометрияның жиырылғыш
қабілетін тежейді), натрий оксибутираты (күшті толғақты әлсіздендіру үшін
қолданылады).
Котарнин - жатырдан қан кетуде қолданылады, қара күйе
алкалоидтарына қарағанда әсері әлсіз.
208
209

105.

9. ҚАН ЖҮЙЕСІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ДӘРІЛЕР
I. Эритропоэзды күшейтетін дәрілер
Эритропоэз - кемігінде (жілік майында) түзілетін эритроциттердің өнімі.
Эритропоэз стимуляторлары қан аздықты (анемияны) өіидеу үшін
қолданылады,
1. Гипохромды (темір тапшылық) каназдықта қолданылатын
дәрілер (түс көрсеркіші 0,9 төмен)
Темірдің негізгі мөлшері оттегінің тасымалдауын қамтамасыз ететін,
ағзадағы гемоглобиннің құрамында, ал қалған мөлшері ұлпалы депода
(жілік майында, бауырда, көк бауырда) болады. Темір тапшылығында тек
гемоглобиннің мөлшері ғана емес, тыныс алу ферменттерінің белсенділігі
де төмендеп, ол оттегі тапшылығына алып келеді. Темірдің сіңірілуі
органикалық қышқылдардың (аскорбин, алма, фумар, лимон қышқылдары
және т.б.) әсерінен аш ішекте өтеді. Темірдің сіңірілуі Со2+, Си2+, Мп2+, 2п 2+ ,
Мп 2+ микроэлементтерінің әсерінен жақсарады.
Темір препараттарын теміртапшылық гипохромды анемияларда, яғни
темір сіңірілуі бүзылуында, созылмалы қан кетуде және жүктілік кезінде
кеңінен қрлданады. Жанама әсері жағынан ішке қабылдағанда темір
ішекте күкірт сутегімен байланысып іш қатуды, АІЖ-ң шырышына
Темір препараттарының жіктелуі
210
211

106.

тітіркендіргіш әсерінен қүсу және лоқсу байқалуы мүмкін. Темір
препараттары (таб., капс, драже түрінде шығарылады) ауыз қуысында
қүрамындағы сульфат сульфидке айналып тісте қара дақтың пайда болуын
тудырады, сондықтан шайнамай қабылдаған дүрыс. Ал темір
препараттарын парентеральды енгізгенде күре тамыр жолдарында
ауырсынулар, флебит, бетжәне мойын терісінің гиперемиясы, тахикардия,
тыныс алу бүзылуы, ауыз қуысында металл дәмінің келуі, лоқсу, қүсу, арқа
мен буынның ауырсынуы және аллергиялық реакциялар байқалуы мүмкін.
Гемохроматозда, апластиялық және гемолитикалық анемияда, бауыр және
бүйректің созылмалы ауруларында, созылмалы қабыну ауруларында және
лейкозда қолдануға болмайды.
Ғегго-Сгагіитепі - ферро-градумент: 0,525 таб. шығарылады, 1 таб.
таңғы астан 1 сағ, бұрын белгіленеді.
ТагдуТегоп - тардиферон: 0,257 драже, 1 дражеден тамақтан 1 сағ.
бүрын таңертең және кешке қабылдауға белгіленеді.
«Ғеггоріех» - «Ферроплекс»: 1-2 дражеден тәулігіне 3 рет тамақтан
кейін белгіленеді.
«ЗогЬйег гіигиіез» • «Сорбифер-дурулес»: 1 дражеден тәулігіне 2 рет
тамақтан 30 мин. бұрын белгіленеді.
«АсШеггіп» - «Актиферрин»; 1 капс. тәулігіне 1-2 рет; сиропын (шәрбәт)
- 1 шай қасықтан тәулігіне 1-3 рет; тамшысын - 40-50 тамшыдан тәулігіне
2-3 рет белгіленеді.
Ғегшт І.ек - феррум-Лек: 2 мл амп. шығарылып, б/е; 5 мл амп.
шығарылып, к/т енгізіледі.
Ғегсоуепит - ферковен: 5 мл амп. шығарылып, к/т енгізіледі. Темір
мен кобалытың препараттары болып табылады.
«Гемостимулин» (қүрамы: темір лактаты, мыс сульфаты, қүрғақ
тағамдық қан).
2. Гиперхромды қан аздыкта қолданылатын дәрілер (1,2 <)
а) Пернициозды (қатерлі В12-тапшылық, мегалобласты, Адиссон
- Бирмер анемиясы) анемия В12 витаминініңтасымалдануын қамтамасыз
ететін асқазан сөліндегі Касла «ішкі факторы» болмауынан (гликопротеин)
В12 витаминінің сіңірілуі жетіспеушілігінен пайда болады. В12 витаминінің
жеткіліксіздігінде эритроциттердің жетілмеген түрі (мегалобластар) түзіледі.
В12 витамині бауыр, ет, бүйрек, жүмыртқа, сүт өнімдерінде бар, ал
өсімдік тағамдарында кездеспейді, Адамға тәулігіне 1-3 мкг қажет.
Цианокобаламин эритроциттердің өндірілуін күшейтеді,
Пернициозды (қатерлі) анемияда бауыр және жүйке жүйесінің
ауруларында қрлданылады. Жанама әсері: аллергиялық реакциялар,
тахикардия, жүрек түсының ауырсынуы, қан үюының жоғарылауы және
212
ОЖЖ-гі қозудың жоғарылауы байқалуы мүмкін. Жіті тромбоэмболияда,
эритремияда және эритроцитозда қолдануға болмайды.
СуапосоЬаІатіпшп (VI*. В12) - цианокобаламин (витамин В12):
0,003%, 0,01%, 0,02%, 0,05% 1 мл ерітінді ампулада шығарылып, күн ара
немесө күнде б/е, т/а, к/т енгізіледі. Мөлшерін науқастың жағдайына қарай
белгілейді. Бір инеде В^және Вв витаминдерін бірге енгізуге болмайды,
себебі кобальт иондары оларды бүзып, витамин В 12 , витамин В,-ң
аллергиялық реакцияларын күшейтеді.
б) Макроцитарлы (фолий тапшылық) анемия ағзада фолий
қышқылының көп шығындалуында (мысалы, жүктілікте) байқалады,
сонымен қатар кейбір препараттарды қабылдағанда (метотрексат,
триметоприм, триамтерен) пайда болуы мүмкін. Ввитамин (фолий
қышқылы) көкөніс жапырақтарының, бүршақ түқымдастарының, түйе
бүршақ (фасоль) қүрамында кездеседі, ал сүт өнімдерінде, бауыр, бүйрек,
жүмыртқада аз кездеседі. Ағзаға тәулігіне 0,2 мг қажет. Фолий қышқылы
эритроциттердің түзілуіне өте қажет. Оның жеткіліксіздігінде
эритроциттердің ірі түрі түзіліп (макроцит), оның жалпы эритроциттердің
саны бірден төмендеп кетеді.
Асісіит Тоіісит (Вс) - фолий қышқмлы (Вс витамин): 0,001 таб.
шығарылып, '/г-1 таб, тәулігіне 1-2 рет белгіленеді. Фолий қышқылын
цианокоболаминмен бірге белгіленеді.
Эпоэтин-альфа (эпрекс, эпоген) - адамның рекомбинантты
эритропоэтині. Эритропоэтин бүйректің гликопептидті гормонының
препараты. Қызыл қан түйіршіктерінің пролиферациясы (көбеюі) мен
жетілуін күшейтеді. Бүйректің созылмалы ауруларымен, ревматоидты
артритпен, қатерлі ісіктермен, ЖИТС-мен байланысты анемияларда, шала
туған балалардың анемиясында қолданылады.
Эритропоэзды тежейтін дәрілер эритромияда (пслицитемия)
қолданылады. Олар жілік майына тежегіш әсер көрсетеді.
Фосфордың радиоактивті препараттары: Р-32 фосформен
белгіленген натрий фосфатыныңерітіндісі, имифос.
II. Лейкопоэзды күшейтетін дәрілер
Бүл препараттар нуклеин қышқылдарының синтезін қүрылымды және
ферментті ақуыз синтезін күшейтеді. Олар лейкопоэз және басқа да
үлпалардың регенерациялық процесін күшейтеді. Лейкопения және
агранулоцитоз, сондай-ақ нашар жазылатын жарақаттар, ойық жаралар,
күйік, сынықта, мүшелердің дистрофиялық процесінде үлпа регенерациясын
күшейту үшін қолданылады. Әртүрлі ісіктерде қолдануға болмайды,
жүқпалы ауруларда микробқа қарсы дәрілермен бірге тағайындайды.
213

107.

Меіһуіигасііит - метилурацил (Б); 0,5 таб. шығарылып, 1 таб.
тәулігіне 3-4 рет; 0,5 супп.; 10% жағылма түрінде шығарылады.
Репіохуіиш - пентоксил (Б): 0,2 таб. шығарылып, 1-2 таб. тәулігіне
3-4 рет тамақтан соң белгілөнеді.
Ыаһіі писіеіпаз - натрий нуклеинаты: 0,1 ұнт. түрінде шығарылып,
1,0-нан тәулігіне 3-4 рет тамақтан соң белгіленеді.
Ісіктердің химиотерапиясымен байланысты лейкопениялардың ауыр
түрлерінде, апластикалық анемияда және панцитопенияда, жілік майын ауыстырып
отырғызуда, лейкопоэзбен иммунитетттің тежелуімен байланысты септикалық
жағдайларда, ЖИТС-ң кешенді терапиясында нейтрофильдердің шеткерлік қанға
өндірілуін және бөліп шығарылуын, гранулоциттердің, моноциттердің және
Т-лимфоциттердің (молграмостим-адамның рекомбинантты гранулоциттымакрофагальды колоние қуаттандырғыш факторы) өсуін реттегіш гемопоэзды
(колоние қуатгандырғыш) өсу факторларының препараттары қолданылады.
Ғіідгазііт - филлграстим (нейпоген): 0,3 және 0,48 қүрғақ зат амп.
шығарылып, 20-50 мл 5% глюкоза еріт. ерітіп, 20-50 мл-ден к/ттәулігіне 1
рет белгіленеді,
Моідгатозііт - молграмостим (лейкомакс): 0,00005; 0,00015;
0,0004; 0,0005 және 0,0007 қүрғақ зат флаконда шығарылып, нұсқауы
бойынша тәулігіне 1 рет т/а, к/т енгізіледі.
Лейкопоэзды тежейтін дөрілер лейкозда қолданылатын, ісікке қарсы
дәрілер болып табылады. Мысалы, меркаптопурин, цитарабин және т.б.
III. Гемостаз жүйесіне әсер ететін дәрілер
Гемостаз (һаета-қан, зіазіз-тоқталу) жүйесі тромб түзгіш
(фибринолитикалық) жүйемен тығыз байланысты болып, тромбоциттердің
агрегациясы мен қанның ұюын қамтамасыз етеді. Ағзада бүл екі жүйелер
динамикалық тепе-теңдікте болады. Егер қан тамыры зақымдалып қан кетсе,
тамыр спазмға (қысылуы) үшырап, тромбоциттердің афегациясы мен қанның
үюы күшейіп, тромб түзіліп, қан тоқталады. Сонан соң фибринолитикалық
жүйе біртіндеп тромбтың еруін және қан тамыр өткізгіштігінің қалпына келуін
қамтамасыз етеді. Тромб түзілу және фибринолиз арасында тепе-теңдік
бүзылған жағдайда қатты қан ағу немесе тромбоз пайда болуы мүмкін. Екі
жағдай да дәрілік препараттарды арнайы таңдауды қажет етеді.
а) Тромбоциттердің агрегациясына өсер ететін дөрілер
1, Тромбоциттердің агрегациясын (бірігуі) және адгезиясын
(жабысуы) күшейтетін дөрілер:
Асігохопит - адроксон (Б): 0,025% 1 мл еріт. амп. шығарылып, т/а,
б/е, салфетканы ылғалдандырып - жергілікті белгіленеді.
214
Аеіһатзуіаіит (Оісіпоп) - этамзилат (дицинон) (Б): 0,25 таб.
шығарылып, 1 таб. тәулігіне (тәулігіне 8 таб. дейін) 3 рет; 12,5% 2 мл еріт.
амп. шығарылып, 2-4 мл-ден к/т, б/е енгізіледі.
Екі препаратта капилляр (қылтамыр) қабырғасының күшті өткізгіштігінө
байланысты, паренхиматозды және капиллярлы қан кетуде тиімді.
Этамзилаттамыр эндотелияларында түзілген простациклиндердің әсерін
тежеп, тромбоциттердің агрегациясына кедергі жасайды, тамырдың
жарылғыштығы мен өткізгіштігін төмендетеді. Адроксон тромбоциттерде
түзілетін тромбоксан А^ синтезіне қатысып, тромбоциттердің агрегациясын
тудыратын табиғи зат болып табылады.
Кальций препараттары. Кальций иондары тромбоциттердің
агрегациясын белсендіріп, протромбиннен тромбинге, фибриногеннен
фибрингеайналуын, тромбопластин түзілуіне, сонымен қатар қан үюының
ретракциясына (тартылуы) қатысады, гипокальциемияда қрлданған тиімді.
Өкпе, асқазан-ішек, мұрын, жатырдан қан кетуде қан тоқтататын препарат
ретінде, геморрагиялық васкулитте тамыр өткізгіштігін төмендету
мақсатында белгілейді. Қабыну процестерінде және аллергиялық
реакцияларда қрлданылады.
Саісіі сһіогісіит - кальций хлориді: 10% 5 және 10 мл еріт. амп.
шығарылып, тек к/т! (б/е, т/а енгізуге болмайды, себебі үлпа некрозы
пайда болуы мүмкін); 5-10% еріт. ішке 1 ас, орта немесе шай қасықтан
тәулігіне 2-3 рет тамақтан соң қабылдау қажет.
Саісіі діисопаз - кальций глюконаты: 0,5 таб.- 2-6 таб. тәулігіне 2-3
рет тамақтан алдын; 10% 10 мл еріт. амп. шығарылып, б/е, к/т енгізіледі.
2. Тромбоциттердің агрегациясын төмендететін дәрілер
(антиагреганттар): ацетилсалицил қышқылы (аз мөлшерде - 0,2-0,25
тәулігіне); индобуфен (ибустрин), тиклопидин (тиклид), дипиридамол
(курантил), ксантинол никотинаты, пармидин. Тромбоциттердің ішіндегі
циклооксигеназаны ингибирлейді, тромбоксанның синтезін тежейді,
гликопептидтермен әсерлесу арқылы фибриногеннің белсенді
тромбоциттермен байланысуын төмендетеді. Тромбоциттер мен
эритроциттердің адгезиясын және агрегациясын тежеп, қанның
реологиялық қасиеттерін қалпына келтіре отырып, мидың, миокардтың
және көздіңторлы қабығының микроциркуляциясын жақсартады. Жүректің
ишемиялық ауруындағы тромб түзілуді апдын алу және емдеу мақсатында,
тамырлардың атеросклероздық зақымдалуында және күре тамыр
тромбозында қолданылады. Геморрагиялық бұзылыстарда, жара
ауруларында, жүктілік пен лакгацияда қрлдануға болмайды.
215

108.

6) Қанның үюына өсер ететін дөрілер (коагулянттар)
/. Кіан үйытатын дәрілер (гемостатиктер - прокоагулянттар) - қан
кетуді тоқтату үшін қолданылады.
а) Әсері тікелей емес: тірі ағзада іп чЫо белсенділік көрсетеді.
К витаминінің синтетикалық аналогтары: (викасол, фитоменадион).
Уікавоіит - викасол (Б): 0,015 таб. шығарылып, 1 таб. тәулігіне
1 -2 рет; 1 % 1 мл еріт. амп. шығарылып, 1 -1,5 мл тәулігіне 1 рет б/е енгізіледі.
К витаминінің суда еритін аналогы болып табылады.
Гипопротромбинемиямен байланысты қан кетудетиімді. Вирусты гепатитте,
гепатитте, операциядан кейінгіжатырдан, геморройдан, өкпеден, мүрыннан
ұзақ қан кетуде қолданылады. Әсері 12-18 сағ. кейін басталады.
б) Әсері тікелей: іп то және чіію - ағзада және одан тыс жерде
(шыныда) түтікшеде белсөнділік көрсетеді.
Донор (қан беруші) қанының препараттары
ТһготЬіпит - тромбин: құрамында 125 ӘБ тромбині бар флаконда
шығарылады, қолданар алдында 10 мл 0,9% ЫаСІ еріт. ерітеді. Тромбин
фибриногенді фибринге айналдыратын, қан үю жүйесінің табиғи компоненті
болып табылады. Майда капилярлардан және паренхиматозды мүшелерден
қан кетуді тоқтату үшін текжергілікгі крлданылады! К/тжәне б/е енгізуге
болмайды (тромбоэмболия).
Фибриноген тромбиннің әсерінен фибринге айналады. Қандағы
фибриноген қүрамының төмендеуімен байланысты, қан кетуде (нұсқау
бойынша күре тамырға) крлданылады.
Өсімдіктекті дөрілік препараттары: жумыршақ (пастушья сумка),
қалақай (крапива), мыңжапырақ (тысячелистник). айланшөп таран
(қымыздық) (горец почечуйный) және т.б.
Желатин - қанның тұтқырлығын төмендетеді (ішке, т/а). Жергілікті
гемостатикалық және коллагенді сіңдіргіш (губка), желатинді сіңдіргіш,
феракрил (дәкені, тампонды ылғалдап) белгіленеді.
2. Кдн уюын төмендететін дәрілер (Антикоагулянттар).
а) Әсері тікелей (тек қана ұю факторына әсер етеді).
Нерагіпит - гепарин (Б): 5 мл флаконда (1 мл-де - 5 000, 10 000
және 20 000 ӘБ бар) - к/т, б/е, т/а енгізіледі. ІІпд, Нерагіпі 25,0 зақымдалған тері аймағына абайлап жағуға арналған, Цпд. «Нерагоігі»
30,0 шығарылады.
Гепарин - протромбинді тромбинге айналуын төмендетеді, ондағы
тромбиннің белсенділігін төмендететін қанның үюына қарсы жүйенің
факторы. Күре тамырға енгізгенде қан ұюыныңтөмендеуіне тез әсер етіп, әсері
4-5 сағ. созылады. Натрий және калыдий түздары түрінде шығарылады, Кальций
түзы көбінесе жергілікті гематоманы сирек тудырады. Қүрамында гепарині
216
бар препараттарының бірі лиотон 1000 флебитте, тромбофлебитте,
варикозда сыртқа кдлданылады.
Төмен молекулалы гепариндерге (гепариноидтар): эноксапарин,
фраксипарин жатады.
Ғгахірагіп - фраксипарин: 0,3 мл шпирц-тюбигін бел деңгейінен іштің
қабырғасының т/а енгізіледі. Антитромботикалық әсері үзағырақ.
Гепарин және гепариноидтарды әртүрлі тромбоэмболиялық
ауруларды алдын алуда, асқынуларында, миокард инфарктында, қан құю
кезіндегі қан үюын алдын алу үшін крлданылады.
Протамин сульфаты гепариннің антагонисті болып табылады.
Жанама әсері: әртүрлі асқазан-ішектен қан кетулер, гематурия,
гемартроздар және т.б. аллергиялық реакциялар байқалуы мүмкін. Қан
кетуге бейімділікте, тромбоцитопенияда, лейкозда, жүктілікте (алдыңғы 3
айында) қолдануға болмайды.
Гирудин - қандағы тромбиннің ферменттік белсенділігін төмендететін
(медициналык, сүлік) сілекей бездерінің ақуызы (полипептид). Сүлікті
гипертониялық кризде және ми қан айналымы бүзылысында (емізік тәрізді
есік аймағына) крлдакады.
б) Әсері тікелей емес: іп шо белсенділік көрсетеді. Бүл препараттар
бауырда протромбиннің синтезін тежейтін К витаминінің антагонисті болып
табылады. Қанның үюын баяулатады, тамырлардың өткізгіштігін жоғарылатып,
қандағы липидтерді азайтады. Неодикумариннің әсері 12-24 сағ., ал фенилин
мен синкумарда 8-10 сағапан соң басталады. Әсері 3-4 күнге созылады.
Тромбоз және тромбоэмболияны үзақ уақыт емдеуде, тромбофлебит, инсульт,
коронарлы жеткіліксіздігін емдеу және оны алдым алуда қолданылады. Емдеу
кезінде қан үю жүйесінің көрсеткіштерін міндетті түрде бақылап отыру қажет.
Жанама әсері: геморрагиялар, Ойық жара ауруларында, қан үюының
төмендеуіндө, бауыр, бүйрек ауруларында және жүктіліктө іоолдануға болмайды.
Иеосііситагіпит (Реіеп(ап) - неодикумарин (пелентан) (А): 0,05;
0,1 таб. шығарылып, тәулігіне 1-2 таблеткадан белгіленеді.
в) Фибринолизге әсер ететін дәрілер
1. Фибринолитикалық дәрілер - жаңа түзілген тромбты ерітеді.
Фибринолизинді белсенді фибринолизинге айналдырады. Плазминогеннің
плазминге айналуын катализдейді, ұйыған қандағы фибринді ерітеді.
а) тікелей: фибринояизин (плазмин) - фибринді ерітетін
протеолитикалық фермент болып табылатын қан үюын төмендететін
жүйенің бір компоненті, Әсіресе жаңа пайда болған фибрин (суда ерімейтін
ақуыз қан ұюына қатысады, тромбиннің әсерінен болатын фибриногеннің
(плазма ақуызы) туындысы) жіпшелерін ерітеді.
217

109.

ҒіЬгіпоІу5іпшп- фибринолизин (Б): 10 000; 20 000; 30 000 және
40 000 ӘБ қүрғақ зат флаконда шығарылып, алдын-ала 100-400 мл
0,9% №СІ ерітіндімен ерітіп, к/т тамшылатып енгізіледі.
б) тікелей емес: актилизе, стрептокиназа (авелизин, стрептаза),
целиаза, стрептодеказа, урокиназа.
Стрептокиназа және оның аналогтары целиаза және урокииаза
профибринолизиннің фибринолизинге өтуін күшейтеді. Жіті эмболияда
және тромб түзілу қауіпінде қолданылады. Стрептодеказа стрептокиназаның әсері ұзартылған (48-72 сағ, дейін сақталады)
препараты. Жанама әсері: аллергиялық реакциялар.
Зігеріокіпаза - стрептокиназа: 250 000 және 500 000 ӘБ құрғақ зат
флаконда шығарылып, 100-150 мл 0,9% ИаСі еріт. немесе 5% глюкоза
еріт. ерітіп, к/т тамшылатып енгізіледі.
Актилизе - профибринолизинді фибринолизинге өтуін күшейтетін,
плазминогеннің (профибринолизиннің) адамдағы рекомбинантты
күшейткіштері. Жіті артериялық және веноздық тромбозда қолданылады,
2. Антфибринолитжалықдәріяер - фибринолизге кедергі жасайды.
Фибринолиздің ингибиторлары плазминогеннің активаторларын бөгейді
жәнө плазминнің әсерін тежейді, фибринолиздің белсенділігін және
кининдік жүйені тежейді. Гемостатиктер - үю жүйесінің табиғи
компоненттері тромбопластиннің түзілуін белсендіреді.
Бүл препараттар фибринолизиннің (плазминнің) түзілуін тежейді.
Қанның фибринолинді белсенділігі жоғарылауымен байланысты қан
кетулерде (бауыр ауруларында, жіті пакреатитте), хирургиялық
операциялардағы қан кетулерді алдын алу үшін, жаппай қан қүюда және
фибринолитикалық дәрілердің мөлшерін асырғанда қолданылады.
Тромбозға, эмболияға бейімділікте, бауыр қызметінің бүзылуында және
жүктілікте қолдануға болмайды.
Фибринолиздің синтетикалық ингибиторлары: аминокапрон
қышқылы, транексам қышқылы (циклокапрон), амбен (памба).
Асісіит атіпосаргопісит - аминокапрон қышқылы: 5% 100 мл еріт.
флаконда шығарылып, к/т; 2,0-3,0 ұнт. ішке тәулігіне 3-5 рет белгіленеді.
Антиферментті препараттары: контрикал, гордокс фибринолизиннің белсенділігін тежейді.
СопіһгусаІ - контрикал: 10 000 ӘБ флаконда шығарылып, нұсқауы
бойынша к/т тамшылатып белгіленеді.
218
I
219

110.

10. ЗАТ АЛМАСУ ПРОЦЕСІН РЕТТЕЙТІН ДӨРІЛЕР
Гормонды және олардың синтетикалық алмастырғыш
және антагонисті препараттары
Гормондар ішкі секреция бездер бөлетін биологиялық белсенді заттар.
Олар гемостазды қалыпты жағдайда ұстауда, ағзаның әр түрлі қызметінің
гормондық репелуінде маңызды қызмет атқарады. Гормонды дәрілер негізінен
ішкі секреция бездерінің жеткіліксіздігінде орынбасушы терапия ретінде
тағайындалады. Гормонды препараттары ішкі секреция бездердің
жеткіліксіздігімен байланысты емес әртүрлі патологиялық жағдайларда
(глюкокортикоидтарды, қабынуға және аллергияға қарсы дәрілер ретінде)
белгіленеді. Сонымен, бездердің гипофункциясында гормонды, ал
гиперфункциясында антигормонды (антагонист) дәрілер белгіленеді. Гормонды
препараттарды сондай-ақ эндокринді емес ауруларда да қолданылады.
1. Гипофиз гормондарының препараттары
а) Гипофиздің алдыңғы бөлігінің гормондарының препараттары
Гипофиздің алдыңғы бөлігінің өнімін күшейтеді. Шеткерлі эндокриндік
бездерді қуаттандырады. Қабынуға қарсы, аллергияға қарсы және
иммунодепрессивті әсері бар.
Согіісоігоріпит - кортикотропин (Б): 10; 20; 30; және 40 ӘБ қүрғақ
зат - 2 мл инъекцияға арналған суда ерітіп, 1 мл-ден тәулігіне 3-4 рет б/е;
0,9% 500 мл №СІ еріт. бірге тамшылатып к/т енгізіледі. Әсері, жанама
әсері, қолдануға қарсы көрсеткіштері глюкокортикоидтарға үқсас.
АКТГ-ң өнімінің жетіспеушілігінде, бүйрек үсті безінің гипофункциясында,
глюкокортикоидтарды доғарғаннан кейін қолданылады.
Зотаіоігоршит - соматотропин: 2-4 ӘБ қүрғақ зат флаконда
шығарылып, 0,25% 2 мл новокаин еріт. ерітіп, б/е; 1-2 мл аптаеына 2-3
рет т/а енгізіледі. СТГ-ға (соматотропты гормон) сәйкес келеді, Дене
салмағы мен бойды өсіреді. Гипофизарлы ергежейлік (карликовость) пен
гипофизарлы ергежейлілікте (нанизм) қолданылады, Қатерлі ісікте
қолдануға болмайды,
Өсу гормоны (СТГ) секрециясының ингибиторы гипоталамус гормоны
сомастостатин болып табылады. Оның синтетикалық аналогы октреотид
(сандостатин) акромегалия мен карциноидты ісікте қолданылады.
Осігеоіісіит - окгреотид: 0,00005 және 0,0001 амп. т/а енгізіледі.
Гонадотропты гормондарының препараттары:
Сопасіоігоріпит тепораизіісит - менопаузалы гонадотропин (Б):
75 ӘБ флаконда-1 мл 0,9% ЫаСІ ерітіп, тәулігіне 1-2 мл-ден б/е енгізіледі.
220
Сопасіоігоріпит сһогіопісип - хорионды гонадотропин (Б): 500;
1 000 және 2 000 ӘБ флакон қүрамын еріткіште ерітіп, б/е енгізіледі.
Лютеинді (ЛГ) гормонға сөйкес келеді. Фолликулалардың жетілдіріп,
сперматогенезді күшейтеді.
Екі препарат та әйелдердің, ерлердің жыныс бездерінің қызметі
төмендеуінде, бедеулікте және жыныс ағзалары кеш дамуында
қолданылады.
ФҚГжәне ЛГсекрециясыныңингибиторы даназол (дановал, данол)
болып табылады. Акромегапиямен ауыратын науқастардың аденогипофизді
жасушаларынан өсу гормондарының бөлініп шығуын тежеп, асқазан сөлі
мен инсулиннің бөлінуін азайтады. Гонадотропты гормондарының бөлінуін
азайтады. Бедеулікке алып келетін эндометриозды емдеуде, сүт бездерінің
қатерсіз ісігінде және етеккір алды белгісінде қолданылады.
Іасііпит • лактин; 100 және 200 ӘБ флакон қүрамын 2-4 мл инъекцияға
арналған суда ерітіп, тәулігіне 1 -2 мл-ден б/е енгізіледі, ЛТГ-ға (лактотропты
гормон, пролакшн) сәйкес келеді. Босанғаннан кейінгі лактацияны күшейту
үшін және гипогалактияда (сүт бөлінуінің азаюы) қолданылады.
Пролактин секрециясының ингибиторы бромокриптин (парлодел) мен
лизурид (лизенил) болып табылады. Гипофиздің алдыңғы бөлігінен
соматотропты гормонының және пролактиннің секрециясын азайтады.
Акромегалияда, гастро-энтеропанкреатиндік жүйенің эндокриндік
ісінулерінде, сүт безінің қатерсіз ісігінде, етеккірдің бүзылуында және
бедеулікте крлданылады.
б) Гипофиздің ортаңғы бөлігінің препараттары
Іпіегтесііпит - интермедин: 0,05 және 0,1 флаконда, 1 -2 мл еріткіште
ерітеді; кез тамшысы - 3 тамшыдан; 0,2-0,3 мл 3 күнде 1 рет көздің кілегей
қабығының астына инъекциялау үшін белгіленеді. Көздің көру қабілетінің
өткірлігін арттырып, қараңғыға бейімделуін жақсартады. Көздің торлы
қабығының дегенеративті өзгеруінде, гемералопияда, жоғарғы дәрежелі
миопияда және т.б. қолданылады. Пигмент алмасуын реттейтін
меланоформды гормонға сәйкес келеді.
в) Гипофиздің артқм белігінің препараттары.
Окситоцин, питуитрин («Миометрияға әсер ететін дәрілер»
тақырыбына қараңыз) жатырдың бұлшық етін жиырады, Босанудың
әлсіздігінде қолданылады.
Асііигесгітіт - адиурекрин (құрғақ питуитрин) (Б): 5 мл флаконда
(1 мл-де - 20 ӘБ бар)-2-3 тамшыдан тәулігіне 2-3 рет қант диабетіне,
энурезде, мүрын қуысына енгізу үшін белгіленеді. Гипертониялықауруларда
юолдануға болмайды. Себебі, қүрамында ағзада сүйықтықты үстап қалатын,
АҚ жоғарылату қабілеті бар антидиуретикалық гормон вазопрессин бар.
221

111.

2. Қалқанша безі гормондарының препараттары
(антитиреоидты дәрілер)
Қалқанша безінің гипофункциясында кретинизм (балаларда ойқимылының жеткіліксіздігі) және микседема (үлкен жастағы адамдарда семіздік,
ісінулер, психикалық дамымаушылық) байқалады. Қалқанша безінің гормондары
негізгі зат алмасуды реттеп, энергетикалық процесін күшейтеді, ұлпалардың
жетілуін және өсуін күшейтіп, үлпалардың оттегіге сұранысын жоғарылатады.
Тиреоидты препараттар гипотиреозда, микседема, эндемиялық зобта,
семіруде, кретинизмде, қалқанша безінің ісігінде крлданылады.
Тһугеоісііпит - тиреоидин (Б): 0,05; 0,1 және 0,2 таб. шығарылып,
1-2 таб. тәулігіне 1-2 рет тәуліктің бірінші жартысында тамақтан соң ішуге
белгіленеді.
I - Тһугохіп - I- тироксин (Б): 0,0001 таб. шығарылып, тәулігіне 1-2
таб. белгіленеді.
Қиыстырылған препараттары: «Тиреотом», «Тиреокомб», «Йодтирокс».
Жанама өсері: тахикардия, дене қызуының көтерілуі және терлеу
байқалады. Тиреотоксикозда, қант диабетінде, Адиссон ауруында, едәуір
азғындықта және коронарлы артерияның жеткіліксіздігінің ауыр түрінде
қолдануға болмайды.
Эндемиялық (ауыз су мен тамақ өнімдерінің қүрамында йодтың
жеткіліксіздігінен туған) зобта (жемсау) йод препараттарын қолданады.
Олар: калий йодиді - 0,0001 таблетка; йодбаланс, йодомарин,
«Антиструмин»және т.б.
Қалқанша безінің гиперфункциясында (гипертиреоз, Базедов ауруы)
қалқанша безі гормонының синтезін төмендететін антитиреоидты дәрілер
қолданады. Антитиреоидтар - гормондардың синтезін азайтып,
тироксиннің, трийодтирониннің негіздік алмасуын төмендетеді. Қалқанша
безінің препараттары фосфор мен кальцийдің алмасуын реттеп, олардың
қандағы құрамын жоғарылатады, фосфор мен кальцийдің қаннан сүйек
ұлпаларына өтуін қамтамасыз етеді. Антитиреоидты дәрілөр уытты
шашыраңқы жемсауда қолданылады,
МегсагоШит - мерказолил (Б) : 0,005 таб.шығарылып,1-2 таб.
тәулігіне 1-4 рет тамақтан соң белгіленеді.
РгоріІііоигасіІ -пропилтиоурацил (пропицил) (Б): 0,05 таб.
шығарылып,2-6 таб, тәулігіне 3-6 рет тамақтан соң белгіденеді.
Жанама әсері: лейкопения. Екі препарат та жүктілікте, емізулі
әйелдерге және айқын лейкопенияда қрлдануға болмайды. Сонымен
кртар йод препөраттары: молекулалары және родиактивті йод (I 131 ),
калий йодиді.
Кальцитонин (тиреокальцитонин) - сүйекке кальцийдің жинақталып
222
қалуынажағдайжасап, гипокальциемиялықжәне гипофосфатемиялықәсер көрсетеді.
СаІсИтігшт - кальцитрин (Б); 10 ӘБ қүрғақ зат флаконда шығарылып,
1 мл инъекцияға арналған суда өрітіл, остеопорозда, парадонтозда 0,250,5 мл-ден күнде б/е және т/а енгізіледі. Гипокальциемияда, жүктілікте
және лактацияда қолдануға болмайды.
3. Қалқансерік безікің гормонды препараттары
Қалқансерік безінің гипофункциясында қандағы кальций қүрамы
төмендейді, үлкендерде тетания, ал балаларда спазмофилия (ес түсінен
танумен жүретін қалтырау) байқалады. Жёдел кезеңінде кзлтырауға қэрсы
препараттар және кальцийдің препараттары тағайындалады.
Қалқансерік безінің гиперфункциясында қандағы Са2+ ионының
құрамы жоғарылап, ал сүйектерде азаяды, ол остеопорозға (сүйек
үлпасының ыдырауы), сүйектің деформациясына және сынғыштыққа алып
келеді. Ондай жағдайда кальцитонин қолданылады.
Паратиреоидин (паратгормон) тиреокальцитониннің антагонисті
болып табылады. Кальций мен фосфордың алмасуын реттейді.
Рагаіһугеоісііпит - паратиреоидин (Б): 1 мл амп. шығарылып,1-2 мл
күнде немесе күнара т/а, б/е, енгізіледі. Гипокальциемияда, созылмалы
гипопаратиреозда (тетанияны алдын алу үшін) қолданылады. Кандағы
кальцийдің қүрамы көбеюінде қолдануға болмайды.
4. Ұйіфі безі гормондарының препараттары жзне ауыз куысы
арқьшыі енгізілётін диабетке қарсы дәрілер
Инсулин үйқы безінің В - жасушаларында өндіріліп, жасушадағы
анаболикалық процесін күшейтеді, көмірсу алмасуын реттеп, глюкозаның
жасуща ішіне тасымалдануын және олардың үлпалармен сіңірілуін
қамтамасыз етіп, гликогөнезді, май қышқылдарының жәнө ақуыздың
синтезделуін күшейтеді. Инсулин гормонының жеткіліксіздігінен кзнт
диабетіне алып келеді.
Іпзиііпит - инсулин (Б): 5 және 10 мл флаконда (1мл-де 40 немесе
80 ӘБ бар) - т/а, б/е, к/т енгізіледі. Міндетгі түрде дәрігердің нұсқауымен
мөлшерленеді. Гипогликемиялық әсер көрсетіп, қант диабетінде және
гипергликемиялық комада қолданылады.
Әсері ю>ісқа инсулиндер суда ериді, т/а, б/е, к/т енгізіледі. Әсері 30
мин. басталып, 8 сағ. созылады.
а) Адам инсулиніне ұқсас инсулиндар (гендік инжинерия әдісімен
алынған): актрапид НМ, актрапид ЧМ, йнутрал ХМ, инсуман Рапид,
хоМррал - 40, хумулин Р Регуііяр;
б) Монокомпонентті (шошқаның үйқы безінен алынған): актрапид МС,
223

112.

актрапид МК, инсулрап СПП, инутрал СПП, илетин II Регуляр;
в) Жоғары дөрежеде тазартылғын (шошқаның ұйқы безінен алынған):
актрапид;
Инсулиннің депо-препараттары т/а, кейде б/е енгізілетін суспензия
болып табылады.
Әсері орташа инсулиндер (инсулинның суспензиялары) - әсері
30 мин,- 3 сағ. басталып, 14-24 сағ. созылады. Оларға: инсуман Базал,
протафан НМ, исофан ХМ, хумулин Н НПХ жатады.
Әсері ұзақ инсулиндер (кристаллды цинк-инсулиннің суспензиясы)
әсері 3-4 сағ. басталып, 24-28 сағ. созылады. Оларға: ультратард НМ,
ультратард ЧМ, хумулин У ультраленте жатады.
Инсулиндердің жанама әсері аллергиялық реакциялар, мөлшерін
асырғанда гипогликемиялық кома (қандағы қанттың мөлшері төмендеуі)
байқалуы мүмкін. Егер қант диабетін емдемеген жағдайда
гипергликемиялық кома (қандағы қантгың мөлшері жоғарлауы) байқалады.
Екі жағдайда өте қауіпті болып саналады.
Ауыз қуысы арқылы енгізілетін диабетке қарсы дерілер
35-40 жастан асқан науқастарда II типтегі қант диабетінде (инсулинге
тәуелсіз) ауыз қуысы арқылы енгізілетін препараттар белгіленеді.
Сульфонилмочевина туындылары ұйқы безі жасушаларындағы,
эндогенді инсулиннің синтезін және босап шығуын күшейтеді.
Виіатісһіт- бутамид (орабет) (Б): 0,25 және 0,5 таб. шығарылып,
1 таб. тәулігінде 1-3 рет 1 сағ. тамақтан алдын қабылдау қажет.
СПЬепсІатісІит (манинил) - глибенкламид (Б); 0,005 таб,
шығарылып, Уг -1 таб. тәулігіне 1-2 рет аш қарынға және тамақтан 2 сағ.
соң белгіленеді.
Букарбан, толазамид, хлорпропамид, глипизид (глюренорм),
гликлазид (диабетон, предиан).
Бигуанидтер ұйқы безінен тыс әсер етеді, яғни инсулинге тәуелсіз
глюкозаның үлпаларға сіңірілуін күшейтеді. Липолизді күшейтіп, АІЖ-да
глюкозаның сіңірілуін азайтады.
СІіЬиіісіит - глибутид (адебит) (Б): 0,05 таб, тамақ үстінде қабылдау
қажет.
Глиформин, фенформин, метформин (сиофор), акарбоза
(глюкобай).
224
5. Бүйрек үсті безінің қыртысының гормондарының препаратгары
Бүйрек үсті безінің қыртысты қабатынан минералокортикоидтар,
глюкокортикоидтар және жыныс гормондары деп аталатын емір сүруге
маңызды 40-қа жуық гормондар өндіріледі,
Глюкокортикоидтар мен минералокортикоидтар кортикостероидтарға
жатады. Ағзада холестериннен немесе ацетилкоэнзимнен синтезделеді.
Бұл процесс гипофиздің АКТГ-мен реттелініп отырады. Кортикостероидтар
синтетикалық жолмен алынады.
Минералокортикоидтар (альдостерон) ағзадан Ыа+, СІ" иондарының
және судың жиналуы мен К+ иондарының шығарылуын күшейтеді.
Ұлпалардың гидрофильділігін арттырып, АҚ жоғарылатады, сонымен бірге
қаңқа бүлшық еттерінің тонусы мен жүмысқа қабілеттілігін (сондықтан
миастенияда, адинамияда қолданылады) жоғарылатады. Адиссон ауруында,
гипокортицизмде, адинамияда, жалпы бүлшық ет әлсіздігінде жәнө т.б,
тағайындалады. Гипертониялық ауруда, ісінумен жүретін жүрек
жеткіліксіздігінде, стенокардияда, атеросклерозда, нефритте, нефрозда
және бауыр циррозында қолдануға болмайды.
Оезохуогіісозіегопі асеіаз - дезоксикортикостерон ацетаты (Б);
0,005 таблеткада шығарылып, күнде немесе күнара тіл астына; 0,5% 1 мл
майлы ерітіндісін күнара 1-2 мл-ден б/е енгізіледі.
Глюкокортикоидтар зат алмасудың барлық түріне әсер етеді:
- көмірсулар: қанда глюкозаның, ал бауыр мен бұлшық етте
глюкогеннің мөлшерін жоғарлатады.
- белок: белок синтезін төмендетіп (антианаболикалық әсер), белок
ыдырауын жылдамдатып, (катаболикалық әсер) және несеппен азоттың
шығарылуын күшейтеді;
- май: бетте және тұлғаның жоғарғы жартысында майлардың жиналуы,
иммундық жасушалар мен жаңа үлпалардың қалпына келуін төмендеуі.
- тұз-су: минералокортикоидтарға үқсас;
- кальций алмасу: ішекте Са г+ иондарының сіңірілуін төмендетіп,
бүйрек эксекрециясын күшейтіп, сүйектердің деминерализациясын және
остеопороз тудырады.
Глюкокортикоидтар қабынуға қарсы, аллергияға қарсы және
иммунодепрессивті (иммунитетті төмендететін) сондай-ақ, шокқа қарсы
және антитоксикалық әсері бар. Ревматизмде, ревматоидты артритте,
радикулитте, коллагенозда, бронх демікпесінде, жіті панкреатитте, жіті
лейкозда, экземада, геморройда, Адиссон ауруында, миастенияда,
аллергиялық нейродермитте және басқа да тері ауруларында кеңінен
қрлданьшады. Глюкокортикоидтарды шокты емдеу (жарақатган кейінгі,
225

113.

огіерациялық, кардиогенді және т.б.) және алдын алу үшін белгілейді.
Мүщелер мен ұлпалардын трансплатациясында (ауыстырып қондыру) және
де әртүрлі аутоиммундық ауруларда қолданылады. Жанама әсері;
кортикоидтарға тәуелділік, семіздік, гипокалиемия, бүлшық ет әлсіздігі,
ісінулер, гипертензия, гипергликемия, остеопороз және сүйектің
патологиялық сынықта, жүйке және психикалық бүзылыстар (үйқысыздық,
эйфория және т.б.), иммунитеттің төмендеуі, инфекцияларға қарсы тұру
қабілетінің төмендеуі, стероидты пепсиндік жара (ішек және өңеш жарасы)
және т.б. байқалуы мүмкін. Гипертониялық ауруларда, қан айналымның
жеткіліксіздігінде, жіті эндокардитте, психозда, асқазан мен үлтабардың
жараларында, нефритте, остеопорозда, операциядан кейінгі кезеңде,
туберкулездің белсенді түрінде, қант диабетінде, жүктілікге және ИценкоКушинга ауруында колдануға болмайды.
Нусігосогіізопі асеіаз - гидрокортизон ацетаты (Б): 2,5% 2 мл
суспензия амп. шығарылып, 0,2-0,3-1 мл-ден аптасына 1 ретбуын қуысына;
1-2 мл тәулігіне 1-2 рет б/е; 0,5% көз жағылма; 1% дерматологиялық
жағылма. Гидрокортизон және кортизон табиғи глюкокортикоидтарға
жатады, ал қалғандары синтетикалық препараттар,
Ргесіпізоіопит - преднизолон (Б): 0,001 және 0,005 таб. шығарылып,
1-2 таб. тәулігіне 2-3 рет; 0,5% жағылма; 3% 1 мл еріт. амп.-1-З мл баяу,
ал 250 мл 0,9% №СІ еріт. тамшылатып к/т енгізіледі.
Оехатеіһазопит - дексаметазон (дексазон) (Б): 0,0005 таб.
шығарылып, 1-2 таб. тәулігіне 2-3 реттамақ үстінде немесе тамақтан соң;
0,1% 10 мл флакондағы суспензия, көз және құлақ тамшылары түрінде
тағайындалады.
Тгіатсіпоіопит - триамцинолон (полькортолон, кеналог) (Б):
0,004 таб. шығарылып, Уг -1 таб. тәулігіне 1-4 рет белгіленеді.
Синафлан (флуоцинолон ацетониді) және флуметазон пивалаты жоғары қабынуға қарсы, аллергияға қарсы және қышымаға қарсы әсері
бар, жергілікті қолданғанда нашар сіңірілетін преднизолонның
дифтортуындысы, Бүлар тек жергілікті жағылма және крем түрінде микробқа
қарсы дәрілермен бірге тағайындапады.
Жағылмалары: «Флуцинар», «Синалар», «Синалар-Н», «Лоринден»,
«Лоринден С», «Локакортен», «Локакортен-Н», «Дермозолон»,
«Целестодерм», «Гиоксизон»,«Элоком», «Фторокорт», «Полькортолон»,
жөне т.б. аэрозолдар: «Полькортолон ТС», «Оксжоръ - сыртқа қолдануға
арналған; Аэрозолдар: «Бекломет» (Кленил), «Пульмикорт» (Бенакорт),
«Ингакорт» (Флунизолид), «Серетид» - ингаляция үшін; суппозиторий
түрінде «Ультропрокт».
226
6. Жыныстық гормондарының препараттары
Әйелдің жыныстық безінің препараттары
Эстрогенді прпараттарды әйелдің жыныстық безінің жетіспеушілігінде,
бедеулікте, қынаптың шырышты қабатының атрофиясында, босану
әлсіздігінде, мерзімінен асқан жүктілікте, климакста, сүт бездерінің ісігінде
және т.б. қолданылады. Қатерлі және қатерсіз ісіктерде, эндометриозда
және жатырдан қан кетуге бейімділікте қрлдануға болмайды.
Оевігопит - эстрон (фолликулин); 0,1% 1 мл майлы ерітінді ампулада
шығарылып, күнде 1 мл-ден б/е енгізіледі.
Эстрадиол дипропионаты - жоғарыдағыдай,
Этинилэстрадиол (микрофоллин) - 0,00001 және 0,00005 таб.
8упое5ігоІит - синэстрол (Б): 0,001 таб. - 1-2 таб. тәулігіне 1-2 рет;
0,1% майлы ерітінді амп. шығарылып, тәулігіне 1-2 мл б/е-тек қуық асты
безінің рагында белгіленеді.
Гестагенді препараттар жатырдың қозғыштығын және
жиырылғыштығын азайтады, жатырдың шырышты қабатының
пролиферация фазасынан секреторлы фазасына өтуін күшейтіп, сүт
бездерінің жетілуін күшейтеді. Қан кетулерде, жүктіліктің соңына дейін
сақтай алмауда (түсік), эндометриозда, бедеулікте (эстрогендермен бірге)
және аменореяда қолданылады. Бауыр ауруларында, гепатитте, сүт
бездерінің және жыныс мүшелерінің рагында және тромбозға бейімділікте
юолдануға болмайды.
Гестагендерге: прогестерон, дюфастон (дидрогестерон) жатады.
Ргодезіегопит - прогестерон (прожестожель, утрожестан)
(Б): 1% -2,5% 1 мл майлы еріт, амп. шығарылып, 1 мл-ден б/е енгізіледі.
Ұрықтануға қарсы ауыз қуысы арқылы енгізілетін дәрілер
(Контрацептивтер)
а) қцыстырылған (гестаген+эстроген - етеккір циклінің 5-ші және
1-ші күнінен бастап 21 күн бойы қабылдап, 7 күндік үзіліспен немесе
28 күн бойы, ди және үшфазалы болуы мүмкін): «Бисекурин», «Марвелон»,
«Ноновлон», «Овидон», «Ригевидон», «Тризистон», «Триквилар»жәнет.б.
б) моногормонды (құрамында гестагендері бар «мини-пили»-тәулігіне
1 рет 6-12 ай үзіліссіз): континуин, фемулен, оврет, лютеонорм,
микронор.
в) посткоитты: постинор (норгестрел).
Тромбоэмболияға бейімділікте, қан айналудың бүзылуында, бауыр
ауруларында, қатерлі және қатерсіз ісікте, жүктілікте және лактацияда
қолдануға болмайды.
227

114.

Еркектің жыныс гормонының препараттары
(андрогенді препараттар)
Андрогендер еркектің жыныс бездерінің қызметі дамымаушылығында
(импотенция), бедеулікте, евнухоидизмде, аналық бездің және сүт
бездерінің ісігінде, климакста және жатырдан қан кетуде қолданылады.
Қуық асты безінің рагында қолдануға болмайды. Анаболикалық әсері бар,
яғни ақуыз синтезін, сүйекте Са2+ иондарының үсталып қалуын күшейтеді.
Тезіозіегопі ргоріопаз - тестостерон пропионаты (Б): 1% және 5%
1 мл майлы еріт. амп. шығарылып, тәулігіне 1 рет б/е, т/а енгізіледі.
Ме№уІіе$ІО8(егопит - метилтестостерон (Б): 0,005 және 0,01 таб.
шығарылып, тәулігіне 1-2 таб. тіл астына (толық сіңірілгенше) енгізіледі.
7. Анаболикалык, стероидтар
Андрогендер ақуыз синтезін күшейтуіне байланысты аноболикалық
белсенді болып табылады. Ақуыз бен ферменттердің синтезін қуаттандырып,
тыныс алу процесін күшейтеді. Энергияның жиналуын және Са2+ иондары
сүйекте жиналып қалуын қамтамасыз етеді. Эритропоэзді күшейтіп, ағзада
фосфор мен азопы ұстап қалады. Анаболикалық стероидтарды дистрофияда,
ауыр жарақаттардан кейін, операциядан кейін, күйіктен кейін, ауыр
инфөкциядан кейін, остеопорозда, сүйексынығында, ойықжара ауруларында,
миокард дистрофиясында, панкреатипе, созылмалы гепатитте және т.б.
белгіленеді. Қуық асты безінің рагында, жіті және созылмалы простатипе,
жіті бауыр ауруларында, жүктілікте және лактацияда крлдануға болмайды.
Меіапеігозіепоіопит - метандростенолон (неробол) (Б): 0,005 таб.
шығарылып, 1-2 таб. тәулігіне 1-2 рет белгіленеді.
РһепоЬоІіпит - феноболин (Б): 1% және 2,5% майлы еріт. амп.
шығарылып, 1 мл-ден к/т әр 7-10 тәулік сайын белгіленеді.
Ретаболил, силаболил, метандростендиол және т.б.
8. Витаминді препараттар (Дәрумендер)
Витаминдер зат апмасу процесіне қажетті ағзаға тағаммен түсетін
заттар. Витаминдер метаболизм реттеуіне қатысу арқылы биохимиялықжәне
физиологиялық процестердің қалыпты жүруін қамтамасыз етеді.
Витаминдерді кеңінен авитаминоз және гиповитаминозды емдеу үшін ағзаға
сыртқы факгорлар әсер еткенде, ішкі мүшелердің қызметін, физикалық және
психикалық жұмыс қабілетін жақсарту мақсатында кеңінен қолданылады,
Суда еритін витаминдер
Тһіатіпі Ьготісіит - тиамин бромиді: 3% және 6% еріт. амп.
шығарылып, 1 мл тәулігіне 1 рет б/е енгізіледі. В, дәнді дақылдардың,
228
ашытқының, бауырдың, бүйректің қүрамында кездеседі, Көмірсу алмасуына
қатысатын ағзада кокарбоксилазаға айналады. В, витамині ацетилхолиннің
синтезі үшін қажет. Гиповитаминозда: бүлшық етәлсіздігі, полиневритгер,
сезімталдылықтың бүзылуы, ал ауыр жағдайларда бери-бери (парез,
сапдану, жүрекжеткіліксіздігі, ісінулер, диспепсия) байқалады.
Невритте, невралгияда, радикулитте, АІЖ-ң, жүрек қан тамыр жүйесі
және тері ауруларында қолданылады. Жанама әсері жағынан аллергиялық
реакциялар байқалуы мүмкін.
СосагЬохуіазі һусігосһіогісіит - кокарбоксилаза гидрохлориді:
0,05 құрғақ зат амп, шығарылып, 2 мл еріткіште ерітіп, 2-4 мл-ден тәулігіне
1 рет бұлшық етке, кей жағдайларда тері астына, күре тамырға енгізіледі.
ЯіЬоЛаУіпиш - рибофлавин (Уіі В2) 0,005 және 0,01 таб.; 0,001 % еріт.
көз тамшысы түріиде шығарылады. В2 бауыр, бүйрек, жүмыртқа, сүт
өнімдері, ашытқы және дәнді дақылдардың қүрамында кездеседі. Тотығутотықсыздану процестеріне қатысады. Жеткіліксіздігінде ангулярлы хейлит
(ерін шырышты қабатының қабынуы) глоссит, мұрын терісініңжәне құлақ
қалқанының зақымдалуы, васкулярлы кератит, ал балаларда анемия және
дене салмағының төмендеуі байқалады. Кератитте, коньюістивитте, иритте,
терінің жүқпалы ауруларында және сәуле ауруында флданылады.
Асісіит пісоііпісит - никотин қышқьшы (VII РР, В3) (Б): 0,05 таб.;
1% 1 мл еріт. амп. шығарылып, к/т енгізіледі. Тотығу-тотықсыздану
процестеріне қатысып ағзада никотин қышқылының амидіне айналады,
Тамақтың қүрамында болмаған жағдайда пеллагра: дерматит, диарея,
деменция (жарымес) және дистрофия байқалады. Никотин қышқылының
айқын, бірақ қысқа мерзімді қан тамырды кеңейтетін әсері бар. Ол кезде
беттің қызаруы, бас айналуы, АҚ-ң темендеуі, тахикардия және т.б.
байқалады. Ал никотинамид мұндай әсер көрсетпейді. Никотин қышқылы
қандағы холестеринніңжәне бос май қышқылдарының қүрамын төмендетіп,
липид алмасуына қатысады. Екі препарат пеллаграда (В3 тапшылығынан
болған ауру), бауыр ауруларында, қышқылдығы төмен гастритте, тері
ауруларында, қан тамыр спазмдарында және атеросклерозда қолданылады,
Ругісіохіпі һусігосһіогісіит - пиридоксин гидрохлориді (V!* В6)
1% және 5% 1 мл еріт. амп.-1 мл тәулігіне 1 рет б/е және т/а енгізіледі.
Ашытқының, дәнді дақылдардың, бүршақ түқымдастарның, банан, ет балық,
бауыр және бүйректің қүрамында кездеседі. Ақуыз алмасуына қатысады.
Гиповитаминоз кейде балаларда (тырысу, дерматит) және туберкулезге
қарсы препараттармен (изониазид) емдеуде (шеткерлік неврит байқалғанда
пиридоксинмен басамыз) байқалады.
229

115.

Витамин жеткіліксіздігінде, изониазидпен, антибиотикгермен емделуде,
жүктіліктің токсикозында, паркинсонизмде, радикулитте, невритте, сәуле
ауруында, гепатитте және тері ауруларында қолданылады.
В12және Вс витаминдері («Қан жүйесіне әсер ететін дәрілер»
тақырыбына қараңыз).
Асігіит азсогЬіпісшп ~ аскорбин қышдалы (УН.С): 0,1 таб. 0,05 драже;
5% және 10% 1 мл еріт. амп. шығарылып, 1 мл-ден б/е, к/т енгізіледі.
Көкөністердің, жемістердің қүрамында кездеседі. Тотығу-тотықсыздану
процесі мен дәнекер үлланың синтезіне қатысып, антиоксидантты әсер
көрсетеді. Авитаминозда Цинга (қүрқүлақ) ауруы байқалады.
Гиповитаминозда, қан кетулерде, инфещияларда, химиялық заттармен
улануда, атеросклерозда, сәуле ауруларда, ағзаға шамадан тыс күш
түскенде және т.б, жағдайларда белгіленеді. Үлкен мөлшерде үзақ
қолданғанда үйқы безі мен бүйректі (АҚ-ы жоғарылатады) зақымдайды.
Нийпит- рутин (V!*. Р); 0,02 таб. шығарылып, цитрустарда, итмүрын
(шиповник) жемісі, қара жемісті шетеннің жидегі (рябина черноплодная),
көк шай жапырақтарының және т,б. қүрамында кездеседі. Тотығутотықсыздану процестеріне қатысып, капилярлардың өткізгіштігі мен
жарылуын төмендетеді. Жеткілі ксіздігінде капилляр жарылуы (қан кетулер)
байқалады. Геморрагиялық диатезде, әсіресе аскорбин қышқылымен бірге
(қиыстырылған препараттары: «Асхорутин»- «Азсогиііпит») қолданған
тиімді,
ал балаларда-гиперостоз, бауыр мен көк бауырдың үлкеюі, диспепсия және
бас ауыруы байқалады. Емдеу А-витаминін қабылдауды доғару болып
табылады.
ЕгдосаІсіТегоІит - эргокальциферол (VI*. Р2) (Б); 0,125% 10 мл майлы
еріт. флаконда шығарылып, 0,5% 5 мл спиртті ерітіндісін 1 -2 тамшыдан
тағайындайды. О2витамині балық майының, сары май, жұмыртқасарысының
қүрамында кездеседі, Сүйек үлпасының минерализациясы мен қандағы
Са2+ иондарының мелшерін реттейді. Жеткіліксіздігінде: рахит,
остеомаляция, остеопороз байқалады. Рахитте, остеодистрофияда
тағайындалады. Гипервитаминозда: сүйектің патологиялық
деминерализациясы және бүйрек, қан тамыр, жүрек, өкпе, ішекте Са2+
иондарының көбеюінен адам өліміне алып келуі мүмкін. Е, А, В,, С
витаминдерін, Мд+2, К+ препаратарын, кортикостероидтарды белгілейді.
Тосорһегоіі асеіаз - токоферол ацетаты (Уіі. Е): 5%, 10%, 30%
1 мл майлы еріт. амп. шығарылып, б/е енгізіледі; 5%, 10%, 30% 25 мл
және 50 мл майлы еріт. флаконда шығарылып, 5-15 тамшыдан тәулігіне
1-2 рет ішке; 0,1 капс. белгіленеді. Өсімдік майларының қүрамында
кездеседі. Жыныстық бездерінің қызметін реттейді. Антиоксидантты әсері
бар. Өздігінен болған түсікте, бұлшық етдистрафиясында, стенокардияда,
шеткерлік тамырлардың зақымдалуында және ревматоидты артритте
белгіленеді.
Витамин К («Викасол» препараты). («Қан жүйесіне әсөр ететін
дәрілер» тақыбына қараңыз).
Майда еритін витаминдер
Веііпоіі асеіаз - ретинол ацетаты (Вит, А); 3 300 ХБ драже; 0,2 капс.
(3 300 және 5 000 ХБ) - алдын алу үшін; 33 000 ХБ таб. және капс;
25 000 ХБ; 50 000 және 100 000 ХБ 1 мл майлы еріт. амп. емдеу үшін б/е
енгізіледі, А витамині балық майы, сиыр майы, бауыр, сүт, және сүт
өнімдерінің қүрамында кездеседі. Ағзада витамин А-ға айналатын өсімдіктің
қүрамында (сәбіз, шырғанақ, итмүрын және т.б.) каротин түрінде кездеседі.
Тотығу-тотықсыздану процестерінө, ақуыз, көмірсу, май синтезіне^көру
пурпурасына қатысады. Жеткіліксіздігінде гемеролопия (ақшам соқыр),
терінің қабыршықтануы, ксерофтальмия, кератомаляция, жоғарғы тыныс
жолдарының, АІЖ-ң, несеп жыныс жолдарының зақымдалуы, гипохромды
анемияға қарсы түру қабілетінің төмендеуі байқалады. Гиповитаминозда,
тері және көз ауруларында, күйгенде, үсуде, жұқпалы ауруларда және АІЖң ауруларында қолданылады. Гипервитаминозда: бас ауыру, үйқы келу,
лоқсу, қүсу, көз қарығуы (жарыққа қарай алмау), тырысулар, терінің
қүрғауы, дақтану, шаштың түсуі, тырнақтың сынғыштығы, буын аурулары,
230
Поливитаминдер
Поливитаминді препараттардың қүрамында әртүрлі микро-макро
элементтер қосылған әртүрлі мөлшердегі витаминдер жиынтығы. Әртүрлі
жағдайларда емдеу және алдын алу үшін қолданылады.
Толықтырғышы жоқ поливитаминді препараттарға «Аскорутин»,
«Пентовит», «Гексавит», «Гептавит» «Декамевит» таблетка; «Ревит»,
«Ундевит» драже; «Аевит» капсула; «Витанова» грануласы жөне т.б. жатады.
Микро-және макро элементтері қосылған поливитаминді
препараттарға: «Олиговит», «Супрадин», «Квадевит» дражө; «ЮникапМ»,
«Юникап Т», «Прегнавит» (таб., капс); «Таксофит» капс. Джунгли (таб.
сироп, тамшы), т.б. жатады.
231

116.

1 1 . ҚАБЫНУ ЖӘНЕ АЛЛЕРГИЯ ПРОЦЕСТЕРІНЕ
ӘСЕР ЕТЕТІН ДӘРІЛЕР
1. Қабьшуға қарсы дәрілер
Қабынуға қарсы дәрі дәрмектерге қабыну процестерін басатын дәрілік
препараттар жатады. Кдбыну деп эндогенді және әкзогенді факторлардың
әсерінен ағзаның зақымдануы. Қабыну реакцияларының кезеңдері:
альтерация, экссудация, пролиферация. Бұл кезеңдер биохимиялық
реакциялардың өзгеруінен медиаторлардың бөлінуімен (простагландин,
брадикинин, серотонин, гистамин және т.б.) байланысты. Қабыну
медиаторлардың ішінде простагландиндер күшті зақымдағыш қасиеттері бар.
Олардың биосинтезінде фосфолипаза А2 және циклооксигеназа ферменттері
қатысады. Қабыну процесінде осы ферментгердің белсенділігі артып, ұлпаны
зақымдайтын простагландиндердің түзілуі күшейеді, олар альтерация және
экссудацияның дамуына алып келеді. Қабыну медиаторының бірі брадикинин
қан тамырларды кеңейтетін әсері бар, қан тамырлардың өткішгіштігін
жақсартып, лейкоциттердің қүрамын жоғарылатады және қабыну ошағындағы
дене қызуын көтереді. Қабыну ошағындағы ауырсынудың пайда болуы,
ұлпаның ісінуі мен жүйке талшықтары үштарының сығылуына алып келеді.
Осыған байланысты жергілікті қабыну белгілері гиперемия, капиляр
өткізгіштігініңжоғарлауы, лейкоцииердің иммеграциясы және ауырсынулар
пайда болды. Сонымен қатар қанға сіңіріліп одан ағзаларға таралуы әртүрлі
жүйелі қабыну белгілеріне алып келеді. Қабыну кезінде қабынуға қарсы
дәрілер қолданылады.
Қабынуға қарсы дәрілерді 2 топқа жіктейміз: стероидты және
стероидты емес.
Стероидты кабынуға қарсы дәрілер (СҚҚД)
(«Бүйрек үсті безінің гормонды препараттары» тақырыбына қараңыз).
Оларға бүйрек үсті безінің қыртысты қабатының гормонды
препараттары жатады. Глюкокортикоидтар: гидрокортизон,
преднизолон (медопред), дексаметазон (дексона, дексазон),
триамцинолон (полькортолон, кеналог), флуоцинолон ацетониді
(синалар, синафлан), бетаметазон, метилпреднизолон (метипред
(медрол), солу-медрол), флуметазон пивалаты.
Жағылмалары: «Флуцинар», «Лоринден», «Целестодерм»
аэрозольдері: «Полькортолон ТС», «Оксикорт», және т.б.
Глюкокортикоидтар қабынудың барлық сатыларына тежегіш әсер
көрсетеді. Олар қабынуға қарсы, аллергияға қарсы және
иммунодепрессивті (иммунитетті төмендететін) әсер көрсетеді.
232
233

117.

Глюкокортикоидтарды, стөроидты өмес қабынуға қарсы дәрілер әсер етпей
жатқанда, әртүрлі қабыну дуруларында кеңінен қолданылады.
Глюкокортикоидтар сонымен қатар шокқа (сілейме) қарсы және
антитоксикалық (уытқа қарсы) әсері бар. Глюкокартикоидтардың әсер
ету механизмі: фосфолипаза А^ тежегіш әсер керсетеді.
Стероидты емес қабынуға қарсы дәрілер СЕҚКД („Бейнаркотикалық
аналыетикгер,, тақырыбына қараңыз, 146-бетте). СЕҚКД ыстықты түсіретін,
ауырсынуды басатьін әсері бар, глюкокортикоидтарға қарағанда улылығы
төмен, кеңінен қолданьілатын гірепараттар тобы.
2. Аллергияға қарсы дәрілер
Аллерген мен оған қарсы ағзада түзілетін антиденемен өзара әсерлесуінен
ағзаның сезімталдығын жоғарылататын әртүрлі аллергиялық реакциялар пайда
болады. Аллергиялықреакциялардың екі түрі бар: баяу басталатын аллергия
және жылдам басталатыН аллергия, Аллергиялык, реакциялар ересектер мен
балалар арасында өте кең таралған. Оларға: есекжем (экзема), Квинке ісінуі,
аллергиялық ринит, бронх демікпесі, анафилактикалық шок, сарысу
ауруы, аутоммунды аурулар және т.б. жатады. Емдеу үшін ең алдымен себебін
және антигенді анықтаудан бастайды. Аллерген ретінде белгілі бір тағам, өсімдік
тозаңы және дәрі-дәрмектер болуы мүмкін. Кез келген дәрілік заттар
аллергиялық реақция тудыруы мүмкін. Аллергиялық ауруларды емдеу үшін
спецификалық емее және симптоматикалық терапия жүргізіледі.
Баяу басталатын аллергияның клиникалықкөрінісі: а) жеңш: есекжем,
қышыма, қызба, поллиноз; ә) орташа дәрежесінде: сарысу ауруы, Квинке
ісімуі; б) ауырдәрежесінде: анафилактикалық шок.
Баяу басталатын аллергияда глюкокортикоидтар, мес (бултты)
жасушаларынан медиаторлардың бөлінуіне бөгетжасайтын дөрілер,
антигистаминдер.
симптоматикалық
(адреномиметиктер,
бронхолитиктер, миотропты дәрілер) дәрілер белгіленеді.
/. Глюкокортикойдтар: иммунды жасушалардың (лимфоцит, плазмоцит)
дамуын және антидене өнімін төмендетіп, мес жасушаларының бұзылуын және
олардан аллергия медиаторларының шығарылуын алдын алып, аллергия
медиаторларына қарама қарсы әсер көрсетеді: қан тамыр өткізгіштігін
төмендетіп, АҚ жогарлатады және т,б. Ауыр және орта дәрежелі аллергиялық
реакцияларда, асқынған аллергиялық ауруларда (бронх демікпесі, коллагеноз
және т.б,); жергілікті экземада, дерматитте флданылады («Бүйрек үсті безінің
і&іртысты қабатыныңдәрілері» тақырыбына қараңыз).
2. Мес жасушалары мембраналарының түракгатқыштары:
кромолин-натрий (интал), недокромил - натрий (тайлёд), кетотйфен
(астафен, задитен) - мес жасушаларынан аллергия медиаторларының
234
шығуын алдын алады. Тек бронх демікпесі ұстамасын алдын алу үшін
қолданылады. Үйренгіштік тудырмайды, улылығы төмен.
3. Антигистаминді дәрілер (гистаминді Н, рецепторлардың
блокаторлары) -ағзаның гистаминге реакциясын темендетіп, бронх, ішек,
жатырдың бірыңғай салалы бүлшық еттерінің түйілуін басып,
капилярлардың өткізгіштігі мен үлпа ісінулерін төмендетеді. Бүл топ
препараттарын әртүрлі тері және шырышты қабықшаның аллергиялық
зақымдалуларында: есекжем, ангионеврологиялық ісінуде, қызба, ринит
және конъюктивитте, антибиотиктермен немесе басқа да дәрілерді
қабылдауымен байланысты аллергиялық жағдайларда қрлданылады.
Бронх демікпесі және анафилактикалық шокта (кебінесе адреналин г/х
қолданылады) тиімділігі төмен. Жанама әсері жағынан бас айналу, бас
ауыру, лоқсу және ауыз қуысының қүрғауы байқалады. Тыныштандыратын
әсері бар препараттары димедрол, дипразин, супрастин, тавегил. Бұл
препараттар ұйқы шақырады, сол себептен көлік жүргізушілерге белгілеуге
болмайды. Жүктілікте, глаукомада және ойық жара ауруларында қолдануға
болмайды.
Оітесігоіит - димедрол (Б): 0,05 таб; 1% 1 мл еріт. амл. шығарылып,
1-2 мл тәулігіне 1 -2 рет; 2-5 мл-н 100 мл 0,9% ЫаСІ еріт. тамшылатып к/т;
0,5% еріт. көз тамшысы; 3-10% жағылмасы тағайындалады..
Оіргагіпит - дипразин (пипольфен) (Б): 0,025 және 0,05 таб.. 2,5%
1 мл еріт, амп. шығарылып, б/е, к/т енгізіледі.
Зиргазііп - супрастин (Б): 0,025 таб.; 2% 1 мл еріт. амп. шығарылып,
б/е, к/т енгізіледі.
ТауедіІ - тавегил (Б) 0,001 таб. шығарылып, 1 таб. тәулігіне 2 рет
белгіленеді. Әсері үзағырақ.
ОЖЖ әлсіз әсер ететін препараттары:
Рһепсагоіит - фенкарол (Б): 0,025 және 0,05 таб. шығарылып, 1-2
таб. тәулігіне 3-4 рет тамақтан соң.
Оіагоііпит - диазолин (Б): 0,05 және 0,1 дражеде шығарылып,
1-2 дражеден тәулігіне 1-2 рет тамақтан соң.
Азіетігоіит - астемизол (гисталонг) (Б): 0,01 таблеткада шығарылып,
1 рет таңертең тамақтан алдын.
Асгіуазііп - акривастин (семпрекс) (Б): 0,008 таб, (капс.) шығарылып,
1 таб. (капс.) тәулігіне 3 рет белгіленеді.
4. Симптоматикалық дәрілер. Бронхспазмда аллергиялық
реакциялардың байқалуында бронхолитиктер, АҚ-ң төмендеуінде
адреналин, анафилактикалық шокта - преднизолон, ал тыныс алу
бүзылуында - өкпеге жасанды дем беру қажет.
235

118.

12. ИММУНДЫҚ ЖҮЙЕГЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ДӨРІЛЕР
(Иммуномодуляторлар)
Иммунитет кейбір ауру қоздырғыштарына қарсы түратын ағзаның
қорғаныш қасиеті. Микроорганизмдерді және олардың токсиндерін,
вирустарын, табиғаты антиген заттары немесе мүше қондырымында
ағзаның антигенге иммундық жауап реакциясы пайда болады.
Иммунитеттің 2 түрі бар: гуморальды (қанда БАЗ болады) және
жасушалық (жоғарғы сезімталдықты темендетеді), Ағзада кез келген
антигенге екі түрі де пайда болады. Олардың пайда болуы лимфоциттердің
түріне байланысты. Лимфоциттерді Т-лимфоциттер (тимусқа тәуелді) және
В-лимфоциттер (тимусқа тәуелсіз) деп ажыратылады. Т-лимфоциттер
жасушалық, ал В-лимфоциттер гуморальды иммунитетті қамтамасыз етеді.
Гуморальды және жасущалық иммунитеттердіңдамуындалимфоциттердің
қүрамы көбейеді.
Ағзаның иммундық күші төмендеуінде, яғни иммунитет төмендеу
жағдайында иммуностимуляторлар белгілөнөді. Аллергиялық ауруларды
емдеу үшін, мүшелер мен ұлпаларды бөгде ағзаға ауыстырып қондыруда,
иммунитеті темендететін, яғни иммунодепрессанттар белгіленеді.
а) Иммуностимуляторлар (иммунокуаттандыргьіш дөрілер)
Бүл топ препараттары жасушалық және гуморальды иммунитетті
күшейтіп, иммуннотапшылық жағдайда қолданылады.
1. Жануарлардан алынган иммуностимуляторлар.
а) Тимус препараттары; Тималин, тактивин (Т-активин), тимоптин,
вилозен - Т лимфоциттердің қүрамын көбейтіп, жасушалық иммунитетті
фагоцитозды, рөгенерация процестерін күшейтеді. Ірі қара малдардың
айьірта безінен алынған сығынды препарашр. Созылмалы іріңді және
қабыну процөстерінде, созылмалы сепсисте, ұзақ уақытқа созылатын
микробтық, вирустық және саңырауқүлақ ауруларында, күйікте, ойық
жараларында, онкологиялық ауруларының сәулелі химиотерапиясында,
жарақаттан кейін және операциядан кейінгі жүқпалы асқынуларды алдын
алуда крлданылады. Тималин (Тһутаііпит): 0,01 қүрғақ зат флаконда
шығарылып, 1 мл 0,9% ЫаСІ еріт, ерітіп, б/е; ал тактивин мен тимоптин т/
а енгізіледі. Вилозен жоғарғы тыныс жолдарының аллергиялық
ауруларында (полиноз, ринит, синусит), жергілікті мүрынғатамшы немесе
интраназальды ингаляция түрінде енгізіледі. Кей жағдайда тимус
препараттары аллергиялық реакциялар тудырады.
б) Жілік майының препараттары: миелопид (В-активин)
В - лимфоциттердің қүрамын көбейтіп, гуморальды иммунитетті күшейтеді.
236
237

119.

Хирургиялық операциялардан, жарақаттардан, остеомиелиттен жәнө басқа
да патологиялық жағдайлардан кейінгі инфекцияләрдың асқынуларын
алдын алу үшін қолданылады.
2. Бактериялардан алынған иммуностимуляторлар.
Рибомунил және бронхо-мунал - жасушалық және гуморальды
иммунитетті күшейтіп, интерферонның синтезін арттыратын, спецификалық
емес иммуностимуляторлар болып табылады, Құлақ, тамақ, мұрын жөне
бронх-өкпе аппаратының созылмалы ауруларында және олардың
қайталауын алдын алу үшін крлданылады. Рибомунил - 3 таб. таңертең
аш қарынға, бронхо-мунал 1 капс. таңертең ащ қарынға белгіленеді. Бұл
препараттар микробқа қарсы терапияның тиімділігін күшейтеді.
Продигиозан және пирогенал - эндогенді интерферон өнімін
қуаттандырып, ағзаның гиперэргиялық реакциясын тудыратмн
бактериялардан алынған липополисахаридті кешен. Жүқпалы ауруларды
кешенді емдеуде қолданылады. Қабыну экссудаттарын, патологиялык,
тыртықтарды, жаралардың жазылуына жағдай жасайды, Препарапар дөне
қызуы көтерілуін, қалтырау, бас ауыру және буын ауруларын шақырады.
Мөлшерін жеке таңдауды қажет етеді.
Натрий нуклеинаты - лейкопозз және Т- және В-лимфоциттердің
өсерлесуін қуаттандырып, фагоцитоз бен регенерация процесінің
белсенділігін күшейтетін, ашытқы гидролизінен алынады. Лейкопения,
агранулоцитоз, созылмалы қабыну ауруларының кешенді емдеуінде
крлданылады.
Имудон - кептірілген бактериялар мен саңырауқүлақтардың
лиофизирленген қоспасы. Ауыз қуысы мен жүтқыншақтыңжүқпалы қабыну
ауруларында (афтозды стоматит, парадонтоз, гингивит, альвеолярлы
пиорея жәнө т.б.) ауыз қуысына салып соратын таблётка түрінде
қрлданылады. Фагоцитозды белсендіреді, иммунокомпетентті жасушалар
санын арттыруға ықпал етеді, сілекейде лизоцимнің және интерферонның
секреторльіқ А иммуноглобулиннің өндірілуін арттырады.
ИРС-19 - лизоцим іиен А типті иммуноглобулиннің қүрамын
жоғарылатып, фагоцитоздың белсөнділігін арттыратын бактериялардың
гидролизаты болып табылады. Қүлақ, тамақ, мұрын - мүшелер және тыныс
алу мүшелерінің қабыну, жүқпалы ауруларын алдын алу және өмдеу үшін
интраназальды спрей түрінде тағайындалады.
3. Рекомбинантты (гендік инжинерия әдісімен алынған)
иммуностимуляторлар.
Филграстим (нейпоген) және молграмостим (лежомақс) - колоние
қуаттандырғыш өсу факторы болып табылады. Олардың әсерінен діңгек
238
жасушаларынан әртүрлі қан жасушалары түзіледі. Филграстим белсенді
нейтрофилдердің өндірілуін, өсуін және қанға шығарылуын күшейтеді,
Нейтрофил саны төмендеуімен байланысты, жұқпалы ауруларды емдеу үшін
және туа пайда болған нейтропенияда антибаістериальды терапиямен бірге
тағайындалады. Молграмостим гранулоциттердің, Т-лимфоциттердің
және моноциттердің өсуін күшейтіп, фагоцитозды белсендіреді, Сепсисте,
лейкопенияда, ЖИТС мен ауыратын науқастарды емдеуде қрлданылады.
Реаферон (альфа2-интерферон) және басқа да интерферондар
вирусты инфекцияларда (гепатит және т.б.) және қатерлі ісікте
(миелолейкоз, бүйрек өспесінде (рак) және т.б.) қолданылады.
Ронколейкин және беталейкин іріңді хирургияда және онкологияда
химио- және радиотерапиядан кейін қолданылады.
4. Синтетикалықиммуностимуляторлар. Левамизол (декарис) және
тимоген жасушалық иммунитетті күшейтеді. Левамизол ревматоидты
артритте, кейбір созылмалы және қайталанатын жүқпалы ауруларда, ісік
ауруларында қолданылады. Тимоген жіті және созылмалы жүқпалы
ауруларда, репаративті (қалпына келу) процестердің тежелуінде,
операцияларда, ісіктердің сәулелі және химиотерапиясында
қолданылады.
Метилурацил және дибазол - антидене мен интерферонның синтезін
күшейтіп, фагоцитоздың белсенділігін арттырады. Метилурацил
лейкопенияның жеңіл түрінде, баяу жазылатын жараларда, күйгенде,
сынықта, сондай-ақ асқазан мен ұлтабардың ойық жараларында,
панкреатитте, гепатитте үлпалардың регенерациясын (қалпына келуін)
күшейту мақсатында қолданылады. Дибазол тұмау мен басқа да ТЖВЖ
(ОРВИ) алдын алу үшін қрлданылады.
5. Иммуноглобулиндер.
Адамныңқалыпты иммуноглобулині (интраглобин, сандоглобулин,
октаган, пентаглобин) жүқпалы аурулар түрінде өтетін біріншілік және
екіншілік иммунды тапшылықта орын басушы терапия ретінде
қолданылады.
Ағзаның қорғаныш қасиетін және зат алмасу процесін жақсарту арқылы
иммунитеті қуаттандырғыш әсер ететін препаратгары:
- Өсімдіктекті препараттары: жень-шень түндырмасы, аралия
тундырмасы, элеутерококктундырмасы, қызғылтсемізот (алтын тамыр)
сығындысы жалпы тонусты реттейтін әсері бар.
- Витаминдер: аскорбин қр>ішід>ілы, ретинол, а-токоферол, В және
басқа тобының витаминдері - ағзаның резистенттілігін (қарсы тұру)
күшейтеді.
239

120.

- Пробиотиктер мен эубиотиктер: бифидумбактерин,
лактобактерин, бификол және т.б. препараттары ішектің қалыпты
микрофлорасын қалпына келтіре отырып, имунитетті жоғарылататын
микробтық масса.
б) Иммунодепрессивті дәрілер (Иммуносупрессорлар)
Бүл топ препараттары жасушалық иммунитетті тежеп, баяу типті
гипериммундық реакцияларда, ауыр аутоиммундық ауруларда (спецификалық
емес ревматоидты полиартритте, спецификалық емес тоқ ішек жарасында,
жүйелі қызылжегіде, ОЖЖ-сі мен бүйректің иммунды бүзылуында, созылмалы
гепатипе) және мүшелердің ауыстырып қондырымында (бүйрек, жүрек, өкпе,
бас ми) қрлданылады, Иммунодепрессанттардың өсер ету механизмі
антигенмен шақырылған иммунды жасушаларының кооперативті
реакциялардың тежелуімен, Т-лимфоципердің пролиферация-сымен және
олардың Т-киллерге, Т-супрессорға, Т-хелперге өзгеруінен, сондай-ақ
ұлпалардың зақымдануын төмендетуімен байланысты.
1. Цитостатикалық дәрілер: азатиоприн (имуран), циклофосфан,
метотрексат - иммунодепрессивті әсерінен басқа азатиоприннің ісікке
қарсы белсенділігі (азиотопринде цитостатикалық белсенділігі төмен)
басым. Цитостатиктер ДНҚ-ң және РНҚ-ң синтезін бұзып, жасушалардың,
әсіресе тез бөлінетін жасушапар, көбінесе лимфоциттердің бөлінуін тежейді.
Көбінесе аутоиммунды ауруларда қолданылады, Қан жасалуын бұзып,
АІЖ-ң жаралары, диспепсия, бауыр мен бүйректің зақымдалуын, жұқпалы
аурулардың өршуін тудырып, канцерогенді және тератогенді әсер көрсетеді.
АгаШоргіпит - азатиоприн (А): 0,05 таб. шығарылып, 1-2 таб.
тәулігіне 2-3 рет (қанның құрамын үнемі бақылап отырып, науқас дәрігердің
бақылауында болуы қажет) белгіленеді.
2. Антибиотиктер: циклоспорин (сандиммун), такролимус (ҒК 506, програф) - мүшелердің ауыстырып қондырымында қолданылады
(ішке және күре тамырға енгізіледі).
Циклоспорин нефро-және гепатотоксикалық әсер етеді, ал
такролимус нефро- жәнө нейротоксикалық әсер етіп, АҚ-ң және қандағы
қанттың мөлшерін жоғарылатады.
3. Батриден - бүйректің ауыстырып қондырымында
(глюкокортикоидтармен, антибиотиктермен бірге) және созылмалы
гломерулонефритте (0,1 таб.) қолданылады.
4. Глюкокортикоидтар - преднизолон, дексаметазон және т.б.
Т-лимфоциттердің пролиферациясын және В - лимфоциттермен
кооперациясын тежеп, иммуноглобулиндердің синтезін төмендетеді.
240
Сонымен қатар күшті қабынуға қарсы әсері бар. Аутоиммундық ауруларда
қолданылады.
5. Антилимфоцитарлы сары сулар: антилимфолин-Кг, АТГФрезениус - қүрамында иммунодепрессивті әсер ететін иммуноглобулині
бар. Тек стационар жағдайында антибиотиктермен және
глюкокортикоидтармен бірге мүшелер мен үлпалардың ауыстырып
қондыруда қолданылады.
6. Коллагеноздардың базисті терапиясындағы препараттары:
хингамин (делагил, хлорохин) және гидроксихлорохин (плаквенил) малярияға қарсы препарат; алтын препараттары: кризанол (5% 2 мл
майлы суспензиясы ампулада шығарылып, аптасына 1 рет б/е енгізіледі)
ауранофин (0,003 таб.); пеницилламин (купренил) - «әлсіз
иммунодепрессанттар», бұлар жасушалық және гуморальды иммунитетті
төмендетіп, қабыну процесінің пролиферативті фазасын төмендетеді. Әсері
баяу басталып (10-12 аптадан соң), үзақ сақталады, Препаратты ұзақ
қолданады (бай), алтын препараттары мен пеницилламин улы болып келеді.
Препараттарды көбінесе ревматоидты артритте қолданады. Бүл
препараттар қабыну процесінің жедел фазасында әсері тиімсіз.
13. Қатерлі ісікте қолданылатын дәрілер
(Бластомаға қарсы дөрілер)
Бластомаға қарсы дәрілер қанның қатерлі ісік ауруларындағы
(лейкоздаржәнет.б.) қатерлі ісік жасушапары (ракжәнет.б.) мен форменді
элементтердің дамуын тоқтатуға қабілетті дәрілер. Қатерлі ісіктер үшін
инфильтративті өсу мен метастаз тән. Қатерсіз ісікте бүл әсерлер
байқалмайды. Қатерлі ісіктерді бластомаға қарсы дәрілермен емдеу
«химиотерапия» деп аталады. Онкологиялық науқастарды емдеуде
химиотерапиямен қатар хирургиялық ем және сәулелі терапиясы
тағайындалады.
241

121.

Бластомаға қарсы дәрілерді қолданғанда науқастардың 100%-де
жанама әсерлер байқалады. Көбінесе лоқсу және құсу, қан жасалуы мен
иммунитеттіңтежелуі, АІЖ-ң шырышты қабықшасының зақымдалуы, циетит,
гепатит, бүйректің зақымдалуы, гиперурекемия, алопеция, неврологиялық
бүзылыстар, өкпе мен миокардтың зақымдануы, аллергиялық реакциялар,
дене қызуының көтерілуі, инфекцияның байқалуы мен асқынуы,
гормондардың қызметінің бұзылуы және т.б. байқалады.
Онкологиялық науқастарды емдеу арнайы емдеу мекемелерінде
бластомаға қарсы дәрілерді белгілі бір кесте бойынша қиыстырып
тағайындалады.
242
243

122.

14. Дәрілік заттармен жедел улануды емдеудің
негізгі принциптері
1. Удың қанға сіңірілуін тоқтату
а) Асқазанды шаю - жылы сумен, калий перманганатының
ерітіндісімен, белсендірілген көмірдің суспензиясымен жүзеге асырылады,
әсіресе ОЖЖ-н тежейтін заттармен уланғанда. Асқазанды зонд (шолғы)
арқылы шайған дүрыс. Қышқылдар және сілтілермен уланғанда алдын ала
наркотикалық анальгетиктер (морфин және т.б.), спазмолитиктер (атропин
және т.б.) енгізіледі, ал зондты вазелин немесе өсімдік майымен майлау
қажет.
б) Ішектегі уды шығару - тазалау клизмасының көмегімен жүргізіліп,
ішке белсендірілген көмір (сіңіргіш зат) мен тузды іш жүргізетін (магний
сульфаты) дәрілер беріледі. Қышқылдар және сілтілермен уланғанда іш
жүргізетін дәрілерді беруге болмайды.
в) Токсинді заттардың тері мен шырышты қабыққа шашырағанда
- көп мөлшердегі ағынды сумен шайып, мүмкін болса қышқылды
сілтілермен (натрий гидрокарбонат ерітіндісімен), ал сілтіні қышқылдармен
(3-5% сірке қышқылы ерітіндісімен) бейтараптау қажет.
г) Токсинді заттың ағзаға өкпе арқылы түскенде - удан аластату,
таза ауамен дем алуын қамтамасыз ету,
3. Сіңірілген удың әсерін басу. Улардың әсерін басу үшін антидот
қолданылады, олар улармен химиялық немесе физикалық-химиялық
әрекеттесетін заттар. Мысалы: белсендірілген көмір абсорбция әдісімен
(физикалық-химиялық әрекеттесу) әсер етеді. Темір препараттарымен
уланғанда антидот ретінде дефероксамин; ауыр металл түздарымен
уланғанда унитиол, ФОҚ-мен уланғанда дипироксим мен изонитрозин;
синил қышқылымен, цианидтермен уланғанда метилен көгі мен натрий
нитриті; гепариннің мөлшерін асырғанда протамин сульфаты жәнө т.б.
қолданылады,
Фармакологиялық антагонистер де кеңінен қолданылады. Мысапы,
антихолинэстеразды дәрілермен уланғанда атропин, морфинмен уланғанда
налоксон және т.б. қолданылады.
4. Жедел уланудың симптоматикалық терапиясы. Спецификапық
антидот болмаған жағдайда жедел улануға симптоматикалық ем жүргізудің
айрықша маңызы бар. Әсіресе қан айналым мен тыныс алу жүйесін
қадағапау қажет. Жүрек гликозидтерін, АҚ реттейтін дөрілер, оттегі
терапиясы, тыныс алу стимуляторлары, қажетті жағдайда
бронхолитиктер, тырысуға қарсы, аналъгетикалық дәрілер
қолданылады. Су-әлектролитгі балансты қадағалау қажет. Қажетті жағдайда
реанимациялық шаралар жүргізі лед і.
2. Ағзадан удың шығарылуын жылдамдату. Табиғи өдістер:
а) Форсирленген диурез - 1,5-2 л 0,9% №СІ ерітіндісін к/т енгізіп,
сонан соң белсенді несеп айдаушы дәрілер (фуросемид, маннит)
енгізіледі. Форсирленген диурезді жіті жүрек қызметінің жеткіліксіздігінде,
бүйрек қызметінің жеткіліксіздігінде, ми немесе өкпенің қауіпті ісігінде
қрлдануға болмайды.
б) Егер заттар өкпеден бөлінетін болса, өкпенің гипервентиляциясын, карбогенмен ингаляциясын қамтамасыз ету қажет.
Жасанды әдістер:
а) перитонеальды диализ - іш қуысын электролитті ерітінділерімен
шаю;
б) гемодиализ - қанды «жасанды бүйрек» диализаторы арқылы
өткізеді;
в) гемосорбция - улар сорбенттерде адсорбцияланады (мысапы,
түйіршікті белсендірілген көмірде);
г) қан құю.
244
245

123.

15. ДӘРІ-ДӘРМЕКТІ ҚАБЫЛДАУ ЕРЕЖЕЛЕРІ
Тамақган алдын
І.Тәбет ашатын дәрілер (ащылар және т.б.) - 20-30 мин. тамақ
алдында.
2. Құсық басатын дәрілер,
3. Бырыстырғыш дәрілер.
4. Өт айдаушы дәрілер.
5. Антибиотиктер және басқада микробқа қарсы дәрілер.
6. Бактериялық диареяға қарсы дәрілер - 20-30 мин. тамақ алдында.
7. Анорексигенді дәрілер (немесе таңғы ас және түскі ас кезінде).
8. Жалпы тонусты реттейтін дәрілер.
9. Витаминдер,
10. Ауырсынуды басатын дәрілер (асқазан-ішек, бас ауруларына т.с.с).
Тамақүстінде
1. Асқазан безі секрециясы төмендеуіндегі орынбасушы терапиядағы
дәрілер.
2. Тітіркендіргіш әсері бар кейбір препараттар (бутадион, «рөопирин»,
ортофен, индометацин, кетолрофен, натрий вальпроаты және т.б.).
3. Таблетка түріндегі ферментті препараттар - шайнамай жүту керек
(немесе тамақтан кейін).
Тамактан кейін
1. Тітіркендіргіш әсері бар препараттар (ацетилсалицил қышқылы;
қүрамында ацөтилсалицил қышқылы, анальгин, бутадион, фенацетині бар
препараттар; индометацин, ортофен, мефенам қышқылы, диоксибензой
қышқылы және т.б.).
2. Темір препараттары.
3. Мышьяк препарапары.
4. Йод препараттары,
5. Хинин препараттары.
6. Гипотензивті препараттар.
7. Несеп айдаушы дәрілер.
8. Туберкулезгө қарсы дәрілер.
9. Әртүрлі дәрілер (пентоксил, метилурацил, аллохол, апрессин,
викалин, амизил, этазол, никотин қышқылы, хлоралгидрат және т.б.).
246
Аш қарынға
1. Пиперазиннен басқа, қүрттарға қарсы дәрілер
2. Тұзды іш айдаушы дәрілер.
3. Минералды сулар.
4. Майсана майы.
Ұйықтар алдында
1. Барлық үйықтататын дәрілер.
2. Іш қатудағы іш айдаушы дәрілер.
Сызба бойынша
1. Безгекке (малярия) қарсы препараттар.
2. Антибиотиктер - сызба бойынша немесе тамақ алдында.
3. Сульфаниламидті препараттар.
Ескертулер
1. ОЖЖ-ін қуаттандыратын барлық препараттарды - үйқысыздықты
туғызбау үшін, тек тәуліктің бірінші жартысында (сағ.16м -ге дейін) қабылдау
қажет.
2. Асқазан сөлінде бұзылатын пантокрин және гормонды
препараттарды, ас содасы қосылған сумен қабылдау қажет.
3. Гормонды препараттарды толық ерігенше жүтыну қимылдарын
жасамай, тіл астында ұстау қажет.
4. Қүрттарға қарсы препараттарды қабылдағанда майлы тамақтарды
қолданбаған жен.
5. В2 витаминін қабылдаганда белок тағамдарын - ірімшік, сүт, лобия
және т.с.с. бірге қолдану қажет.
6. «В» тобының витаминдерін қабылдағанда түзды тағамдарды
қолданбаған жен.
247

124.

ӘДЕБИЕТТЕР
І.Харкевич Д.А. Фармакология. - 7-е изд., перераб. и доп. - М.:
«ГЭОТАР-МЕД», 2003.
2. Майский В.В., Муратов В.К. Фармакология с рецептурой. - 3-е изд.,
перераб. и доп. - М.: «Медицина» 1986.
3. Кудрин А.Н. Фармакология: Учебникдля студентов фарм, институтов
- М . : Медицина, 1991.
4. Машковский М.Д. Лекарственные средства. В 2-х Т - 13-е изд.,
перераб. и доп. - М.: «Медицина» 1997.
5. Курбат Н.М., Станкевич П.Б. Рецептурный справочник врача. - 3-е
изд., стереотип. - Мн.: Выш. Шк., 1998.
6. Справочник Видаль: Лекарственные препараты в России - М.: ОУРЕЕ
- АстраФармСервис, 2007.
7. Виноградов В.М., Каткова Е.Б., Мухин Е.А, Фармакология с
рецептурой. - СПб: Спец.Лит, 2000.
8. Справочник врача общей практики. /Бочков Н.П., Насонова В.А. и
др./ Палеева Н.Р. - М,: Изд-во ЭКСМО-Пресс, 2002.
9. Курлович Л.Д. Основы фармакологии., Мн.; «Новое знание», 2005.
10. Кравчук М.И. Лещий по фармакологии. - Шымкент, 2005.
11. Кравчук М.И. Дидактические материалы по фармакологии. Шымкент, 2004.
12. Кравчук М.И. фармакологический словарь. - Шымкент, 2007.
13. Фармакология практикумы. - Орманов Н.Ж., Шымкент, 2004.
14. Орманов Н.Ж., Кудабаев А.К., Кадеева М.С., Ибрагимова А.Г.,
Орманов Т.Н., Пернебекова Р.К. Справочник лекарственных средств. Шымкент, 2003.
15. Дәрілік құралдардың анықтамасы. - Орманов Н.Ж., Ибрагимова
А.Г., Сырманова Н.Р., Пернебекова Р.К., Орманов Б.Н., Шымкент, 2007.
16. Фармакология курсында игерілетін дәрілік құралдардың жіктелуі
мен өмірге қажетгі дәрілердің дозалары. - Н.Ж.Орманов, М.С.Кадеева,
Г.Т.Абуова, Т.Н.Орманов, Б.Н.Орманов, С.С.Қыдыралиев, - Шымкент, 2006.
17. Венгеровский А.И. Лекции по фармакологии для врачей и
провизоров, 3-изд. перераб. и доп., 2006.
18. Попандопуло П.Х. Общая рецептура, Шымкент, 2001.
19. Кравчук М.И. Латинский язык. - Шымкент, 2007.
20. Чернявский М.Н. Латинский язык и основы медицинской
терминологий. - М.: Медицина, 1997.
21. Чернявский М.Н. Латинский язык и основы фармацевтической
248
терминологий. 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Медицина, 1994.
22. Муравьев И.А. Технология лекарственных форм. Учебник для
учащихся фарм. училищ. - М.: Медицина, 1998.
23. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. 3-е изд., перераб. и доп. - М.:
Медицина, 1991.
24. Большая медицинская энциклопедия: /В 30-ти Т./ АМН СССР/
Петровский Б.В. 3-е изд. М.: Советская энциклопедия.1981.
25. Государственная фармакопея СССР: Вып. 1. Общие методы
анализа. /МЗ СССР. - 11-е изд., доп. - М.: Медицина, 1987.
26. Государственная фармакопея СССР: Вып. 2. Общие методы
анализа. Лекарственное растительное сырье /МЗ СССР - 11-е изд., доп.
- М.: Медицина, 1989.
27. №289 бұйрық 21.05.2008 ж. Қазақстан Республикасының Денсаулық
сақтау министрлігі бекіткен «Правила выписывания рецептов и отпуска
лекарственных средств по рецепту врача, за исключением содержащих
наркотические средства, психотропные вещества и прекурсоры».
28. №173 бұйрық 07.04.2005ж. «Қазақстан Республикасында бақылауда
тұратын, наркотикалық, психотропты заттарды және прекурсорларды
медициналық мақсатга қолдану ережелерін бекіту туралы».
29. «Шипагерлік баяны». Денсаулық журналы. №6, № 7, 2002ж.
30. «Фармация Казахстана» журналы.
31. М.А. Алиев. Кто есть кто в медицине. -Алматы, 2000.
249

125.

ТЕРАПЕВТИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШ
(өте кең тараған ауруларда қолданылатын дәрілік заттар)
Абсцессте
Антибиотиктер
Сульфаниламидті препараттар
Фторхинолондар
Фурацилин
Фурагин
Ферментті препараттар
Антисептикалық препараттар
Аллергиялық ауруларда
Преднизолон
Гидрокортизон
Дексаметазон
Димедрол
Дипразин
Супрастин
Диазолин
Кетотифен
Кромолин-натрий
Адреналин гидрохлориді
Эфедрин гидрохлориді
Кальций хлориді
Кальций глюконаты
Пенициллиназа
Руган (витамин Р)
Ангинада
Пенициллин тобының антибиотиктері
Эритромицин
Олеандомицин
Цефазолин
Тетрациклиндер
Сульфаниламидті препараттар
Фурацилин
Сутек асқын тотығы
Люголь ерітіндісі
Йодинол
Амебты дизентерияда
Тетрациклиндер
Мономицин
Хиниофон
Хлорхинальдон
Метронидазол
Тинидазол
Анемияда
Құрамында темірі бар препаратгар
Цинокобаламин
250
Фолий қышқылы
Коамид
Аскорбин қышқылы
Пиридоксин гидрохлориді
Рибофлавин
Артериялық гипотензияда
Мезатон
Адреналин
Норадреналин
Эфедрин
Камфора
Кордиамин .
Женьшень түндырмасы
Элеутерококк сығындысы
Аралий түндырмасы
Дезоксикортикостерон
Асқазан, ішекжәне қуықтың
атониясында
Прозерин
Ацеклидин
Галантамин
Асқазан мен үлтабардың ойық
жарасында
Алмагель
Висмуттың негіздік нитраты
«Викалин» таблеткасы
«Викаир» таблеткасы
Алюминий гидрототығы
Магний тотығы
Гастал
Де-нол
Сукральфат
Фосфалюгель
Анестезин
Пирензепин
Атропин
Платифиллин
Циметидин
Ранитидин
Фамотидин
Омепразол
Амоксициллин
Кларитромицин
Доксициклин
Мизопростол
Метоклопрамид
Метилурацил
Анаболикалық стероидтар
Сульпирид
Сибазон
Бактериальды дизентерияда
Левомицетин
Тетрациклиндер
Ампициллин
Сульгин
Фталазол
Фтазин
Фторхинолондар
Фуразолидон
Фурацилин
Хлорхинальдон
Интестопан
Бас айналғанда (әуе жөне теңіз
ауруларында)
Скополамин
«Аэрон»таблеткасы
Тиэтилперазин
Валидол
Ментол
Боткин ауыруында
Вирусты гепатитке қараңыз
Бронхиальды демікпеде
Изадрин
Сальбутамол
Орципреналин
Фенотерол
Тербуталин
Астмопент
Эфедрин
Адреналин
Атропин
Ипратропиум бромиді (Атровент)
Тровентол
Бөродуал
Эуфиллин
Теофиллин
Преднизолон
Дексаметазон
Гидрокортизон
Димедрол
Диазолин
Кетотифен
Кромолин-натрий
Папаверин
Но-шпа
Ацетилцистеин
Амброксол
Бромгексин
Бронхитте
Антибиотиктер
Сульфаниламидті препараттар
Кристаллды трипсин
Кристаллды химотрипсин
Термопсис шөбі
Мия тамыры
Мүсәтір-әніс тамшысы
Амброксол
Бромгексин
Бруцеллезде (сарыпта)
Стрептомицин тобының антибиотиктер
Левомицетин
Тетрациклиндер
Бүйректің тас ауруында
Аллопуринол
Этамид
Магурлит
Цистенал
Ависан
Уролесан
Фитолизин
Вирусты гепатитте
Реаферон
Рибамидил
Легалон (Карсил)
«Гепабене» капсуласы
«ЛИВ-52» таблеткасы
Эссенциал
Никотин қышқылы
Рибофлавин
Преднизолон
Вирусты конъюнктивитте
Идоксуридин
Полудан
Оксолин
Теброфен
Гингивитте
Түймедақ гүлі
Ромазулон
Танин
Емен қабығы
Шәйқұрай шөбі
251

126.

УІетронидазол
Гиперацидті гастритте
Асқазан мен ултабардың ойық
жарасына қараңыз
Гипоацидті (анацидный) созылмалы
гастритте
Сұйылтылған хлорсутек қышқылы
Пепсин
Табиғи асқазан шырыны
Панкреатин
Панзинорм
Фестал
Дигестал
Жусан тұндырмасы
Жолжелкен шырыны
Тәбетті қуаттандыратын жиындар
Метоклопрамид
Никотин қышқылы
Гипертониялық ауруда
Гипотензивті дөрілер
Несеп айдаушы дәрілер
Б-адреноблокаторлар
Нифөдипин
Каптоприл
Эналаприл
Дибазол
Папаверин
Но-шпа
Магний сульфаты
Тыныштандыратын дәрілер
Транквилизаторлар
Гипертиреозда
Мерказолил
Пропилтиоурацил
Калий йодиді
Тыныштандыратын дәрілер
Резерпин
Гипертониялық кризде
Клофелин
Натрий нитропруссиді
Тропафен
Бензогексоний
Магний сульфаты
Дибазол
Папаверин
Но-шпа
Фуросемид
Дроперидол
252
Гиповитаминозда
Витаминді препараттар
Гипотиреозда
Тиреоидин
Ь-тироксин
«Йодтирокс» таблеткасы
«Тиреотом» таблеткасы
Гипотония
Артериальды гипотензияға щ>аңыз
Глаукома
Пилокарпин
Ацеклидин
Прозерин
Физостигмин
Тимолол
Клофелин
Диакарб
Гломерулонефритте
Антибиотиктөр
Сульфаниламидті препараттар
Нитроксолин
Фурадонин
Фурагин
Фторхинолондар
Леспенефрил
Анаболикалық стероидтар
Левамизол
Преднизолон
Стероидты емес қабынуға қарсы
дәрілер(СЕҚҚД)
Рутин
Гонореяда (созда)
Пенициллин тобының антибиотиктері
Стрептомицин тобының антибиотиктері
Тетрациклиндер
Левомицетин
Олететрин
Рифампицин
Цефалоридин
Фторхинолиндер
Сульфаниламидті препараттар
Естен танғанда
Аммиак ерітіндісі
Кофеин
Кордиамин
Камфора
Жарақаттзрда
«Финалгон» жағылмасы
«Эспол» жағылмасы
Никофлекс
ЖИТС (СПИД)
Ганцикловир
Зидовудин
Фосфоноформат
Интерферондар
Иммуностимуляторлар
Жөтелде
Кодеин
Этилморфин гидрохлориді
Глауцин гидрохлориді
Либексин
Тусупрекс
Қақырық түсірөтін және муколитикалық
дәрілер
Жүрек аритмиясында
Антиаритмиялық дәрілер
В-адреноблокаторлар
В-адреномиметиктер
Верапамил
Жүрек гликозидтері
Лидокаин
Тримекаин
Новокаин
Пиромекаин
Дифенин
Добугамин
Калий хлориді
Панангин
Аспаркам
Жүрек жеткіліксіздігінде
Дигитоксин
Дигоксии
Целанид
Адонизид
Строфантин К
Коргликон
Дофамин
Добутамин
Дихлотиазид
Фуросемид
Триамтерен
Калий хлориді
Калий оротаты
Камфора
Кордиамин
Кофеин натрий -бензоаты
Празозин
Каптоприл
Жүректің ишемиялық ауруында
Стенокардияға қараңыз
Жіті және созылмалы гепатитте
«Аллохол» таблеткасы
«Холензим» таблеткасы
Қүмдық салаубас гүлі
Холагол
«Холагогум» капсуласы
Оксафенамид
Никодин
Одестон
Легалон
Силибор
Эссеициал
Пиридоксин
Цианокобаламин (В12)
Аскорбин қышқылы
Никотин қышқылы
Викасол
Рибоксин
Калий оротаты
Глюкоза
Кальций хлориді
Кальций глюконаты
Преднизолон
Панзинорм
Фестал
Жіті лейкозда
Цитарабин
Меркаптопурин
Адриамицин
Винкристин
Глюкокортикоидтар
Зобта (Базедов ауруы)
Мерказолил
Пропилтиоурацил
Калий йодиді
Кандидамикозда, кандидозда
Нистатин
Леворин
Натамицин
Клотримазол
Флуконазол
Итраконазол
Нитрофуназол
Колитте, әнтероколитте
253

127.

Панкреатин
Панзинорм
Фестал
Левомицетин
Тетрациклиндер
Неомицин
Мономицин
Канамицин
Эритромицин
Полимиксин М сульфаты
Налидикс қышқылы
Сульгин
Фталазол
Фтазин
Хлорхинальдон
Фуразолидон
Бырыстырғыш, бүркеуші, сіңіргіш
дәрілер
Папаверин
Но-шпа
Холиноблокаторлар
Коллапста
Адреналин
Норадреналин
Мезатон
Эфедрин
Дофамин
Добутамин
Камфора
Кордиамин
Кофеин натрий-бензоаты
Оттегі
Карбоген
Строфантин К
Конъюнктивитте
Сульфацил-натрий
Сульфапиридазин-натрий
Тетрациклиннің көзге арналған
жағылмасы
Преднизолон
Софрадекс
Фурацилин
Кұміс нитраты
Колларгол
Протаргол
Сынаптың сары тотығының жағылмасы
Мырыш сульфаты
Бор қышқылы
254
Рибофлавин
Қан кетуде
Аминокапрон қышқылы
Амбен
Фибриноген
Тромбин
Викасол
Этамзилат
Калыдий хлориді
Кальций глюконаты
Протамин сульфаты
Витамин Р
Қалақай (крапива) жапырағы
Қант диабетінде
Инсулиндер, синтетикалық
гипогликемиялық дәрілер
Қауіпті түсікте
Партусистен
Сальбупарт
Гинипрал
Прогестерон
Магний сульфаты
Токоферол ацетаты
Қышымада
Бензилбензоат
Натрий тиосульфаты
Тундырылған күкірт
Қайыңның қарамайы
Вилькинсон жағылмасы
Лейкопенияда
Метилурацил
Пентоксил
Молграмостим
Филграстим
Натрий нуклеинаты
Пиридоксин
Миокардиодистрофия
Анаболикалық стероидтар
Рибоксин
Жүрек гликозидтері
Панангин
Тиамин
Глюкоза
Поливитаминдер
Насморкта
Нафтизин
Галазолин
Эфедрин
Ментол
Ингакамф
Оксолин
Сульфаниламидті прөпараттар
Онихомикозда
Тербинафин
Нафтифин
вт-тас ауруында
Хенодиол
Урсофальк
Өкпе ісінуінде
Фуросемид
Маннит
Мочевина
Строфантин К
Нитроглицерин
Пентамин
Бензогексоний
Эуфиллин
Дроперидол
Натрий оксибутираты
Натрий гидрокарбонаты
Панкреатитте
Панкреатин
Панзинорм
Фестал
Папаверин
Но-шпа
Атропин
Антибиотиктер
Глюкокортикоидтар
Пентоксил
Контрикал
Гордокс
Пиелит, пиелонефритте
Антибиотиктер
Сульфаниламидті препараттар
Фторхинолондар
Налидикс қышқылы
Оксолиенді қышқыл
Нитроксолин
Фурадонин
Фурагин
Уролесан
Леспенефрил
Левамизол
Тималин
Плевритте
Антибиотиктер
Сульфаниламидті препараттар
Фторхинолондар
Фермеитті препараттар
Капьций хлориді
Пневмонияда
Антибиотиктер
Сульфаниламидті препараттар
Фторхинолондар
Қақырық түсіретін және муколитикалық
дәрілер
Камфора
Сульфокамфокаин
Кордиамин
Оттегі
Подаграда
Аллопуринол
Бензбромарон
Этамид
Уродан
Колхицин
Стероидты емес қабынуға қарсы
дәрілер (СЕҚҚД).
Радикулитте
Стероидты емес қабынуға қарсы
дәрілер (СЕҚҚД)
Тітіркендіргіш дәрілер
Новокаин
Витаминдер: тиамин, пиридоксин,
Цианокобапамин
Рахитте
Эргокальциферол
Капьций глюконаты
Кальций глицерофосфаты
Натрий нуклеинаты
Ринитте
Насморкқа қараңыз
Сепсис, септицемияда
Антибиотиктер
Сульфаниламидті препаратгар
Фторхинолондар
Плазма алмастырғыш және
дезинтоксикациялық ерітінділер
Глюкоза
Сифилисте (мерезде)
Пенициллин тобының антибиотиктері
Эритромицин
Цефалоспориндер
255

128.

Бийохинол
Бисмоверол
Стенокардияда
Нитроглицерин
Нитросорбид
Изосорбид мононитраты
Сустак
Нитронг
Анаприлин
Атенолол
Окспренолол
Метопролол
Фенигидин
Амлодипин
Валидол
Корвалол
Молсидомин
Нонахлазин
Промедол
Фентанил
Стоматитте
Калий пөрманганаты
Сутек асқын тотығы
Бор қышқылы
Этакридин лактаты
Фурацилин
Каланхоэ шырыны
Ингалипт
Пропосол
Пиромекаин жағылмасы
Танин
Шәйқурай шөбі
Сальвия жапырағы
Ромазулан
Сульфаниламидті препараттар
Терінің саңырауқұлақ ауруларында
Гризеофульвин
Тербинафин
Нафтифин
Кетоконазол
Клотримазол
Миконазол
Салицил қышқылы
Бензой қышқылы
Резорцин
Дермозолон
Микозолон
Нитрофунгин
256
«Цинкундан» жағылмасы
«Ундецин» жағылмасы
Микосептин
Тиреотоксикозда
Мерказолил
Метилтиоурацил
Тыныштандыратын дәрілер
Анаприлин
Окспренолол
Тонзиллитте
Антибиотиктер
Сульфаниламидті препараттар
Люголь ерітіндісі
Йодинол
Ингалипт
Трахеитте
Антибиотиктер
Сульфаниламидті препараттар
Жөтелге қарсы дәрілер
Қақырық түсіретін және муколитикалық
дәрілер
Туберкулезде
Изониазид
Рифампицин
Пиразинамид
Стрептомицин
Этамбутол
Канамицин
Натрий парааминосалицилаты
Циклосерин
Тұмауда
Оксолин
Интерферон
Ремантадин
Дейтифорин
Адапромин
Арбидол
Тілінуде (пролежни)
Вишневский линименті
Камфораның спиртті ерітіндісі
Синтомицин линименті
Левовинизол
Фурацилин
Итмұрын жағылмасы
Шырғанақ жағылмасы
Эритромицин жағылмасы
Ируксол
Ұйқысыздықта
Ұйықтататын дәрілер
Тыныштандыратын дәрілер
Транквилизатолар
Нейролептиктер
Натрий оксибутираты
Димедрол
Ұшықта
Рибамидил
Ацикловир
Видарабин
Идоксуридин
Иммуностимуляторлар
Холециститте
Өт айдайтын дәрілер
Папаверин
Но-шпа
Атропин
Платифиллин
Магний сульфаты
Промедол
Антибиотиктер
Сульфаниламидті препараттар
Фестал
Креон
Циститте
Антибиотиктер
Сульфаниламидті препараттар
Фторхинолондар
Малидикс қышқылы
Пипемидин қышқылы (Палин)
Нитроксолин (5-нок)
Фурагин
Фурадонин
Гексамөтилентетрамин
Колларгол
Протаргол
Шокта (сілеймеде)
Плазма алмастырғыш ерітінділер
Глюкоза
Добутамин
Дофамин
Адреналин
Мезатон
Морфин
Промедол
Фентанил
Дроперидол
Азот тотығы
Димедрол
Кофеин
Камфора
Оттегі
Карбоген
Новокаин
Преднизолон
Іріңді, жүқпалы жарақаттарда
Антибиотиктер
Фторхинолондар
Сульфаниламидті препараттар
Фурацилин
Сутек асқын тотығы
Калий перманганаты
Йодинол
Йодопирон
Экстерицид
Новоиманин
Йод ерітіндісі
«Сульфаргин» жағылмасы
Ируксол
Вишневский линименті
Ішек, бауыр, бүйрек шаншуларында
Ішкі мүшелөрдің бірыңғай салалы
бұлшықеттердің түйілуінө қараңыз
Ішкі мүшелердің біріңғай салалы
бұлшық еттерінің түйілуінде
Папаверин
Но-шпа
Атропин
Платифиллин
Анальгетиісгөр
257

129.

ҚАЗАҚША СӨЗДІК
5-нок 84
І.-тироксин 222, 232
ҒК - 506 240
I - аопарагиназа 243
Абактал 85
Абацил 58
Абомин 193
Авелизин218
Ависан 180
Агиолакс 203
Адамның қалыпты
иммуноглобулині 239
Адапромин 92
Адверзутен 121
Адебит 224, 232
Адельфан-эзидрекс 123,
174
Адельфан-эзидрекс-К 174
Аденозин 165
Адиурекрин 221, 232
Адонизид 161
Адонис-бром 161
Адреналин 166, 173, 235,
236
Адреналинг/т119,120,
125
-г/хЮ5,119, 120,125,
185,188
Адриамицин 242
Адроксон 214, 215, 219
Азактам 70
Азалептин 149,150
Азатиоприн 236, 240
Азафен 154
Азидотимидин 94
Азинокс 101
Азитромицин 72
Азлоциллин 68
Азоттотығы 129,131
Азтреонам 70
Аймалин164,173
Акарбоза 224
Акинетон 140
Аколат 186
258
Акривастин 235
Акрихин 97,100
Аксид 195
Актилизе 218
Актиферрин211,212
Актрапид 223
Актрапид МК 224
Акграпид МС 223
Актрапид НМ 223, 232
Актрапид ЧМ 223, 232
Ақ балшық 108
Алка-Зөльтцер 145
Аллилэстренол 209, 210
Алломарон 180
Аллопуринол 180
Аллохол 199, 200
АлмагельЮ7, 194,205
Алмагель-А 107,194
Алоә сығындысы 197
Алоэның темірмен
сиропы 211
Алсидрекс-Г 174
Алтат 195
Апупент 119
Альбуцид81,103
Альдактон 177
Алңдомет 170
Алькопар 100
Альпразолам 151
Альпракс 151
Альпренолол 122, 123
Альтдресин 129
Альфа2-интерферон 95
Альфаксолон 129
Альфаферон 95
Алюминий
гидрототығы 194
Амантадин 124, 140
Амбен218, 219
Амбене 147
Амбробене 184
Амброксол г/х 184, 188
Амидопирин 146, 236
Амизил 151
Амикацин 76
Амикацин сульфаты 76
Амикин 76
А м и л о р и д Ш , 178, 179
Аминазин 149,150, 158
Аминалон 155, 158
Аминоакрихин 101,
102,103
Аминофиллин 186
Аминохинол 97, 99, 103
Амиодарон 162,165, 173
Амитал 136
Амитриптилин 153
Амлодипин 168
Аммиак ерітіндісі 62,
63,108
Аммоний хлориді 180, 184
Амоксиклав 68
Амоксициллин 68, 103, 197
Ампиокс 68
Ампиокс-натрий 68
Ампициллин натрий
тұзы 67,103
- тригидраты 67
Ампровизоль 106
Амринон 162
Амфетамин 154
Амфоглюкамин 90
Амфотерицин В 89, 90
Анальгин 145, 146,
158,236
Анаприлин 122,164,
173, 210
Андипал 146,172
Андрокур 243
Анестезин 104, 106, 192
Анестезин-Ментол 106
Анестезол 106
Антабус 134
Антагозан 199
Антөлөпсин 139
Антилимфолин-Кг 236, 241
Антипирин 145, 146, 158
Актиструмин 222
Антрасеннин 203
Антуран 180
Анузол 113
Апетиген 190
Апилак190,197
Апоморфин гидрохлориді
124, 135, 191,205
Апрессин 172
Апровель174
Арбидол 93, 96
Ардуан 115
Артишок 201
Ареликс 177
Арифон176
Армин 112
Артикаин 105, 106
Арфонад 114, 116
Аскофен 145
Асқабақтың дәні 102
Аспаркам 176
Аспизоль 145
Аспирин 145,146,158,
169, 219
Аспирин С145
Аспирин-кардио 145
Астафен 186, 234
Астемизол 235
Астмопент 119,125,
185,188
Асфен 145
АТГ-Фрезениус 241
Атенолол 122, 125,
170,171,173
Аторвастатин 175
Атровент 113,185,188
Атропин 113,116,166,
173, 185, 188, 200
Атропин сульфаты 113
Аттапульгит 204
Аугментин 68
Ауранофин 241
Ацебутолол 122, 123, 171
Ацедипрол 139
Ацеклидин 111,116, 203
Ацелизин 145
Ацетазоламид 177,179
Ацетаминофен 146
Ацетилцистеин 183,
184,188
Ацефен 155
Ацидин-пепсин 193
Ацикловир 93,103
Ацифеин 145
АЦЦ+С-Меркле 145
Аэрозольдер:
- «Ампровизоль» 106
- «Бекломет» 226
- «Беродуал» 186
- «Дитек» 186
- «Ингакорт» 226
- «Ингалипт» 81
- «Левовинизоль» 74
- «Оксикорт» 73, 226, 233
- «Оксициклозоль» 73
- «Олазоль» 74
- «Полькортолон ТС»
226, 233
- «Пульмикорт» 226
- «Флунизолид» 226
Азрон 116, 192
Аэроспорин 77
Ашутас 107
Ащы жуоан
тұрдырмасы 190
Байпресс 168
Бактисубтил 204
Бактрим 82
Бализ-2 63
Баралгин 146
Батрафен 91
Батриден 236, 240
Бациллоспорин .77
Бекарбон 113
Бекломет 186, 236
Беклометазон
дипропионаты 186
Бвкотид 186
Беллалгин 113
Белластезин 113
Белсендірілген көмір
107, 204
Бөмактор 154,
Бемегрид 138,157,
181, 188
Бемитил 154, 155
Бенемицин 78
Бензатин 67
Бензбромарон 180
Бензилпенициллин калий
тұзы67
- натрий тұзы 66
Бөнзогексоний 114, 116,
171,187, 188
Бензой қышқылы 62
Бензокаин 104
Бензонал 139,158
Бензофурокаин 105, 106
Берберин бисульфаты 199
Берлидорм 136
Берлицетин 74
Берлоцид 82
Беродуал 186
Беротек119, 125, 185
Бесалол 113
Бетадин 58, 63
Беталейкин 239
Беталок122
Бетиол 113
Бефорал 141
Бигумаль 98, 99
Бийохинол 89, 103
Биклин 76
Билтрицид 101, 103
Биогастрон 197
Биопарокс 79
Бипериден 140
Бисакодил 203, 205
Бисекурин 227, 232
Бисептол 82
Бисопролол 122
Бисмоверол 89,103
Битиодин 182, 188
Бифидумбактерин 204,
236, 240
Бификол 204, 236, 240
Бифоназол 90, 91
Бициллин-1 67
Бициллин-5 67
Блемарен 180
Блеомицин 242
Бом-Бенге 108
Боннекор 164
Бопиндолол 122, 123
Бор қышқылы 62, 63
Бороментол 108
Бретилий 123,165
259

130.

Бриетал 129
Бриканил 119,185, 209
Бриллиантты жасыл 62,63
Бринальдикс 176
Бринердин 123
Бромгексин 184,185, 188
Бромизовал 136
Бромкамфора 152,153
Бромокриптин 124, 140,
158,221
Бромоприд 192
Бронхолитин 183
Бронхо-мунал 238
Бруламицин 76
Брунеомицин 242
Бруфен 147, 236
Будесонид 186
Букарбан 224, 232
Бумекаин 104
Буметанид177, 179
Бупивакаин 105
Бупренорфин 144
Бутадион 146, 147, 236
Бутамид 224, 232
Бутамират цитраты 182
Буторфанол 141, 143, 144
Буфенокс 177
Бұрыш жапсырмасы 108
В
Валацикловир 93, 94
Валидол 108,167,173
Валилив 201
Валиум 151
Валокордин 153
Валокормид 153
Вапоседан 153
Валсартан 173, 174
Валтрекс 93
Ванквин 100
Ванкомицин 78
Векуроний
бромиді 115,116
Велферон 95
Вентер 197, 205
Вентолин 119,185
Вепезид 243
Верапамил 165,168,173
260
Вермокс 100
Вөрошпирон 177,179
Виадрил 129
Вибрамицин 72
Вигератин 201
Видарабин 93, 94
Видекс 95
Викаир 107, 194,197
Викалин 107, 194, 197
Викасол 216, 219
Вилозен 236, 237
Вильпрафен 71
Винбластин 243
Винкристин 243
Вирасепт 95
Виролекс 93
Вискен 122
Висмуттың негізгі
нитраты 107
Витамин А 236
- В, 228, 232
- В2 229, 232
- Вэ 229, 232
- В6 229, 232
- В 1 2 196, 213, 219
•В О 213, 219, 232
- С 213, 230
- О2 231
-Е231
- К 216, 231
-Р230
- РР 229
Витанова 231
Витогепат 201
Вольтарен 147,158, 236
Вумон 243
Галазолин 118
Галантамин 112,116
Галантамин
гидробромиді 112
Галоперидол 149,150,
158,192, 205
Галотан 129
Гаммалон 155
Ганцикловир 94
Гарамицин 76
Гастал 194
Гастралюгель 194
Гастрозол 196
Гастросидин 195
Гастрофарм 197, 205
Гевкамен 108
Гексамидин 139
Гексенал 129
Гексопреналим 209, 210
Гелюсиллак194
Геминейрин 136
Гемитон 170
Гемицеллюлоза 203
Гемопрес 178
Гемостимулин211, 212
Гемофер 211
Гемофер пролонгатум 211
Гемсинерал 211, 219
Гемфиброзил 175
Гентамицин 76,103
Гентамицин сульфаты 76
Гепабене201, 205
Гепарин 169, 216
Гигроний 114,116, 187, 188
Гидралазин 172
Гидрокортизон ацетаты
226, 232, 233
Гидроксихлорохин 98, 99,
236, 241
Гидроперит 59
Гидрохлортиазид 176
Гилуритмал 164
Гимекромон 199
Гинипрал 209
ГИНК.87
Гиоксизон 73
Гиперстат 171
Гипномидат 129
Гипотааэид 176
Гиотапонг 235, 236
Гистодил 195
Гитрекс 121
Гифотоцин 206, 207
Глаксена 203
Глаувент 182
Глауцин г/х 182,183, 188
Глибутид 224
Гликлазид 224
Глипизид 224
Глиформин 224
Глудантан 124
Глюкантим 100
Глкжобай 224
Глюренорм 224
Гоматропин 114
Гонадотропин
менопаузды 220
- хорионды 221
Гоноформ 68
Гоптен 172
Гордокс199, 218, 219
Грамурин 84
Грандаксин 151, 152
ГризеофульвинЭІ, 103
Гросептол 82
Гүлдері:
- қүмдық салаубас 199
- түймедақ 107
Гуанетидин 123
Гуанфацин 170
Гуарем 175
Гуттапакс 203
Д
Дактарин 90
Дактиномицин 242
Далацин С 72
Далмадорм 136
Дарвал 146
Дегмицид 62, 63
Дезаминоокситоцин 206
Дезоксикортикостерон
ацетаты 225, 232
Дезоксирибонуклеаза 184
Дезопимон 190, 191
Дейтифорин 92
Декамин91,92
Декарис 100, 239
Дексазон 226, 233
Дексаметазон 226,232,
233, 236, 240
Дексетимид 140
Дексфенфлурамин 190,191
Делагил 98, 241
Де-нол 197, 205
Депакин 139
Депренил 124, 140
Дермазин 81
Дерматол 60,63,107
Десфлуран 129, 130
Джозамицин 71
Диабетон 224
Диазепам 151,158
Диазоксид 171
Диазолин 235, 236
Диакарб177,179
Диафиялин 186
Дибазол 172,173, 236, 239
Дигестал 198
Дигитоксин 159, 160,
161,173
Дицинон 215
Добутамин 119, 162
Добутреко 119
Доксазозин 121, 125, 171
Доксиламин 136
Доксициклин 72, 103, 197
Доксициклин г/х 73
Доксорубицин 242
Домперидон 203
Донормил 136
Допан 242
Допегит 170
Дормикум 136
Дофамин 124, 162
Драже:
Дигоксин 159, 160, 165, 173
Диданозин 95
Дизопирамид 163, 164
Дикаин 104,106
Диклофенак-натрий 147
Дилтиазем 165, 168, 173
Дильрөн 168
Димедрол 192,
235, 236
- «Анестезин-ментол» 106
- «Квадевит» 231
- «Кристепин» 123
- «Норматенс» 174
- «Олиговит» 231
- «Ревит» 231
- «Сорбифер дурулес»
211,212
- «Супрадин» 231
- «Ундевит» 231
- «Ферроплекс» 211
Дроперидол 149, 150, 169
Дульколакс 203
Дуогастрон 197
Динатрий - ЭДТА 162
Динопрост 207, 210
Динопростон 208, 210
Диован 174
Диоксидин 86
Диоксоний 115
Дионин 182
Дипидолор 141.
Дипиридамол 169, 215, 219
Дипразин 192,
235, 236
Диприван 129
Диротон 172
Дистагмин 112, 116
Дисульфирам 134
Дитек186
Дитиазанин 100,101
Дитилин115,116
Дитразин 102
Дифезил 100,101
Дифенилгидантоин 164
Дифенин 139, 162, 164
Дифлюкан 90
Дихлотиазид 176,179
Емеинің қабығы 107, 204
Ерітінділер:
- аммиак 10% 62, 63
- йодтық спирттегі 58, 63
- камфора майы 157
- Люголь 58
- сүйытылған сутегі
асқын тотығы 59
- формальдегид 60, 63
Ж
Жағылмалар:
- «Бом-бенге» 108
- «Бороментол» 108
- «Гевкамен» 108
- «Гиоксизон» 73, 226
- «Дермазин» 81
261

131.

- «Дермозолон» 226
- «Ируксол» 74
- «Левомеколь» 74
- «Левосин» 74
- «Локакортен» 226
- «Локакортен - Н» 226
- «Лоринден С» 226
- «Лоринден» 226, 233
- «Микосептин» 92
- «Никофлеко»108
- «Синалар» 226
- «Синалар-Н» 226
- «Сульфаргин» 81
- «Ундецин» 92
- «Финалгон» 108
- «Флуцинар» 226, 232, 233
- «Целестодерм» 226, 233
- «Цинкундан» 92
- «Эспол» 108
- «Эфкамон»108
Жапырағы:
-аюқұлақ 178
- бұлдірген 178,179
-жолжелкен 189, 203
- қалақай 209, 210,216
- ортосифон 178,179
- өгейшөп 184
- шатыраш 107
- сенна 203
- үшжапырақты вахта 189
Жасыл сабын 63
Желатин216, 219
Жемісі:
- арша 178,179
- мойыл 204
- кәдімгіәніс 184
- қаражидек 107
Жень-шень тұндырмасы
236, 239
Жүгерінің шашағы 199
3
Загам 85
Задитен 186, 234, 236
Залыдитабин 95
Зантак 195
Зафирлукаст 186
Зәйтүн майы 200
262
Зерит 95
Зидовудин 94
Зинацеф 69
Зиулетон 186
Зовиракс 93
Зокор 175
Золпидем 136, 137,158
Зопиклон 136, 137, 158
Зоран 195
Зофран 192
И
Ибуклин 146, 147
Ибупрофен 147
Ибустрин 215
Ивадал 136
Идоксуридин 93, 94, 103
Изадрин118,125, 160,
185,188
Изафенин 203
Изепамицин 77
Изобарин 123
Изокет ретард 168
Изоконазол 90, 91
Изолипан 190
Изомакретард 168
Изониазид 87, 88,103
Изоникотин қышқылының
гидразиді 87
Изоптин 165, 168
Изофлуран 129, 130
Илетин II Регуляр 224
Имизин 153
Имипенем 70
Имипрамин 153
Имифос 213
Имован 136
Имодиум 204
Имудон 238
Имуран 240
Инвираза 95
Ингакорт 186
Ингалипт 81
Ингитрил 199
Индап 176
Индапамид 176, 179
Индерал 122
Индинавир 95
Индобене 147
Индобуфен215, 219
Индометацин 147, 158, 236
Инотрекс 119
Инсулин 223
Инсулрап СПП 224
Инсуман Рапид 223
Инсуман Базал 224, 232
Интал 186, 234, 236
Интенкордин 169
Интенсаин 169
Интермедин 221, 232
Интерферон
альфа95,103
- альфа-2А 95
- альфа-2В 95
- лейкоцитарлы 92,93
Интеотопан 84, 97
Интетрико 84
Интраглобин 239
Интрон-А 95
Инутрал ХМ 223
Инутрал СПП 224
Инхибейс 172
Ипратропиум
бромиді 113,185
Ирбесартан 173, 174
ИРС-19 236, 238
Ируксол 74
Исепацин 77
Исипен 68
Исмелин 123
Исофан ХМ 224
Исрадипин 168,171
Итжидек препараттары
113,116
Итраконазол 90, 91
Ихтиол 61, 63
Йодинол 58, 63
Йодоаидон 58, 63
Йодомарин 222
Йодонат 58, 63
Йодопирон 63
Йодоповидон 58
Йодтирокс 222, 232
Йодтың спиртті
ерітіндісі 58, 63
Йомесан101
Калимин 112
Калипсол 129
Калий бромиді 152,153
-йодиді 188,222
- канкреонаты 177,
178,179
- оротаты 180,197
- перманганаты 63, 59
-хлориді 162,165,176
Калпол 146
Кальцитонин 222
Кальцитрин 223
Кальций
глюконаты 215, 219
- тұңцырылған карбонат
194, 195
-хлориді215, 219
Камфора157, 181, 188
Камфорамайы 108, 157
Камфора спирті 157
Канамицин 74, 87,103
Канамицин сульфаты 75
Кандибене 82, 90
Канестен 90
Капозаид173,174
Капотен172, 173
Капсула:
- «Аевит» 231
- «Актиферрин» 211
- «Бакгисубтил» 204
-«Гемсинерал» 211
- «Гепабене» 201
- «Интетрикс» 84
- «Конферон» 211
- «Креон» 198
- «Линекс» 204
- «Панцитрат» 198
- «Ранферон» 211
- «Таксофит>> 231
- «Холагогум» 200
Каптоприл 172,174
Карбамазепин 139, 158
Карбенициллин 68
Карбеноксолон 197
Карбоген 181, 188
Карбокромен 169,173
Карболен 107
Карбол қышқылы 61, 63
Карбоплатин 242
Карбостезин 105
Кардикет 168,173
Кардикс 168
Кардикс моно 168
Кардура 121
Карминомицин 242
Кармустин 242
Карнитин 190
Карсил 201,205
Катапресан 170
Кафиол 203
Квамател 195
Кейтен 69
Кеналог 226, 233, 236
Керецид 93
Кеталар129
Кетамин г/х 129,132
Кетоконазол 90
Кетонал 147, 236
Кетопрофен 147
Кеторол 147, 236
Кеторолак
трометамині 147
Кетотифен 186, 234, 236
Кетоцеф 69
Кефзол 68
Кефлин 68
Кларитромицин 71, 197
Клафоран 69
Клацид 71
Кленбутерол 119
Клиндамицин 72
Клиниум169
Клинорил 147
Клион 96
Клозапин 149, 158
Клоназепам 139
Клонидин 170
Клопамид 176, 179
Клотримазол 90, 91,103
Клофелин 118,125,
170,173
Клофибрат 175
Кодеин 182, 188
Кодеин фосфаты 182
Кодтерпин 182
Козаар 174
Кокаин 104, 106
Кокарбоксилаза
гцдрохлориді 229, 232
Колдрекс 146
Колибактерин 204
Колистин 77
Колларгол 60,63
Колхамин 243
Колхицин 180
Комбантрин 100
Конвулекс 139
Конвульсофин 139
Конкор 122
Контемнол 154
Континуин 227, 232
Контраспазмин 119
Контрикал 199, 205,
218,219
Контролок 196
Конферон 211
Корапейс 163
Корвалол 153, 158,167
Корватон 167
Коргард 122
Коргликон 159,161,
173, 187, 188
Кордиамин 157, 158,
181,188
Кордигит 161, 173
Корданум 122
Кордарон 165
Коринфар 168
Кортикотропин 220, 232
Котарнин хлориді 209,
208, 210
Ко-тримоксазол 82, 103
Кофеин 154, 158
Кофеин натрий бензоаты
157,181,188
Кофицил 145
Клиацил 67
Креон 198, 205
Кризанол 236, 241
Криссталды
химиотрипсин 184
Кристепин 123
263

132.

Криссталды трипсин
183,184,
Кромолии-натрий 186,
234, 236
Ксанакс 151
Ксантинол никотинаты 215
Ксероформ 60, 63,107
Ксефокам 148
Ксикаин 105,164
Ксилит 200
Ксилокаин 105
Ксимелин 118
Купренил 236, 241
Курантил 169,173,215
Күміс нитраты 60, 63, 107
Күнбағыс майы 200
Қайың бүршігі 178,179
Қайыңның қарамайы 61, 63
Қарағай бүршігі 184
Қорғасын ацетаты 107
Қыша қағазы 108
Қышқылы:
- аминокапрон 218, 219
-аскорбин 175, 180,
230, 239
- ацетилсалицил 145, 215
- бензой 62
• бор 62, 63
- налидикс84, 85, 103
- никотин 175, 229
- оксолиен 84
- пипемидин 84
- транексам218
-фолий213
- салицил 62, 63
- сүйытылған хлорлы сутек
180,193,205
- этакрин 177, 179,
187, 188
Л
Лабеталол 123,125
Лазикс 177, 179
Лактин 221
Лактобактерин 204, 240
Лактулоза 202
264
Ламизил 91
Ламинарид 203
Ламинария 203
Ланзап 196
Ланзопразол 196, 205
Ланзоптол 196
Лариам 98
Ларифан 96
Ласольван 184
Левамизол 100,101,
103, 236, 239
Левовинизоль 74
Леводопа 140, 158
Левомеколь 74
Левомепромазин 149
Левомицетин 74
Леворин 89, 103
Левосин 74
Легалон 201
Лейкомакс 214, 238
Лексир 141
Ленал 136
Лендацин 69
Лепонекс 149, 150
Леспенефрил 180
Либексин 182, 183, 188
Либриум 151
ЛИВ-52 201,205
Лидаприм 82
Лидокаин 105, 106, 162,
164, 169, 173
Лидофлазин 169
Лизенил 221
Лизиноприл 172,173
Лизоцим 63
Лизурид 221
Ликреаза 198
Линекс 204
Линкомицин 72, 103
Лиобил 199
Лиотон 1000 217
Липостабил 175
Липримар 175
Листенон 115
Литий карбонаты 154, 158
Литий оксибутираты
154,158
Лобелин г/х 111,116,
181,188
Лобесил 111
Ловастатин 175
Лозартан 173, 174
Локсен 168
Ломефлоксацин 85
Ломир 168, 171
Ломустин 242
Лонгацеф 69
Лоперамид 204
Лоразепам 136, 151,158
Лорноксикам 148
Лосек196
Людиомил 154
Люминап 136
Лютеонорм 227
М
Маалоко 194
Магний тотығы 194, 205
- сульфаты 165,172,173,
200,201,202,205,209,210
Магурлит 180
Мадопар 140
Мадрибон 81
Мазиндол 190,191
Макмирор 83
Макропен 71
Максаквин 85
Максиган 146
Максипим 69
Мандол 69
Манинил 224, 232
М а н н и т Ш , 179,187, 188,
200, 202
Маннитол 178,179
Мапротилин 154
Марборан 95
Марвелон 227
Марелин 180
Маркаин 105
Майы:
- әніс 184
• вазелин 203
- камфора 108,157
- майсана 202
- бадам 203
- шырғанақ 197
- зәйтүн 200
- күнбағыс 200
- терпентин 108
- раушан 197
- эвкалипт 63
Мебендазол 100, 101,
102, 103
Мебефрадил 169
Мебикар 151, 152
Мевакор 175
Мегалак 194
Мегасин 96
Медазепам 151
Медамин 100, 101
Медроксипрогестерон 243
Мезапам 151, 152
Мезатон 117, 125, 170
Мезим-форте 198, 205
Мезокарб 154
Метацин 113, 116,
185, 188, 196
Метилдофа 170, 171, 173
Метилен көгі 62, 63
Метилморфин 182
Метилежситоцин 206, 210
Метилсалицилат 146
Метилтестостерон
228, 232
Мексаза 84
Мексаформ 84, 97
Мексилетин 164
Мекситил 164
Мелипрамин 153
Меллиіаин 115
Мелоксжам 148
Меновазин 108
Ментол 108
Мепробамат 151
Мепротан 151
Меридил 154, 155
Мерказолил 222, 232
Меркаптопурин 214,
219, 242
Меронем 70
Меропенем 70
Местинон 112
Месулид 148
Метагекситал 129
Метазид 88
Метаквалон 136, 137
Метакельфин 99
Метандростенолон 228,
232
Метоксифлуран 129, 130
Метопролол 122, 164, 170,
171, 173
Метотрексат 236, 240
Метрогил 96
Метронидазол 96, 97, 100,
103, 197
Метформин 224
Мефлохин 98
Мидазолам 136
Мидантан 124, 140
Мидекамицин 71
Миелобромол 242
Миелопид 237
Миелосан 242
Мизопростол 197, 205
Микалит 154
Микобутин 79
Микозолон 92
Микогептин 89, 90
Миконазол 90, 91
Микосептин 91, 92
Микронор 227
Микрофоллин 227
Милринон 162
Милурит 180
Минипресс 121
Минифаж 190
Метациклин 72
Метациклин
гидрохлориді 73
Метилурацил 197, 214,
219, 236, 239
Метилэргобревин 208
Метилэргометрин 208
Метилэргометрин
тартраты 208, 210
Метиндол 147
Метионин 180
Метисазон 95
Метоклопрамид 192,
203, 205
Миноксидил 171, 173
Минона 171
Миноциклин 72
Миноцин 72
Миовин 167
Мио-релаксин 115
Мирамистин 63
Мироцеф 69
Мисклерон 175
Мовалис 148
Модуретик 178
Молграмостим 214, 236,
238, 239
Молсидомин 167
Моно мак 168
Мономак депо 168
Мономицин 74, 75, 99, Т00
Моноприл 172, 173
Моносан 168
Монтелукаст 186
Морадол 141
Морацизин 163
Морфилонг 141, 158
Морфин 141, 158, 169,
187, 188, 191
Морфин гидрохлориді 143
Мотилиум 203, 205
Мочевина 178, 179,
187, 188
Мүсәтір әнс тамшысы 183
Мукалтин 188
Мукосольвин 184
Мукофальк 203
Мырыш сульфаты 60, 63,
107, 191
Мырыш тотығы 60, 63
Мыс сульфаты 60, 63, 192
Н
Навобан 192
Надолол 122
Називин 118
Найз 148
Наком 140
Налоксон 142, 143, 158
Налоксон
гидрохлориді 144
Налорфин 142, 158
265

133.

Налтрексон 142
Нанипруос 172
Напроксен 147
Напросин 147
Наркозға арналған
эфир 129
Наркозға арналған
трихлорэтиллен 129
Натамицин 89
Натрий бензоаты 184
- бромиді 152, 153
- гидрокарбонаты 170,
184, 188, 194, 195
- йодиді 184
- нитропруссиді 172, 187
- нуклеинаты 214, 219, 238
- оксибутираты 129, 132,
136, 209, 210
- пара-аминосалицилаты 87
- салицилаты 145,
146, 158
- сульфаты 201, 202
- тиосульфаты 60
- трихлорэтилен 129, 130
Натулан 242
Натурилакс 203
Натур-кер 203
Нафтамон 100, 101, 103
Нафтизин 118, 125
Нафтифин 91
Небцин 76
Невиграмон 84
Неграм 84
Недокромил-натрий
186, 234
Нейпоген 214, 219, 238
Нейтронорм 195
Нельфинавир 95
Нембутал 136
Немоцид 100
Нео-анузол 107
Неовир 96
Неодикумарин 217, 219
Неокристепин 123
Неомицин 74, 75
Неомицин сульфаты 75
Неостигмин 112, 116
Неробол 228
266
Нетиллин 76
Нетилмицин 76
Нетилмицин сульфаты 77
Нетромицин 76
Ниаламид 153, 158
Нивалин 112, 116
Нигедаза 198
Низакс 195
Низатидин 195
Низорал 90
Никардипин 168
Никлозамид 101
Никодин 199, 200
Никоретте 111
Никотин қышқылы 175
Никофлекс 108
Нимесил 148
Нимесулид 148
Нимулид 148
Нирмин 170
Нистатин 89, 90, 103
Нитразепам 136, 137,158
Нитрендипин 168
Нитро 167
Нитроглицерин 166, 173
Нитродерм ТТС 167
Нитроксолин 84, 103
Нитронг 167
Нитросорбид 167, 168
Нитрофунгин 91, 92
Нитрофурантоин 83
Нифедипин 168
Нифуратель 83
Нифурозид 83
Нифуроксазид 83
Нобриум 151
Новиган 147
Новодрин 118
Новокаин 105, 192
Новокаинамид 163, 173
Новопассит 152
Нозепам 151
Нолицин 85
Нон-овлон 227
Ноотропил 155
Норадреналин 120,
138, 170
Норадреналин
гидротартраты 120, 125
Норакин 140
Норбактин 85
Норваск 168
Норгестрел 227, 232
Норкурон 115
Нормазе 202
Норматенс 174
Норпейс 163
Норсульфазол 81
Норфин 141
Норфлоксацин 85
Норэпинефрин 120
Но-шпа 200, 203, 204, 210
Но-шлалгин 146
Нубаин 141
Нуредал 153
Нурофен 147
О
Обзидан 122
Обрацин 76
Овидон 227
Оврет 227, 232
Одестон 199
Оксазепам 151
Оксазил 112, 116
Оксалит С 180
Оксафенамид 199, 205
Оксациллин натрий тузы
67, 103
Окселадин 182
Оксикорт 73
Оксилидин 151, 152
Оксипрогестерон
капронаты 209, 210
Окситетрациклин 72, 73
Окситоцин 206, 207,
210, 221
Окситропиум бромиді
113, 185
Оксициклозоль 73
Оксодолин 176, 179
Оксолин 92, 93, 103
Окспренолол 122, 123
Октаган 239
Октадин 123, 125
Оюреотид 220
Олазоль 74
Олдон 145
Олеандомицин 71
Олететрин 71
Оливомицин 242
Олиметин 180, 200
Олинт 118
Омаин 243
Омез 196, 205
Омепразол 196
Омизак 196
Омник 122
Омнопон 141, 143, 158
Ондансетрон 192
Орабет 224
Ориприм 82
Орнңц 123, 125, 165, 173
Орнидазол 96, 103
Ортофен 147
Орунгал 90
Орципреналин
сульфаты 119, 185
Осид 196
Офлоксацин 85, 103
П
Павестезин 106
Павулон 115
Пакселадин 182
Палин 84
Памба 218
Панадол 146
Панадол-зкстра 146
Панангин 162, 165,176
Панзинорм-форте 198
Панкреатин 198, 205
Панкуроний
бромиді 115, 116
Пантогам 155, 158
Пантокрин 156
Пантопразол 196
Пантрипин 199
Панцитрат 198
ГІапаверин 200, 203
Папавөрин
гидрохлориді 203
Папазол 172
Паратиреоидин 223
Парацетамол 146, 158
Паркопан 140
Парлодел 140, 221
Пармидин 215, 219
Партусистен 119, 209
ПАСК 87,
Пахикарпин
гидройодиді 114, 116
Пелентан 217, 219
Пенициллиндер 88, 103
Пеницилламин 241
Пентаглобин 239
Пентазоцин 141, 143, 144
Пенталгин 146
Пентамидин 100
Пентамин 114, 116,
171, 187, 188
Пентаэритрил
тетранитраты 168
Пентоксил 197, 219
Пентран 129
Пепсидил 193
Пепсин 193, 205
Пергидроль 59
Периндоприл 172, 173
Перитол 190
Перлинганит 170
Персантин 169
Персен 153
Пертуссин 184
Пөфлацин 85
Пефлоксацин 85, 103
Пикамилон 155
Пилокарпин
гидрохлориді 111, 116
Пимафуцин 89
Пинабин 180
Пиндолол 122, 123, 125
Пипекуроний
бромиді 115, 116
Пиперазин 100, 103
Пиперазин адипинаты
100, 103
Пирантел 100, 101
Пирацетам 155, 156, 158
Пирвиний 100
Пирвиний памоаты 101
Пирензепин 114, 196
Пиретанид 177, 179
Пиридитол 155
Пиридоксин
гидрохлориді 229
Пиридостигмин 112, 116
Лирилен 114, 116
Пириметамин 98
Пиритинол 155
ПиритрамИД 141
Пирогенал 236, 238
Пироксикам 148
Пиромекаин 104, 106
Питуитрин 206, 207,
210, 221
Пиперациллин 68
Пипольфен 235
Пирабутол 147
Пиразидол 153
Пиразинамид 87, 88, 103
Празиквантель 101,102,103
Празозин 121, 171
Празозин
Питуитрин М 206
Плазмин 219
Плаквенил 98, 241
Платифиллин 196, 200,
203, 205
Платифиллин
гидротартраты 113
Плендил 171
Повидон-йод 58
Позикор 169
Полимиксин В 77
Полимикоин Е 77
Полимиксин М 77
Полимиксин м сульфаты 77
Полиспонин 175
Полифегіан 108
Полмикс 77
Полудан 96
Полькортолон 226, 233
Поңцимин 190
Порталак 202
Постинор 227
Потесептил 82
Потесетта 82
гидрохлориді 121, 125
Предиан 224
267

134.

Предион 129
Преднизолон 187, 188, 226,
232, 233, 235,
236, 240
Предуктал 169
Пре-пар 209
Препедил гелі 207
Престариум 172
Привинил 172
Прилокаин 105, 106
Примаксин 70
Примамет 195
Примахин 99
Пробукол 175
Провера 243
Прогестерон 209, 210, 227,
232
Програф 240
Продигиозан 236, 238
Прозак 153
Прозерин 112, 116,203
Прокаин 105
Прокаинамид 163
Прокарбазин 242
Промедол 141, 143,
158, 169
Пропанидид 129
Пропафенон 164
Пропилтиоурацил 222
Прополис 197
Пропщил 222, 232
Пропофол 129
Пропранолол 122,
125, 210
Просидол 143
Проспидин 242
Простагландин Ғь 207
Простагландин Е2 207
Простин Е2 207
Протаб 194
Протамин сульфаты 217
Протаргол 60, 63
Протафан НМ 224, 232
Протионамид 87, 88
Птерофен 177
Пульмикорт 186, 236
Пурсеннид 203
268
Рабелразол 196
Радедорм 136
Раденаркон 129
Рамиприл 172
Рамнил 202
Ранисан 195
Ранитадин 195, 196
Рантарин 156
Ранферон 211
Раувазан 123
Раунатин 123, 125, 171
Рауседил 123
Раушан (шиповник)
майы 197
Реабан 204
Реальдирон 95
Реаферон 95, 236, 239
Ревалгин 146
Реглан 192
Регулакс 203
Резерпин 123, 125, 171
Резорцин 61, 63
Реладорм 136, 137
Реланиум 151
Ремантадин 92, 103
Ренитек 172
Ренни 194
Реопирин 147, 236
Ретаболил 197
Ретинол ацетаты 230,
236, 239
Ретровир 94
Рибавирин 92, 93
Рибамидил 92, 93
Рибомунил 236, 238
Рибонуклеаза 184
Рибофлавин 229
Риванол 62, 63
Ригөвидон 227, 232
Ринг N 145
Ринза 146
Риодипин 168
Риодоксол 93, 94
Риетомицин 78
Ритмилен 163
Ритмодан 163
Ритмонорм 164
Ритодрин 209
Рифабутин 79
Рифампетин 79
Рифампицин 78, 79,
87, 88, 103
Ровамицин 71
Рогипнол 136, 137
Розөвин 243
Роккал 63
Роксатидин 195
Рокситромицин 71, 72
Ромазулан 63
Рондомицин 72
Ронколейкин 236, 239
Роферон-А 95
Роцефин 69
Рудотель 151
Рулид 71
Рутин 230, 232
Руфлоксацин 85
Сайтотек 197
Саквинавир 95
Салазодиметоксин 82
Салазодин 82
Салазопиридазин 82
Салазосульфапиридин 82
Салаубас тұндырмасы 152
Салициламид 145
Салицил қышқылы 62, 63
Сальбупарт 209
Сальбутамол 119, 125,
185, 188, 209, 210
Сальвин 63
Сальметер 119
Сальметерол 119
Салюзид 88
Сандиммун 240
Сандоглобулин 239
Сандонорм 122
Сандопарт 206, 210
Сандостатин 220
Санорекс 190
Санорин 118
Сапарал 156, 158
Сарколизин 242
Седальгин 145
Седуксен 151, 169
Сектраль 122
Секуропен 68
Селегилин 124, 140
Семпрекс 235
Сөнаде 203, 205
Сенадексин 203
Септрин 82
Серевент 119
Серотонин 126
Серотонин адипинаты 126
Серпазил 123
Сибазон 151
Сиднокарб 154, 155, 158
Сиднофарм 167
Сиднофен 154
Сизомицин 76
Силибор 201
Симвастатин 175
Синафлан 226, 233
Сингуляр 186
Синекод 182, 188
Синемет 140
Синкумар 219
Синтомицин 74
Синтоцинон 206
Синэстрол 227, 232, 243
Сиофор 224
Сирепар 201
Сифлокс 85
Скипидар 108
Скоподерм ТТС 113
Скополамин
гидробромиді 113, 116
Смекта 108, 204
Солафур 83
Солизим 198
Солимок 180
Солкосерил 197
Солпадеин 146
Солуран 180
Солутан 113
Сольвин 184
Сольдактон 177
Солюсурьмин 100
Соматотрогшн 220, 232
Сомбревин 129
Сорбит 200, 202
Сорбифер
дурулес 211, 212
Спазган 146
Спазмалгон 146
Спарфлоксацин 85
Спесикор 122
Спирамицин 71, 72, 197
Спирті:
- камфора 157
- этил 63
Спиронолактон 177,
178, 179
Ставудин 95
Стадол 141
Стелазин 149
Стиптицин 208, 210
Стоптуссин 183
Стрептаза 218
Стрептодеказа 218, 219
Стрептокиназа 169,
218, 219
Стрептомицин 87, 88, 103
Стрептомицин
сульфаты 74, 75, 103
Стрептоцид 81, 103
Строфантин К 159, 160,
161, 170, 173, 187, 188
Суксилеп 139
Сулациллин 68
Сулема 59, 63
Сулиндак 147
Сульгин 82
Сульпирид 149, 150
Сульфадимезин 81
Сульфадиметоксин 81
Сульфазин 81
Сульфален 81, 103
Сульфамонометоксин 81
Сульфапиридазин 81
Сульфаргин 81
Сульфатон 82
Сульфацил-натрий 81
Сульфокамфокаин
157, 158
Сумамед 72
Суппозиторий:
- «Анестезол» 106
- «Анузол» 113
- «Бетиол» 113
- «Нео-анузол» 107
Супрастин 235, 236
Сустак 167, 173
Сустак-мите 167
Сустак-форте 167
Сутек асқын тотығы 59, 63
Суфентанил 141
Сынап дихлориді 59, 63
- сары тотығы 60, 63
Сығындысы:
- алоэ 197
- валериана
(шүйгіншөп) 152
- қызғылт семізот
(радиола) 156, 239
- сүйық итшомырт'
202, 203
- сұйық левзей 156
- сүйық пассифлора 152
- тоққүдыс 209
- сүйық элеутерококк 156
Т
Табекс 111
Табиғи асқазан
шырыны 193, 205
Таблеткалар:
- «Адельфан-эзидрекс»
173, 174
- «Адельфан-эзидрекс-К»
173, 174
- «Адонис-бром» 161
- «Алка-Зельтцер» 145
- «Алломарон» 180
- «Аллохол» 199, 200
- «Алсидрекс-Г» 174
- «Андипал» 146, 172
- «Антиструмин» 222
- «Аскорутин» 230
- «Аскофен» 145
- «Аспаркам» 176
- «Аспирин С» 145
- «Асфен» 145
- «Ацифеин» 145
- «АЦЦ+С-Меркле» 145
- «Аэрон» 116, 192
- «Баралгин» 146
269

135.

- «Бекарбон» 113
- «Беллалгин» 113
- «Белластезин» 113
- «Бесалол» 113
- «Бисекурин» 227
- «Бринердин» 123
- «Валилив» 201
- «Вентер» 197, 205
- «Вигератин» 201
- «Викаир» 194
- «Викалин» 194
- «Вискалдикс» 174
- «Гастал» 194
- «Гастралюгель» 194
- «Гексавит» 231
- «Гемопрес» 178
- «Гемостимулин» 211, 212
- «Гептавит» 231
- «Глаксена» 203
- «Дарвал» 146
- «Декамевит» 231
- «Дигестал» 198
- «Ибуклин» 146, 147
- «Интестопан» 84, 97
- «Йодтирокс» 222, 232
- «Капозайд» 173, 174
- «Кодтерпин» 182
- «Колдрекс» 118
- «Кофицил» 145
- «Кристепин» 174
- «ЛИВ-52» 201, 205
- «Лиобил» 199
- «Лобесил» 111
- «Мадопар» 140
- «Максиган» 146
- «Марвелон» 227
- «Марелин» 180
- «Мезим-форте» 198
- «Метакельфин» 99
- «Миронал» 145
- «Модуретик» 178
- «Наком» 140
- «Неокристепин» 123
- «Нозиган» 147
- «Ноновлон» 227
- «Овидон» 227
- «Олдон» 145
- «Олететрин» 71
270
• «Павестезин» 106
• «Панадол-экстра» 146
• «Панзинорм-форте» 198
• «Папазол» 172
• «Пенталгин» 146
• «Пентовит» 231
• «Пирабутол» 147
• «Протаб» 194
• «Реладорм» 136, 137
• «Ренни» 194
• «Реопирин» 147
• «Ригевидон» 227
•«Ринг №>145
• «Ринза» 146
• «Седальгин» 145
• «Сенаде» 203
• «Сенадексин» 203
• «Синемет» 140
• «Солпадеин» 146
- «Спазган» 146
• «Спазмалгон» 146
- «Табекс» 111
• «Тальцид» 194
• «Темпалгин» 146
• «Тера-Флю» 146
- «Тетралгин» 146
- «Тиалорид» 178
• «Тиреокомб» 222
- «Тиреотом» 222
- «Тисацид» 194
- «Томапирин» 145
- «Триампур» 178
- «Триган» 146
- «Тризистон» 227
- «Триквилар» 227
- «Тринитон» 174
- «Трирезид-К» 173, 174
- «Трифермент» 198
- «Фанзидар» 99
- «Фансимер» 99
- «Фервеко 146
- «Фитоферролактол» 211
- «Форталгин С» 145
- «Фурезис» 178
- «Холензим» 199
- «Цитрамон» 145
- «Энап X» 173, 174
- «Энзистал» 198
- «Юникап М» 231
- «Юникап Т» 231
Тавегил 235, 236
Тагамет 195
Таза фенол 61, 63
Тазепам 151
Тайлед 186, 234, 236
Тайленол 146
Такролимус 236, 240
Тактивин 236, 237
Т-активин 237
Таламонал 187, 188
Талинолол 122, 123,
125, 173
Тальк 108
Тальцид 194
Тамоксифен 243
Тамыры:
- бақбақ 189
- дәрілік жалбызтікен 184
- киікоты 184
- мия 184
- рауғаш 202
- термопсис 184
Тамырсабағы:
• аңдыз 184
- жылантаран 107
- иір 189
Тамсулозин 122
Танацехол 199
Танин 107
Тардиферон 211, 212, 219
Таривид 85
Теброфен 93, 94
Теветен 174
Тегретол 139
Тейкопланин 78
Тельмид 100
Темазепам 136
Темпалгин 146
Тенипозид 243
Тенормин 122
Теңіз қырыққабаты
балдыры 203
Тенонитрозол 90
Теобиолонг 185
Теопек 185
Теотард 185, 188
Теофиллин 185, 188
Теразозин 121, 171
Тера-Флю 146,158
Тербинафин 91,103
Төрбуталин 119, 185,
209, 210
Термопсис шөбі 188
Теронак 190
Терпингидрат 184
Террамицин 72
Тестенат 243
Тестостерон пропионаты
228, 232, 243
Тетацин-кальций 60
Төтракаин 104
Тетралгин 146
Тетрациклин 72, 73,
99, 103
Тетурам 134, 158
Тиалорид 178
Тиамин бромиді 228
Тиберал 96
Тиенам 70
Тизерцин 149
Тизин 118
Тикарцилин 68
Тиклид215, 219
Тиклопидин 215
Тилидин 141
Тималин 236, 237
Тимоген 236, 239
Тимолол 123
Тимоптин 236, 237
Тиндурин 98
Тинидазол 96, 97, 103
Тиоацетазон 87
Тиогуанин 242
Тионазол 90
Тиопентал-натрий 129, 131
Тиофосфамид 242
Тирацизин 164
Тиреоидин 222, 232
Тиреокапщитонин 222
Тиреокомб 222
Тиреотом 222
Тисасен 203
Тцсацид 194
Тиэтилперазин 192
Тобрамицин 76
Токоферол
ацетаты 175, 231
Толазамид 224
Толектам 147
Толид 136
Толмвтин 147
Толнафтат 91
Толциклат 91
Томапирин 145
Торасемид 177, 179
Торекан 192
Тофизопам 151
Тразикор 122
Трамадол 143, 144, 158
Трамал 141
Трандолаприл 172
Трасилол 199
Тремблекс 140
Триазолам 136, 137, 158
Триампур 178
Триамтерен 177, 178,
179
Триамцинолон 226, 233
Триаптен 94
Трибуспонин 175
Триган 146
Тризистон 227
Триквилар 227
Трилен 129
Тримекаин 105, 106
Триметадион 139
Триметазидин 169
Триметин 139, 158
Тринитон 174
ТриНитроЛонг 167
Триоксазин 151
Трцпериден 140, 158
Триптизол 153
Трирезид 123, 174
Трирезид-К 174
Тритаце 172
Трифермент 198
Трифлуперазин 149
Трифтазин 149, 150, 192
Трихопол 96
Тровентол 113, 185
Тромбин 216, 219
Тромбо АСС 145
Тропафен 121
Тропацин 140
Тропикамид 114
Трописетрон 192, 205
Труксал 149
Тундырмалар:
- аралия 156, 236, 239
- арника 209
- барбарие (бөрі қарақат)
209, 210
- валериана
(щүйгіншөп) 153
- жапон сафорасы 63
- жень-шень 158, 156,
236, 239
- заманиха 156
- калеңцула 63
- лимонник 156
- пиона
(таушымылдық) 152
- салаубас 153
- шатыраш 63
- стеркулии 156
- түймедақ гүлі 63
- шайқурай 63
- эвкалипт 63
- элеутерококк 239
Тубазид 87
Тубокурарин
хлориді 115, 116
Туринал 209, 210
Тусупрекс 182, 183, 188
Убретид 112
Ультракаин 105
УльтратарД НМ 232, 224
Ультратард ЧМ 232, 224
Ульфамид 195
Уназин 68
Унат 177
Ундецилен қышқылы 92
Ундецин91, 92
Унитиол 60, 162
Уралит и 180
Урегит 177
Уродан 180
271

136.

Урокиназа 218, 219
Уролесан 180
Уросульфан 81
Уротропин 61, 63
Урсодезоксихол
қышқылы 200
Урсосан 200, 205
Урсофальк 200
Ф
Фамвир 93
Фамосан 195
Фамотидин 195, 196, 205
Фамацикловир 93, 94
Фанзидар 99
Фансимер 99
Фарлутал 243
Фарморубицин 242
Фасижин 96
Фау-пенициллин 67
Фелден 148
Фелодипин 171
Фемулен 227
Феназелам 151, 152, 158
Фенамин 154, 155, 158
Фенасал 101,103
Фенибут 136, 155
Фенигидин 168, 171, 173
Фенилбутазон 146
Фенилин 219
Фенилэфрин
гидрохлориді 117
Фенитоин 139, 164
Фенкарол 235
Фенобарбитал 136,
137, 139, 158
Феноболин 197, 228, 232
Феноксиметилпенициллин 67
Фенолфталеин 203
Фенотерол 119, 209, 210
Фенофибрат 175
Фентанил 141, 143, 144,
158, 169, 187, 188
Фентоламин 121, 125
Фентоламин
гидрохлориді 121
Фенфлурамин 190, 205
272
Фөнформин 224
Фепрамон 190, 191, 205
Феракрил 216
Фербитол 211
Фервекс 146
Ферковен 211, 212, 219
Ферро-градумент 211,
212, 219
Ферроплекс 211, 212, 219
Феррум-Лек211, 212, 219
Фестал 198, 205
Фибриноген 216, 219
Фибринолизин 217,
218, 219
Физостигмин 112, 116
Филграстим 214, 236,
238, 239
Финалгон 108
Финлепсин 139
Финоптин 165
Фитолизин 180
Фитоменадион 216, 219
Фитофөрролашл 211
Флагал 96
Фламин 199
Флероксацин 85
Флормидал 136
Флороксен 129, 130
Флуконазол 90, 91
Флуметазон пивалаты
226, 233
Флунизолид 186
Флунитразепам 136, 137
Флуоксетин 153, 154
Флуоцинолон ацетониді
226, 233
Флуразепам 136
Флутримазол 90
Флутамид 243
Флюманезил 138
Фозиноприл 172
Форадил 119
Форидон 168
Форлакс 202
Формальдегид 60, 63
Формотерол 119
Фортрал 141
Фортум 69
Фоскарвир 94
Фоскарнет 94
Фосфалюгель 194
Фосфоноформат 94
Фосфэстрол 243
Фраксипарин 217, 219
Фтазин 82
Фталаэол 82, 103
Фтивазид 88
Фторафур 242
Фторотан 129, 130
Фторурацил 242
Фузафунжин 79
Фузидин-натрий 79
Фунгизон 89
Фурагин 83
Фурадонин 83, 84, 103
Фуразолидон 83, 97,
103, 197
Фуразолин 83
Фурацилин 61, 63, 83, 103
Фурезис 178
Фуросемид 177, 179,
187, 188
X
Хальцион 136
Хенодезоксихол
қышқылы 200
Хенодиол 200
Хенофальк 200, 205
Хеферол 211
Хивид 95
Хиконцил 68
Хилак-форте 204
Хингамин 98, 99, 103,
236, 241
Хинидин
сульфаты 163, 173
Хинин 98
Хиниофон 84, 97, 103
Хинсщис 85
Хинозол 84
Хиноксидин 86
Хиноцид 98, 99
Хлозепид 151
Хлоксил 102
Хлометиазол 136
Хлоракон 139
Хлоралгидрат 136
Хлорамин Б 58, 63
Хлорбутин 242
Хлоргеқсидин
биглюконаты 58, 63
Хлордиазепоксид 151, 152
Хлоридин 98, 99
Хлорофиллипт 63
Хлороформ 130
Хлорохин 98, 241
Хлорпромазин 149
Хлорпропамид 224
ХлорпротиКсен 149, 150
Хлорталидон 176
Хлорхинальдон 84, 97
Хлорэтил 131
ХоЛагогум 199, 200, 205
ХоЛагол 199, 200
Холензим 199
Холестипол 175
ХоЛестирамин 175
Холосас 199, 200, 205
Хоморал-40 223
Хофитол 201
Хромосмон 62
Хумулин Н НПХ 224
Хумулин Р Регуляр 223
Хумулин У Ультраленте
224
Хьюзр шайыры 175
Ц
Цеюіор 69
Целагіид 159, 160,
161, 173
ЦелекокЬиб 148
Цөлийза 218, 219
Центедрин 154
Цепорекс 68
Цепорцн 68
Церигель 62, 63
Церукал 192, 203
Цефазолин 68, 69
Цефаклор 69, 103
Цефалексин 69,103
Цефалоридин 68
Цефалотин 68
Цефамандол 69
Цефамезин 68
Цефекон Д 146
Цефепим 69
Цефметазол 69
Цефобид 69
Цёфоперазон 69
Цёфотаксим 69
Цефпиром 69
ЦефтазиДим 69
Цефтриаксон 69
Цефуроксим-аксетил 69
Цианокобаламин 213
Цизагірид 203
Циквалон 199
Циклобарбитал 136, 137
Циклодол 140, 158
Циклокапрон 218
Циклометиазид 176, 179
Циклопирокеоламин 91
ЦикЛопропан 129, 131
Циклосерин 87
ЦикЛоспорин 236, 240
Циклоферон 96
Циклофосфан 240, 242
Цилазаприл 172
Цимевен 94
Циметидин 195, 205
Цинкундан 91, 92
Ципробай 85
Ципрогептадин 190
Ципролет 85
Ципротерон 243
Ципрофлоқсацин 85,
86, 103
Цисплатин 242
Циетенал 180
Цистон 180
Цитанест 105
Цитарабин 214, 219, 242
Цититон І 1 1 , 116, 181, 188
Цитотек 197
Цитрамон 146
Цифран 85
Шөбі:
- ащы жусан 189, 205
- бұрыштаран 209
- дала қырықбуыны
178, 179
- жұмыршақ 209, 216
- қустаран 180
- жалынгүл 159, 160, 161
- жұпаргүл 184
- итошаған 107
- айланшөп таран 216
- меруертгүл 160
- мыңжапырақ 209,
210, 216
- тасшөп 184
- термопсис 183
- шайқурай 107
Шәңгіш қабығы 209, 210
Шұйгіншөп 152
Шырғанақ майы 197
Шьірыштар:
- крахмал 107
- зығыр тұқымы 107
Э
Эглрнил 149
Ззидрекс 176
Экзодерил 91
Экоңазол 90, 91
Экстөнциллин 67
Эктерицид 63
Элениум 151
Элеутерококк
тұндырмасы 236
Эметин 97, 103
Эметин гидрохлориді 98
Эналаприл 172
Эналаприл малеаты 174
Энам 172, 173
Энап X 173, 174
Энзагірост Ғ 207
Энзистал 198
Энтеросептол 84, 97
Энфлуран 129, 130
Эцефабол 155
Эпинефрин 119
Эпоген 213
Эпонтол 129
Эпоэтин-альфа 213
273

137.

~
Эпрекс 213
Эпросартан 173, 174
Эргокальциферол 231
Эргометрин 208, 210
Эргометрин малеаты 208
Эрготал 208, 210
Эрготамин 208, 210
Эринит 168, 173
Эритромицин 71, 103
Эритромицин фосфаты 71
Эрцефурил 83
Эслераль 158
Эспол 108
Эссенциале 175, 201
Эстимал 136, 137
Эстоцин 141
Эстрадиол
дипропионаты 227, 232
Эстрон 227, 232
Эстулик 170
Этаден 197
Этазол 81
Этакридин лактаты 62, 63
Этамбутол 87, 88, 103
Этамзилат 215, 219
Этамид 180
Этаминал
натрий 136, 137
Этаперазин 149, 150, 192
Этацизин 164
Этилморфин 182, 188
Этимизол 157, 181, 188
Этинилэстрадиол 227, 243
Этил спирті 60, 63
Этионамид 87, 88, 103
Этмозин 163, 164
Этомидат 129
Этопозид 243
Этосуксимид 139, 158
Эуноктин 136
Эуспиран 118
Эуфиллин 185, 186, 188
Эуфилонг 185
Эфедрин 120
Эфедрин
гидрохлориді 121, 125,
185, 188
Эфкамон 108
Эффералган 146
ЛАТЫНШАСӨЗДІК
А
Асесіісііпит 111
Асеіуісузіеіпит 183
Асісііп - рерзіпит 193
Асісіит
- асеіуізаіісуіісит 145
- атіпосаргопісит 218
- азсогЬіпісит 230
- Ьогісит 62
- еіасгупісит 177
-^оіісит 213
- һусігосһіогісит
сіііиіит 193
- паіісііхісит 85
- пісоііпісит 229
Асгіуазііп 235
АсШеггіп212
Асусіомг 93
Асііигесгіпит 221
Асіопізісіит 161
Асігепаііпі
һусігосһіогісіит 120
Асігепаііпі
Һусігоіагігаз120
Асігохопит214
Аезіһітаіит 137
Аеіһасізіпит 164
Аеіһасгійіпі Іасіаз 62
Аеіһатійит180
Ае1һатзуіа1:ит215
Аеіһарегагіпит 150
АеНіітігоІит 157
Аеіһтозіпит164
Аітаііпит 164
АІІосһоІит 200
АІІоригіпоІит 180
АІтаде1194
АІитеп 107
Аіитіпіі һусігохусіит 194
АтЬгохоІі
һусігосһіогісіит 185
Атікасіпі зиііаз 76
Атііогісіит 178
Атіпагіпит 150
Атіігіріуііпит 154
Атрһоіегісіпит 90
274
АтрісіШпі Ігіһуйгаз 67
АтрісіІІіпит-паігіит 67
Атріохит 68
Атріохит-паігіит 68
Апаезйіезіпит 106
Апаідіпит 145
Апаргіііпит 122
Аротогрһіпі
һусігосһіогісіит 191
Аргеззігшт 172
Агдепіі піігаз 60
Агіісаіп 106
Азіетігоіит 235
Аіепоіоіит 122
Аігоріпі зиИаз 113
Агаіеріігшт 150
Агаіһіоргіпит 240
Агйготусіп 72
Агігеопат 70
В
Вегпедгісіит 157
Веп2оһехопіит114
ВепгуІрепісіІІіпиткаііит 67
ВепгуІрепісШіпитпаігіит 66
ВісіІІіпит-1 67
ВісіІІіпит-5 67
Вііосһіпоіит 89
Візасойііит 203
Візоргоіоіит 122
ВізеріоІ 82
Візтоуегоіит 89
Візтиіһі зиЬпіігаз 107
Вготһехіпит185
Вготсатрһога 153
Вгопсһоіуііпит 183
Виргепогрһіпит 144
Вігёасііопит 147
ВШатісІит 224
Виіогіапоіит 144
Саісіігіпит 223
Сарзиіае
- "АсШепіп" 212
- "Сһоіадодит" 200
Саріоргіі 174
СагЬатагеріпит 139
СагЬо асііуаШз 107
Сеіаіехіпит 69
Се^агоііп 69
СеКгіахіт 69
СеПгіахоп 69
Сеіигохіт 69
Сеіапісіит 161
Сһіпдатіпит 99
Сһіпісігпі зиІТаз 163
СҺІогатіпит 58
СҺІогсііагерохісіит 152
СҺІогһехісІіпі
Ьідіисопаз 58
СҺІогісІіпит 99
СҺІогргоіһіхепит 150
СҺІохуІит 102
Сһоіадодит 200
Сһоіозазит 200
Сітеіісііпит 195
Сірго^Іохасіпит 86
СІорһеІігшт 170
СосагЬохуІазі
һуйгосһіогісіит 229
Сосіеіпі рһозрһаз 182
СоИеігшт-паігіі
Ьепгоаз 157
Соісһісіпит 180
СогЛгуса1199, 218
Согйіатіпит 157
Согдіусопит 161
Согіісоігоріпит 220
Согуаіоіит 153
Соіагпіпі сһіогійит 209
Сгеоп 198
Сготоіуп зосііпит 186
Сигрі зи№аз 60
СуапосоЬаІатіпит 213
СуШопит 111
Саісіі сһіогісіит 215
Саісіі діисопаз 215
275

138.

Оергепу1140
0езорітопит191
ОезохусоПісозіегопі
асеіаз 225
Оехатеіһавопит 226
Оех^епЯигатіп 191
ОіасагЬит 177
Оіагоііпит 235
ОіЬагоіит 172
Оісаігшт 106
Оісһіоіһіазісіит 176
Оісіпоп 215
ИСІоТепас-ПаМигп 147
Идііохіпит 161
Оідохіпит 161
Оітесігоіит 235
Оіпоргозі 207
Оіпоргозіопигп 208
Оірһепіпит 139
Оіргагіпит 235
0ізоругатісіит164
Оііһуііпит115
Оорһатіпцт124
Оохусусііпі
һусігосһіогісіит 73
Огадее
- "Ғеггоріех" 212
- "ҒезіаІ" 198
- "ЗогЬіТег сіигиіез" 212
Огорегісіоіцт 150
Етейпі
һуйгосһіогісіит 98
Епаіаргііі таіеаз 174
Ерһейгіпі
һусігосһіогісіит 121
Егдосаісйегоіит 231
ЕгдотеШІ таіеаз 208
Егуіһготусіпі
рһозрһаз 71
Егуіһготусігшт 71
Еззепііаіе 201
ЕіһатЬиіоІит 88
Ёіһозихітісіит 139
Еирһуіііпит 186
Ехігасйлп;
276
г Ғгапдиіае Яиісіит 203
' Үаіегіапае 153
Ғатоіісііһцт 196
Ғегсслгепит212
Ғегго-СЗгайитепі: 212
Ғеггаріех212
Ғеггитіек212
ҒІЬгіпоІузіпит 218
ҒІІдгазііт 214
ҒІисопагоІ 91
Ғ!иохеіігіит154
Ғгахірагіһ 217
ҒигасіІігшпгі 61
Ғигайопіпит 84
Ғіігагоіісіогіит 84
Ғигозетісіит 177
С
Өаіапіһатіпі
һусігоЬготІсІигп 112
Өапсусіоуіг 94
ОетІіЬгогіІит 175
Оепіатусіпі зийаз 76
СІаисіпі
һусігосһіогісіит 183
ОІІЬепсІатісіит 224
ОІІЬиМит 224
Оопасіоігоріпит
сһогіопісит 221
Өопасіаігоріпит
ггіепораизіісит 220
Огапсіахігшт 152
ОгізеойіМпит 91
ӨцМаіах 203
На1орегіс1оіит150
Нерагіпит216
НегсІаАсІопісІіз
уетаііз 161
НегЬа Тһегторзісііз 183
Нехатійіпит 139
Нусігагдугі сіісһіогісіит 59
Нусігагдугі охусіит
і\а\мт 60
Нусігосогіізопі асеіаз 226
I
ІЬиргсЛепиггі 147
Ісһіһуоіит 61
Ітіргатіпит 153
Ітігіпит 153
Ыотеіасіпит 147
Іпзцііпит 223
Іпйгіегоп аірһа 95
Іпіеііегапипі
іөісосуйсит 93
ІгЛегтесііпигп221
ІогііпоШт 58
Іосіороуісіоп 58
ізасігіпит 118
ізопіагіаит 88
Каііі Ьготісіит 153
КаІІІ регтапдапаз 59
Капатусіһі зиііаз 75
Кеіатіпі
һуйгосһіогісіит 132
КеіокопагоІ 90
Кейргорһепит 147
КеіогоІШ
КеіоШепит186
123
Іасііпит 221
Іеауотусеііпит 74
Іеуосіорига 140
ЦЬехіпит 183
Цсіосаіпит 106
Цс|и6г Аттопіі
апізаіиг 183
Міһіі сагЬопаз 154
I - Тһугохіп 222
М
Мадпезіі охусіит 194
Мадпезіі ёиіівз 172, 202
Мапһііит 178
Магіпйо1191
МеЬөпсіагоІит 101
МеЬісашт 152
Мепіһоіит 108
Мегсагоіііигһ 222
Мөгійііит 155
Мезаіопит 117
Меіасусііпі
һусігосһіогісіит 73
МеШасіпит 113
Меіһапсігозіепоіопит
228
Меіһуісіора 171
Меіһуіепит
соетіеит 62
Меіһуіегдотеігіпі
Іагіагаз 208
МеіһуИезіозіөгопит 228
Меіһу1игасііит214
Меіосіоргатісіит 192
Ме(гопіс1агоіит 97
Мегаратит 152
Місіапіапит 140
Моідгатоз1:іт214
Могрһіпі
һусігосһіогісіит 143
Мисііадо:
- Атуіі 107
-ЗетіпитЦпі 107
N
Ыаіохопі
һусігосһіогісіит 144
Ыарһіһугіпит 118
Ыаргохепит 147
Маігіі Ьготісіит 153
Иайіі һуйгосагіюпаз 195
Маігіі писіеіпаз 214
Ыаігіі охуЬиіігаз 132
Ыаігіі зиі^аз 202
Ыаігіі уаіргоаз 139
ЫесІосготіІ зосііит 186
Ыеос(іситагіпит217
Ыеотусупі зиКаз 75
ЫеШтусіпі зиі^аз 77
Ыісосііпит 200
Шгагератит 137
Ыіігодепіит
охусіиіаіит 131
Шгодіусегіпит 166
Ыіігопд 167
ЫіігозогЬійит 167
Ыіігохоііпит 84
Ыогасігепайпі
Һудгоіаг1газ120
Мозрапит 204
Ыоуосаіпатісіит 163
Моуосаіпит 105
Ыузіаііпит 90
ОсЫіпит123
Осігеоіісіит 220
Оезігапит 227
ОІеит Вісіпі 202
Отергаго1196
Отпоропит 143
ОхасіІІІпит-паігіит 67
Охарһепатісіипі 200
Охоііпит 93
Охргепоіоіит 122
Охуіосіпит 206
Рапсгеайпит 198
һусігосһіогігіит 203
Рагасеіөтоіит 146
Рагаіһугеоісііпит 223
Рагіизізіеп 209
Реіепіап217
Репіатіпит 114
Репіагосіпит 114
Реп1:охуіит214
Рерзіпит 193 .
Рһепазаіит 101
Рһепагератит152
Рһепсагоіит 235
Рһепіһусііпит 168
РһепоЬоІіпит 228
Рһепоіит ришт 61
РһепохутеіһуІрепісШігшт 67
Рһепіапуіит 144
Рһепіоіатіпі
һусігосһіогісіит 121
Рһергапопит 191
Рһіһаіагоіит 82
РМҺогоіһапит 130
Рііосагріпі
һусігосһіогісіит 111
Рірегагіпі айіріпаз 100
Ругасеіатит 156
Ругагісіоіит 153
Рігагіпатісіит 88
Рігепгеріпит 196
Рігііепит 114
РІШіігіпит 207
РІаіурһуІІіпі
һусІгоіагігазПЗ
РІитЬіасеіаз 107
Роіутухіпі М зиКаз 77
Ргаііриапіе1102
Ргагозіпі
һусігосһіогісіит 121
Ргесіпізоіопит 226
Ргітасһіпит 99
Ргодезіегопит 227
Рготвсіоіит 144
РгорапШит 132
РгоріШоигасіІ 222
Ргозегіпит112
РиІУіз гасіісіз Нһгеі 202
РугапгеІитЮІ
Ругісіохіпі
һуйгосһіогісіит 229
Руготесаіпит 106
ВапШпит 196
Веа^егопит 95
Ветапіас1іпит92
Резегріпит 123
РеііпоІІ асеіаз 230
ВШатісШ 93
Вйатрісіпит 79
Вохііһготусіп 72
Виііпит 230
ЗаІЬиіатоІит119
Зегоіопіпі асііріпаз 126
ЗіЬагопит 151
Зітуазіаііпит 175
ЗтесіаЮВ
Зоіиііо
- Аттопіі саизіісі
10% 62
277

139.

- Атплопн саизіісі 108
- Сатрһогае оіеоза 157
- Ғогтаісіеһуйі 60
- Нусігодепіі регохуйі
сШиіа 59
- ІосІІ зрігііиоза 58
Зотаіоігоріпит 220
ЗогЫТег зсіигиіез 212
Зрігатісіп 72
Зрігііиз аеіһуіісиз 60
Зрігопоіасіопит 178
ЗйріцззіШЗЗ
Зігеріосісіцт 81
3*еріокіпаза218
Зігөріотусіпі зиГСаз 75
Зігорһапіһіпит 161
Зиссиз дазігісив
паіигаііз 193
ЗиКасуІит-паігіііт 81
ЗиКасІітеіһохіпит 81
ЗиІІасІітегІпит 81
ЗиІЫеп 81
ЗиКосатрһосаіпит 157
Зиірігійит 150
Зиргазііп 235
Зизіас-*оИе167
Зизіас-ггйе 167
ЗусіпосагЬит 155
Зупоезігоіит 227
Зупіһотусугшт 74
- "Азсогийпит" 230
Таііпоіоіит 122
Таппіпит 107
ТагсІуТегоп 212
ТауөдіІ 235
ТегЬіпайп 91
Тезіозіөгоі ргоріопаз 228
Теігасусііпит 73
Тейігатит 134
Тһіатіпі Ьготісіит 228
Тһгіөіһуірегаапит 192
Тһіорепіаіит-паігіит 131
ТһготЬіһит216
Тһугеоійіпит 212
ТІпйигае:
' АЬзіпіһіі 190
' Өіпзепді 156
- І_еогшгі 153
- Уаіегіапае 153
ТосорһегоІІ асеШз 231
Тгатайоіит 144
Тгіатсіпоіопит 226
Тгіатіегепит 178
ТШагіпит 150
ТгітесаіпитЮб
Тгарарһепит 121
Тгурзіпит
сгузіаііізаіиз 183
ТиЬосигагіпі
сһіогісіит 115
Тизиргех183
Т
ТаЬиІейае:
-"Асйпіз-Ьгот" 161
• "АІІосһоІит" 200
Ц
Упдиепйіт:
- "НерагоісІ" 216
- "Нерагіпі" 216
ипііһіоіит 60
ІІгозиІІапит 81
V
Уаіісіоіит 167
Уегаратііит 165
Уіка8оіит216
Уігісіе пііепз 62
Шатіпит:
-А230
- В, 228
- В2 229
- В3 229
- В6 229
- В12 213, 230
- Вс 213, 230
-С230
- Р2 231
-Е231
- К 216, 231
-Р230
- РР 229
№
МеІКегоп 95
2
ІШчидт 94
Ііпсі охуйит 60
Ііпсі зиКаз 60
2орікіоп 137
МАЗМҰНЫ
Алғы сез
Шартты қысқартулар тізімі
I. К 1 Р I С П Е
1. Фармакология пәні және оның міндеттері. Жаңа дәрілерді іздестіру
бағыттары мен медико-биологиялық пәндерарасындағы алатын орны
2. Фармакологияның қысқаша тарихы. ХХ-ХХІ ғасырдағы Қазақстандағы
фармация саласының дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдар
Н.ЖАЛПЫ РЕЦЕПТУРА
5
5
7
13
А Жалпы рецептураға кіріспе
1. Дәрілік түр, дәрі-дәрмек, дәрілік зат
2. Мемлекеттік фармакопея
3. Рецепт. Рецептің жазылу және босатылу ережелері
4. Рецептураға қатысты қысқа грамматикалық ескертулер
13
13
13
14
22
Б. Дәрілік түрлердің жазылу ережөлері
1. Қатты дәрілік түрлер
2. Жұмсақ дәрілік түрлер
3. Сұйық дәрілік түрлер
4. Инъекцияға (егуге) арналған дәрілік түрлер
24
24
30
34
45
ІІІ.ЖАЛПЫ Ф А Р М А К О Л О Г И Я
1. Ағзағадәрілердіенгізужолдары
2. Дәрілік заттардың сіңірілу механизмдері. Таралуы
3. Биологиялық кедергілер. Биотрансформациясы. Шығарылу жолдары
4. Фармакологиялық әсер. Әсер ету механизмі
'.
5. Дәрілік заттардың әсерінің түрлері
6. Дәрілік терапия түрлері
7. Дәрілік заттардың мөлшері
8. Дәріге әсер ететін факторлар
9. Дәрілерді қайта қабылдағандағы болатын әсерлер
10. Дәрілерді қиыстырып қабылдағандағы болатын әсерлер
11. Дәрілік затгардың улы әсері
51
51
52
54
54
54
55
55
55
56
56
56
ІУ.ЖЕКЕ Ф А Р М А К О Л О Г И Я
57
1. Микробтарға, зирустарға және ларазиттерге қарсы дэрілер
А.
Антисептикалық
және
дезинфекциялық
1. Қүрамында галогені бар антисептиетер
2. Тотықтырғыштар
3. Ауыр метапл тұздары
4. Альдегидтер мен спирттер
5. Фенол және оның туындылары
6. Нитрофуран туындылары
7. Бояғыштар
8. Қышқылдар мен сілтілер
9. Детергенттер
278
3
4
заттар
57
58
58
59
59
60
61
61
61
62
62
279

140.

Б. Химиотерапевтикалықдэрілер
1. Антибиотиктер
1. Бета-лактамды антибиотиктер
а) Пенициллиндер
б) Цефалоспориндер
в) Басқа да В-лактамды антибиотиктер
2. Макролидтер
3. Тетрациклиндер
4. Левомицетин тобы
5. Аминогликозидтер
6. Полимиксиндер
7. Әртүрлі топтағы антибиотиктер
2. Синтетикалық микробқа қарсы дәрілөр
а) Сульфаниламидті препараттар
I. АІЖжақсысіңірілетінсульфаниламидтер
II. АІЖ нашар сіңірілетін сульфаниламидтер
III. Триметоприммен қиыстырылған сульфаниламидтер
б) Нитрофуран туындылары
в) Хинолондар
Хинолондардың I буыны (8-оксихинолон туындылары)
Хинолондардың II буыны
Хинолондардың III буыны (фторхинолондар)
г) Хиноксалин туындылары
3. Туберкулезге қарсы дәрілер
4. Мерезге (сифилискө) қарсы дәрілер
5. Саңырауқұлақтарға қарсы дәрілер
6. Вирусқа қарсы дәрілер
7. Қарапайымдыларға қарсы дәрілер
8. Қүрттарғақарсыдәрілер,...'.
2. Шеткерлік жүйке жүйесіне әсер ететін дәрілер
:
А. Афферентті иннервацияға әсер ететін дәрілер
І.Жергіліктіанестетиктер
2. Бырыстығыш дәрілер
3. Бүркеуші дәрілер
4. Сіңіргіш дәрілер
5. Тітіркендіргіш дәрілер
Б. Эфферентті иннервацияға әсер ететін дәрілер
І.Холинергиялықсинапстарғаәсерететіндәрілер
1. М-холиномиметиктер
2. Н-холиномиметиктер
3. Антихолинэстеразды дәрілер
4. М-холиноблокаторлар
5. Ганглиоблокаторлар
6. Кураре тәрізді дәрілер {әсері шеткерлік миорелаксанттар)
2.Адренергиялықсинапстарғаәсерететіндәрілер
1. а- адреномиметиктер
2.6адреномиметиктер
3. а-және -Шдреномиметиктер
4. Симпатомиметиктер
280
64
64
66
66
.68
70
71
72
74
74
77
78
80
80
80
82
82
83
84
84
84
85
86
86
88
,,..,-. 89
92
96
100
.,.
.*.
'.
;
104
104
104
106
107
107
108
110
110
110
111
111
113
114
115
117
117
118
119
120
5. а- адреноблокаторлар
6. в- адреноблокаторлар
7. Симпатолитикалық дәрілер
Дофаминергиялықдәрілер
121
122
123
124
3. Орталықжүйкежүйесінеәсер ететін дэрілер
1. Наркозға арналған дәрілер
2. Этил спирті
3. Ұйықтататын дәрілер
4. Эпилепсияға қарсы дәрілер
5. Паркинсонизмге қарсы дәрілер
6. Анальгөтиктер (Ауырсынуды басатын)
1. Наркотикалық анальгетиктер
2. Бейнаркотикалык, анальгетиктер
7. Психотропты дәрілер
1. Нейролептиктер
2. Транквилизаторлар
3. Тыныштандыратын (седативті дәрілер)
4. Антидепрессантгар
5. Нормотимиялық дәрілер
6. Психостимуляторлар
7. Ноотропты дәрілер
8. Жалпы тонусты реттейтін дәрілер
8. Аналептиктер
127
127
133
135
138
140
141
141
144
148
149
150
152
153
154
154
155
156
157
4. Жүрек қдн тамыр жұйесіне өсер ететін дәрілер
1. Жүрек гликозидтері
2. Антиаритмиялык, дәрілер
З.Жүректіңишемиялыңауруындақолданылатындәрілер
Миокард инфарктында қолданылатын дәрілер
4. Гипотензивті дәрілер
Атеросклерозға қарсы дәрілер (гиполипидемиялық дәрілер)
159
159
163
166
169
170
174
5. Несеп айдаушы дәрілер
Несеп конкременттерін жоятын дәрілер
Подаграны емдеуде қолданылатын дәрілер
176
180
180
8, Тыиыс алу жүйесіне өсер ететін дөрілер
1. Тыныс алу стимуляторлары
2. Жөтелді басатын дәрілер
3. Қақырық түсіретін дөрілер
4. Бронхолитиктер
5. Өкпе ісінуінде қолданылатын дәрілер
181
181
182
183
• 185
187
7, Ас қорыту жүйесіне всер ететін дәріяер
189
1. Тәбетке әсер ететін дәрілер
189
2. Құстыратын және құсыққа қарсы дәрілер
191
3. Асқазанның секреторлы қызметі бүзылуында қолданылатын дәрілер
193
а) Асқазан безі секрециясыныңтөмендеуінде қолданылатын дәрілер .... 193
б) Асқазан безі секрециясыныңжоғарылауында қолданылатын дәрілер ..194
281

141.

1. Антацидті дәрілер
2. Асқазан тұз қышқылының секрециясын тежейтін дәрілер
3. Гастропротекторлар
4. Репаранттар
4. Ұйқы безі секрециясының бүзылуында қолданылатын дәрілер
5. Өт айдайтын дәрілер
6. Іш жүргізетін дәрілер
194
195
197
197
198
199
201
8. Миометрияға өсер ететін дөрілер
206
І.Миометрияныңжиырылубелсенділігінеәсерететіндәрілер
206
2. Тек қана миометрия тонусын күшейтетін дәрілер
208
3. Миометрияныңтонусы мен жиырылғыш белсенділігін әлсірететім дөрілер,... 209
9. Қан жұйесіне всер ететін дөрілер
I. Эритропоэзды күшейтетін дәрілер
II. Лейкопоэзды күшейтетін дэрілөр
III. Гемостаз жүйесіне әсер ететін дәрілер
,
а) Тромбоциттердің агрегациясына әсер ететін дәрілер
б) Қанның ұюына әсер ететін дәрілер
в) Фибринолитикалық дәрілер
211
211
213
214
214
216
217
10. Зат алмасу процесін реттейтін
дорілер
220
1. Гипофиз гормондарының препараттары
220
2. Қалқанша безі гормондарының препаратары және антитиреоидты препаратар 222
3. Қалқансерік безінің гормонды препаратары ,
223
4. Ұйқы безі гормондарының препараттары жөне ауыз қуысы арқылы
енгізілетін диабетке қароы дәрілер
223
5. Бүйрек үсті безінің қыртысының гормондарының препараттары
225
6. Жыныстық безі гормондарының препараттары
227
7. Анаболикалық стероидтар
228
8. Витаминді препараттар
228
1. Судаеритін витаминдер
228
2. Майдаеритін витаминдер
230
3. Поливитаминдер
231
11. Қабыну және аллергия процесіне өсер ететін дәрілер
1. Қабынуға қарсы дәрілер
2. Аллергияға қарсы дәрілөр
12. Иммундық жүйеге эсер ететін дәрілер
1. Иммуностимуляторлар
2. Иммунодепресивті дәрілер
13. Қатерлі ісікте қолданылатын дөрілер (Бластомаға қарсы
дарілер)
14. Дөрілік заттармен жедел улануды емдеудің негіэгі принциптері
15. Дәрілердің қабылдау ережелері
Әдебиеттер тізімі
Терапевтикалық керсеткіш
Қэзакдіа сөздік
,
Латынша сөздік
,
282
233
233
234
237
237
240
241
244
246
248
250
258
275