Azerbaycan riyaziyyat alimleri

1.

Azerbaycan
riyaziyyat
alimleri

2.

Bu gün Azərbaycanlı riyaziyyatçıları və onların dünya riyaziyyatına qoyduğu töhfələri diqqətimizə
çatdıracağıq. Riyaziyyat, elmi mirasımızı təmin etmək və intellektual inkişafın əsas elementi kimi, müasir
cəmiyyətin texnologiyasının və intellektual inkişafının əsas nöqtəsidir. Lakin bu müstəqil aləm çox
zaman müstəqil alimlərin töhfəsinə borclu olur.
Azərbaycan, zəngin elmi irsi ilə özünü göstərən bir ölkə kimi, müxtəlif sahələrdə böyük nailiyyətlər əldə
edən bir çox bacarıqlı riyaziyyatçılar yetişdirib. Bu təqdimatda onların biqrafiyaları, elmi nailiyyətləri və
dünya riyaziyyat cəmiyyəti üzərindəki təsirini müzakirə edəcəyik.
Azərbaycan tərəfindən doğan və ya məskunlaşmış bir sıra böyük riyaziyyatçılar dünya əhəmiyyətli
riyaziyyat ictimaiyyətinə daxil olmuşdur. Həm də riyaziyyat sahəsində tədqiqatların aparılmasında
maraqli və əhəmiyyətli müstəqil tədqiqatçılar yetişdirmişdir.
Bu peşəkarlar fərqli sahələrdə nailiyyətlər əldə etmiş, riyaziyyatın müxtəlif sahələrindəki problemləri həll
etmiş və bu sahədə dünya səviyyəsində tanınmışdır. Onların tədqiqatları, təlimatları və tədqiqatlarının
əhəmiyyəti qlobal riyaziyyat dünyasında böyük qiymət daşıyır.
Bu matematikçilərin ən böyük bacarığı onların səmərəliliyi və müstəqil fikirləri idi. Riyaziyyat, hər birinin
öz müstəqil düşünmə və araşdırma bacarığını vurğulayan bir sahədir və bu riyaziyyatçılar bu bacarığı
böyük təşvişlə göstərmilərdir.

3.

Mirabbas Qasımov
Mirabbas Qasımov 11 iyul 1939-cu ildə Şamaxı rayonunun
Nərimankənd kəndində (indiki Qobustan şəhəri) anadan
olmuşdur. 1956-cı ildə Qasımov Bakı Dövlət Universitetinin
Fizika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olmuş, 1958-ci ildə göstərdiyi
yüksək nəticələrə görə M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət
Universitetinin uyğun fakültəsinə köçürülmüşdür. 1961-ci ildə
təhsilini başa vurduqdan sonra MDU-nun aspiranturasında
saxlanmışdır.
Bu dövrdən Mirabbas Qasımovun elmi fəaliyyəti başlayır (elmi
rəhbəri F.A.Berezin olur) və əsasən özünün müəllimi saydığı
B.M.Levitanın tədqiqatından ibarət olur. B.Levitan da öz
növbəsində Mirabbas Qasımovun işlərinə yüksək qiymət verir,
ona özünün ən istedadlı tələbəsi olaraq xüsusi məhəbbətlə
yanaşır.
Mirabbas Qasımovun əsas işləri müxtəlif sinif diferensial
operator sinifləri üçün spektral analizin tərs məsələlərinə və özözünə qoşma olmayan operatorlar nəzəriyyəsinə aid olmuşdur.

4.

1964-cü ildə M.Q.Qasımov MDU-nun Mexanika-riyaziyyat fakültəsinin
Elmi Şurasında "Şturm-Liuvill tənliyinin iki spektra görə həlli" namizədlik
disertasiyasını müdafiə etmişdir. Elmi şuranın xüsusi qərarına əsasən iş
"Görkəmli iş" olaraq qiymətləndirilmişdir. Həmin ildə o Moskvanın FizikiTexniki İnstitutuna assistent vəzifəsinə işə girir və 1965-ci ildə
müsabiqə yolu ilə F.E.Dzerjinski adına Hərbi-Mühəndislik
Akademiyasının Riyaziyyat kafedrasına baş müəllim təyin olunur və
1965-1968-ci illərdə bu vəzifədə çalışır.
1967-ci ildə M.Qasımov Moskva Dövlət Universitetində "Öz-özünə
qoşma və öz-özünə qoşma olmayan diferensial operatorların bəzi
məsələləri" mövzusunda fizika-riyaziyyat elmləri üzrə doktorluq
disertasiyasını müdafiə edir və bu iş ABŞ-də ingilis dilinə tərcümə
edilir. Dissertasiyanın rəsmi opponentləri məşhur riyaziyyatçılar
A.Q.Kostyuçenko, V.A.Marçenko, M.A.Naymark olmuşdur.

5.

1968-ci ilin sentyabrından o Azərbaycan Dövlət Universitetinin professoru vəzifəsini almışdır.
1972-ci ildən (2007-ci ilədək) o Tətbiqi riyaziyyat kafedrasının müdiri olur. 1970-1976-cı illərdə
Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunda xüsusi törəməli diferensial
tənliklər bölməsinin rəhbəri olur.
1980-ci ildə M.Qasımov Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir, 1989-cu ildə həqiqi üzvü
(akademik) seçilir.
1990-1992-ci illərdə o BDU-nun rektoru olmuşdur. Bu dövrdə universitet nəzdində Tətbiqi
Riyaziyyat Elmi Təcrübə İnstitutu yaradılmışdır və əsas məqsəd olaraq qarşısına riyaziyyatçı və
mexanikləri bir araya gətirməyi qoymuşdur. O, müxtəlif illərdə BDU-nun Mexanika Riyaziyyat və
Tətbiqi Riyaziyyat və Kibernetika fakültələrinin dekanı, 1989-1990-cı illərdə Təhsil nazirinin birinci
müavini vəzifələrini tutmuşdur. 1990-1995-ci illərdə o Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin
deputatı olmuşdur.
M.G.Qasımov Türkiyənin Egey-İzmir və Selcuk-Konya Universitetlərinin fəxri doktoru olmuşdur

6.

Məsud Əfəndiyev
Əfəndiyev Məsud Arif oğlu 1953-cü il oktyabrın 21-də Azərbaycan
Respublikasının Zaqatala rayonunda qulluqçu ailəsində anadan olub.
1970-ci ildə Zaqatala şəhərindəki Şıxəli Qurbanov adına məktəbi qızıl
medalla bitirərək Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU)
mexanika-riyaziyyat fakültəsinə qəbul olub. İki il oxuduqdan sonra
Məsud Əfəndiyev təhsilini M.Lomonosov adına Moskva Dövlət
Universitetində davam etdirib, aspirantura, doktorantura pilləsinə
qalxaraq, uğurla namizədlik, sonra isə doktorluq dissertasiyalarını
müdafiə edib
Diplom işini professor Mark Vişık və Aleksandr Şnirelmanın rəhbərliyi
altında yazmışdır. Bu iş 1975-ci ildə nəşr üçün akademik Əşrəf
Hüseynov tərəfindən "Azərbaycan SSR-i Elmlər Akademiyasının
Məruzələri” jurnalına təqdim edilmişdir.
1991-ci ildən Almaniyada yaşayan alim, ölkənin müxtəlif
universitetlərində, o cümlədən Münhen, Ştutqart, Berlin
universitetlərində dərs deyib.

7.

2005-ci ildə Yaponiyanın nüfuzlu «Japan Society for the Promotion of Science - JSPS» təşkilatının
mükafatına layiq görülüb. M.Əfəndiyev postsovet məkanında dünyanın altı aparıcı elmi jurnalının
redaksiya heyətinin üzvü olan yeganə riyaziyyatçı alimdir. Dünya elmində ən yüksək təltiflərdən («kiçik
Nobel mükafatı») sayılan, Almaniya hökumətinin təsis etdiyi “Aleksander fon Humboldt” mükafatının ilk
azərbaycanlı laureatı kimi tarixə düşüb.
2014-cü ildə Münxendə M.Əfəndiyevin 60 illiyinə həsr olunan “Biologiya, fizika və mexanikada qeyri-xətti
təzahür” beynəlxalq konfransı keçirilib.
On aparıcı Beynəlxalq jurnallarının redaksiya şuralarının üzvü olmaqla bərabər, International Journal of
Biomathematics and Biostatistics jurnalın baş redaktoru və Yaponiya, Almaniya, ABŞ , Kanada və
İsveçrədə nəşr olunan 7 kitabin müəllifidir.Son iki kitab 2018-ci il də Springer nəşriyyatinda çap
olunmuşdur.
01.01.2018-30.06.2018 tarixində Məsud Əfəndiyev
(Deans Distinguished Professor) olaraq bir semestr ərzində
Kanadanın ən böyük şəhəri olan Torontoda yerləşən Toronto
Universiteti və Fields Universitetinə dəvət edilib.
O Riyaziyyat fakultəsində riyazi biologiya üzrə mühazirələr oxumaq
üçün dəvət olunub. Bu universitetlər adətən mühazirə oxumaq
üçün "Deans Distinguished Professor” stasunda olan Nobel və Fields
mükafatı laureatlarını dəvət edirlər.

8.

2019-cu ilin sentyabrında Məsud Əfəndiyev professor James D. Murray tərəfindən Kanadanın
Vaterloo Universitetinə "Distinguished Visiting Professor" statusu ilə mühasirə oxumağa dəvət
edilmişdir. Beynəlxalq aləmdə tanınmış alim, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor Məsud
Əfəndiyev hazırda Almaniyanın Münxen şəhərində "Helmholtz” Elmi-Tədqiqat Mərkəzində "Dinamik
sistemlər” şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışır.
Aparıcı beynəlxalq jurnallarda 160-dan çox məqalə dərc etmişdir.
21 aprel 2022-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən Elm sahəsində
nailiyyətlərinə və Azərbaycan diasporunun inkişafında xidmətlərinə görə "Əməkdar elm xadimi" fəxri
adı ilə təltif edilib

9.

Məsud Əfəndiyev
Maya Hüseynəli qızı Hacıyeva Azərbaycanın ilk riyaziyyatçı qadın
alimi kimi tarixə düşüb.
O, 1914-cü ildə Şuşa şəhərində anadan olub. Əvvəlcə ibtidai sinfi,
sonra realnı məktəbi bitirib. 1928-1931-ci illərdə Şuşa Pedaqoji
Texnikumunda təhsil alıb.
Dəqiq elmlərə böyük maraq göstərən Maya Hacıyeva Bakıya
gələrək keçmiş V.İ.Lenin adına Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun
(APİ) Fizika–riyaziyyat fakültəsinə qəbul olub. O, ali məktəbdə öz
bacarığı ilə seçilən tələbəyə çevrilib, 1935-ci ildə həmin institutu
bitirib. İnstitut rəhbərliyi istedadlı gəncə qayğı göstərərək təhsilini
davam etdirmək üçün onu Moskva şəhərinə göndərib. M.Hacıyeva
1935-1938-ci illərdə M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət
Universitetinin Mexanika-riyaziyyat fakültəsində təhsil alıb.
Gənc Maya Azərbaycan Dövlət Universitetində (ADU) assistent
kimi fəaliyyətə başlayıb. Eyni zamanda, o, keçmiş APİ-nin Nəzəri
fizika kafedrasında (1939-1941), sonra isə keçmiş Azərbaycan
Sənaye İnstitutunun (1943-1952) Ali riyaziyyat kafedrasında
çalışıb.

10.

İ
kinci Dünya müharibəsinin başlaması M.Hacıyevanın elmi
axtarışlarında istiqamətlərini dəyişməsinə səbəb olub. O,
1941-1943-cü illərdə ADU-nun aspiranturasında oxuyub,
“Helmhols tənliyi üçün sərhəd məsələsi” mövzusunda
dissertasiya işini müdafiə edərək, fizika-riyaziyyat elmləri
namizədi elmi dərəcəsinə yiyələnib. Beləliklə, Maya
Hacıyeva Azərbaycanın ilk riyaziyyatçı qadın alimi kimi
tarixə düşüb. Onun ilk monoqrafiyası 1945-ci ildə
Azərbaycanın gənc alimlərinin müsabiqəsində ən yüksək
mükafata layiq görülüb.
1944-cü ildən BDU-nun Nəzəri mexanika kafedrasında
dosent kimi fəaliyyət göstərən Maya xanım yarım əsrdən
artıq bir ömrünü tədrisə, gənclərin mükəmməl təhsil
almasına həsr edib. Alim işlədiyi dövrdə dövlət və ali
məktəb rəhbərliyi tərəfindən müxtəlif mükafatlarla təltif
edilib.
Universitetlərdə, orta məktəblərdə, eləcə də digər
elm və peşə sahələrində çalışan bir çox ziyalılar onu
əvəzolunmaz şəxsiyyət, fədakar elm xadimi,
qayğıkeş ana kimi xarakterizə edirlər.
1999-cu ildə Bakı Dövlət Universitetində Maya
Hacıyevanın anadan olmasının 85, elmi-pedaqoji
fəaliyyətinin 60 illiyi qeyd olunub. Bir neçə ay sonra isə
M.Hacıyeva dünyasını dəyişib.

11.

Lаndаu (1908 - 1968) - alim, fiziki, Nobel mükafatı laureatıdır.
9 yanvar 1908-ci ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Ləv
Lаndаunun bioqrafiyasındakı təhsili əvvəlcə yəhudi gimnaziyasında
başlamışdır. Sonradan o, Azərbaycan Dövlət Universitetində fizikamatematika və kimya sahəsində paralel şəkildə təhsil almışdır (1922
- 1924), sonra Lеningrad Universitetinə keçmişdir. Aspiranturada
Lеningrad Fizika-Texnika İnstitutunda təhsil almışdır.
Lаndаu akademik karyerasına Almaniya, Danimarka, İngiltərə,
İsveçrədə təhsil aldığı dövrdə alim səviyyəsini daha da
yüksəltmişdir. Fiziki olayların tədqiqatı ilə məşğul olmuş, Lеningrad
Fizika-Texnika İnstitutunda, Fiziki Problemlər İnstitutunda işləyərkən
fiziki mövzuları öyrənmişdir. Lаndаunun fiziki bioqrafiyasında ilk
məqalələri 1926-cı ildə dərc edilmişdir. 1934-cü ildə K.
Drobançevoyla ailə qurmuşdur. Həmin ildə dissertasiya
müdafiəsindən əvvəl fizika doktoru dərəcəsini almışdır. Lev
Dаvidoviç Lаndаu çoxsaylı universitetlərdə dərs oxutmuş və
mühazirələr keçirmişdir.

12.

1938-ci ildə böyük alim antisovet fəaliyyəti səbəbində həbs
edilmişdir və bir ildir türmə qoşulmuşdur. 1962-ci ildə baş
verən avtomobil qəzası nəticəsində iki aylıq koma dövrünü
yaşamış və sonra Lаndаu elmi fəaliyyəti dayandırılmışdır.
Lаndаunun bioqrafiyasında o, fizika sahəsində aşağı
temperaturalar, atom çirkləri, plazma, bərk maddə, kosmik
luchlar, kvant teorisi və mexanikasının inkişafına böyük töhfə
verməyi bacarmışdır. 1962-ci ildə L. D. Lаndаunun
bioqrafiyası Nobel mükafatı laureatı kimi tanınmışdır. Bu
yüksək mükafatı o, yoğun maddələrin, xüsusilə qəz,
tədqiqatları üçün almışdır.

13.

Fərhad Dəmir oğlu Teymurov
1938-ci ildə anadan olmuşdur. 1956-ci ildə ADU-nun (indiki BDU)
fizika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olmuş və 1961-ci ildə oranı
bitirmişdir. 1967-ci ildə Moskva Dövlət Universitetində fizikariyaziyyat elmləri namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir.
Riyaziyyat baxımından, Moskva Dövlət Universitetində bu dövr
indiyə qədər baş verən ən görkəmli dövr idi. O vaxt orada
Kolmoqorov, Aleksandrov, Qnedenko, Kelfand və başqaları kimi
ağıllı və böyük professorlar çalışırdı.
Onun namizədlik dissertasiyası aviasiyanın ən vacib
məsələlərindən birinə, aerofinişyor sahəsinə həsr olunmuşdur. Bu
sahəsinin əsas məsələsi hərbi təyyarələri və vertolyotları çox kiçik
meydançalara oturmağın yollarını tapmaq məsələsidir.
Dissertasiyasının müdafiəsi zamanı aviasiya sahəsində çalışan
kənarlardan biri onun aldığı elmi nəticələri yüksək qiymətləndirmiş
və F.Teymurovu aerofinisyor sahəsinin pioneri adlandırmışdır.
2002-ci ildə Elmi şurasında professor vəzifəsinə seçilmişdir. 60dan çox elmi və metodiki məqalənin, beş dərs vəsaitinin
müəllifidir. Azərbaycan Kooperasiya Universitetinin Ümumi texniki
fənlər kafedrasının müdiri işləyib.

14.

O, bu müdafiəni 1967-ci ilin mart ayının 24də MDU-nun Mexanika-riyaziyyat
fakültəsinin qapalı elmi şurasında etmiş və
fizika-riyaziyyat elmləri namizədi alimlik
dərəcəsinə layiq görülmüşdür.
Müdafiədən sonra ona Moskva qalıb işləməyi
təklif etmişlər, lakin o boy atdığı doğma
respublikasına qayıtmağı üstün tutmuşdur.
1974-cu il 27 dekabrda SSRİ Ali Attestasiya
Komissiyasının qərarı ilə dosent alimlik adını
almışdır.
2002-ci ildə Elmi şurasında professor
vəzifəsinə seçilmişdir. 60-dan çox elmi və
metodiki məqalənin, beş dərs vəsaitinin
müəllifidir. Azərbaycan Kooperasiya
Universitetinin Ümumi texniki fənlər
kafedrasının müdiri işləyib.