Azərbaycan tari̇xi̇

1.

FƏNNİN ŞİFRƏSİ UF-1418y
FƏNNİN ADI
“AZƏRBAYCAN TARİXİ”
Tar.e.d., professor
Ş. M.QASIMOV

2.

“Azərbaycan tarixi” fənninin tədrisinə ayrılan saatların mövzular üzrə paylanması
s/s
Mövzuların adları
Cəm Müh Məşğ
1 Giriş. Azərbaycan ərazisində ibtidai-icma quruluşu və qədim Azərbaycan dövlətləri
4
2
2
2 Azərbaycan erkən orta əsrlərdə. Feodal münasibətlərinin yaranması.
4
2
2
3 Azərbaycan Xilafətin tərkibində. Xürrəmilər hərəkatı.
4
2
2
4 Azərbaycanda dövlətçilik ənənələrinin bərpası və yeni müstəqil feodal dövlət-lərinin yaranması. (IX - XII
əsrlər).
4
2
2
5
Azərbaycanda monqol əsarəti. Hülakulər dövləti (XIII-XIV əsrlər).
4
2
2
6
XV əsr Azərbaycan feodal dövlətləri.
4
2
2
7 Azərbaycan Səfəvilər dövləti (XVI-XVII əsrlər)
4
2
2
8 Azərbaycan XVIII əsrin birinci yarısında. Səfəvilər dövlətinin süqutu və Azərbaycan Nadir Şah Əfşarın hakimiyyəti dövründə.
4
2
2
9
4
2
2
10 Azərbaycanın Rusiya və İran arasında bölüşdürülməsi.
4
2
2
11 Azərbaycanın siyasi şərait, kapitalist münasibətlərinin təşəkkülü və milli burjuaziya (XIX əsrin II yarısı - XX əsrin əvvəlləri).
4
2
2
12
4
2
2
Azərbaycan xanlıqlar dövründə.

3.

№
Məşğələ dərslərinin məzmunu
1
Giriş. Azərbaycan ərazisində ibtidai-icma quruluşu və qədim
Azərbaycan dövlətləri
2
3
Azərbaycan tarixi kursunun mövzusu, mənbələrin təsnifatı.
Azərbaycanda ibtidai icma quruluşu, tayfa ittifaqları və ilkin dövlət
qurumlarının yaranması: Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibi. Manna
dövləti. İctimai-siyasi quruluşu və təsərrüfat həyatı. Azərbaycan
Midiya və Əhəmənilər dövlətləri dövründə. Atropatena dövlətliyi
yaranması və sosial-iqtisadi həyatı. Albaniya e.ə. IV–e. III əsrlərində:
Qədim Azərbaycanın iqtisadi həyatı və dini baxışları.
Azərbaycan erkən orta əsrlərdə. Feodal münasibətlərinin
yaranması
Feodal münasibətlərin meydana gəlməsi. Alban feodal dövləti.
Azərbaycan Sasani əsarəti altında. Sasani zülmünə qarşı mübarizə.
Məzdəkilər hərakatı. Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü.
Albaniya VI əsrin sonu–VII əsrin əvvəllərində Bizansİran müharibətləri dövründə. Girdiman knyazlığı. Azərbaycanın təsərüfat
həyatı və mədəniyyəti.
Azərbaycan Xilafətin tərkibində. Xürrəmilər hərəkatı.
Ərəblərin Azərbaycanı işğal etməsi və islam dininin yayılması.
saatlar
2
2

4.

№
6
Məşğələ dərslərinin məzmunu
XV əsr Azərbaycan feodal dövlətləri.
7
XIV əsrin sonu- XV əsrin əvvəllərində Azərbaycanın daxili ictimaisiyasi vəziyyəti. Hürufilik hərəkatı. Şirvanşahların yüksəlişi.
Qaraqoyunlu dövləti. Ağqoyunlu dövləti. Azərbaycanın xarici
əlaqələri. Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni həyatı.
Azərbaycan Səfəvilər dövləti (XVI-XVII əsrlər)
8
9
Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyəti. Qızılbaşlar hərəkatı. Vahid
Azərbaycan dövlətinin yaradılması. I Şah İsmayıl. XVI əsrin sonuXVII əsrdə Azərbaycanın ictimai-siyasi vəziyyəti. Səfəvi- Osmanlı
müharibələri. I Şah Abbasın islahatları. XVI-XVII əsrlərdə
Azərbaycanın sosial-iqtisadi həyatı və mədəniyyəti.
Azərbaycan XVIII əsrin birinci yarısında. Səfəvilər dövlətinin
süqutu və Azərbaycan Nadir Şah Əfşarın hakimiyyəti
dövründə.
XVIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ictimai-siyasi vəziyyəti,
Səfəvilər dövlətinin süqutu Xəzərsahili vilayyətlərə I Pyotrun
işğalçılıq yürüşləri. Azərbaycan uğrunda müharibələr. Azər-baycan
Nadir Şah Əfşarın hakimiyyəti dövründə.
Azərbaycan xanlıqlar dövründə.
saatlar
2
2
2

5.

№
11
12
Məşğələ dərslərinin məzmunu
Azərbaycanda siyasi şərait, kapitalist münasibətlərinin
təşəkkülü və milli burjuaziya (XIX əsrin II yarısı-XX əsrin
əvvəlləri).
XIX əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycanda carizmin müstəm-ləkə
əsarətinə qarşı mübarizə. Azərbaycanda 40-cı və 60-70-ci illərində
keçirilən burjua islahatları. Kapitalist münasibət-lərinin yaranması.
Milli burjuaziya. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda
ictimai-siyasi şərait. Fəhlə hərakatı, Demokratik fikrin görkəmli
nümayəndələrinin fəaliyyəti. Cənubi Azərbaycanda demokratik və
milli azadlıq hərəkatı. Azərbaycanın təsərrüfat həyatı və mədəniyyəti
1914-1918-ci illərdə Azərbaycanda ictimai, iqtisadi və siyasi
vəziyyət. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920-ci illər).
Dünya müharibəsinin Azərbaycanın sosial-iqtisadi vəziyyə-tinə
təsiri. Azərbaycan hərbiçilərinin müharibədə iştirakı. 1917-ci ilin
yazı– 1918-ci ilin əvvəlində siyasi vəziyyət. Mart soyqırımı.
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin yaranması və dövlət quruculuğu
sahəsində ilk tədbirləri. Azərbaycan parlamenti. AXC-nin xarici
siyasəti, sosial, iqtisadi və mədəni sahədə tədbirləri. Azərbaycan
saatlar
2
2

6.

MÜHAZİRƏ 1
MÜHAZİRƏNİN MÖVZUSU:
• Giriş. Azərbaycan ərazisində ibtidai-icma quruluşu və qədim Azərbaycan dövlətləri
MÜHAZİRƏNİN MƏQSƏDİ –Azərbaycan tarixi kursunun mövzusu, əhəmiyyəti, onu öyrənən
mənbələr, Azərbaycanda ibtidai icma quruluşu, tayfa ittifaqları və ilkin dövlət qurumlarının
yaranması haqqında biliklərin əldə olunması
MÜHAZİRƏNİN PLANI:
1.
Azərbaycan tarixi kursunun mövzusu və mənbələrin təsnifatı.
2.
Azərbaycanda ibtidai icma quruluşu, tayfa ittifaqları və ilkin dövlət qurumlarının
yaranması.
3.
Manna dövləti. İctimai-siyasi quruluşu və təsərrüfat həyatı.
4.
Azərbaycan Midiya və Əhəmənilər dövlətləri dövründə. Atropatena dövləti, yaranması
və sosial-iqtisadi həyatı.
5.
Albaniya e.ə.IV- e.III əsrlərində: Qədim Azərbaycanın iqtisadi həyatı və dini baxışları.

7.

Dərsin Hədəfləri
Bu dərsi bitirdikdə
• Azərbaycan ərazisində ibtidai-icma quruluşu və qədim Azərbaycan dövlətlərinin
yaranması dövrlərini,
• Azərbaycan tarixi fənnini öyrənməyin əhəmiyyəti,
• Azərbaycan ərazisində ibtidai-icma quruluşu,
• Qədim insan yaşayışı məskənləri,
• Tayfa ittifaqları və ilkin dövlət qurumları,
• Qədim Azərbaycan dövlətlərinin yaranması dövrlərini,
• Azərbaycanın iqtisadi həyatı və dini baxışları haqqında bilikləri ,
öyrənmiş olacaqsınız.
Müvəffəqiyyətlər diləyirik!..

8.

Azərbaycan tarixi kursunun mövzusu və mənbələrin təsnifatı.
Azərbaycan ərazisində ibtidai icma quruluşu və qədim Azərbaycan dövlətləri
• Türk dilləri qrupuna mənsub dildə danışan Azərbaycan türklərinin yaşadığı ərazi Azərbaycan
adlanmışdır. Tarixən Azərbaycan Şimalda Dağıstan, Qərbdə Gürcüstan, Cənubi Qərbdə Armeniya,
Şərqdə Xəzər dənizi, Cənubda Mərkəzti İran ilə həmsərhəd olmuşdur. Araz çayı Azərbaycan
ərazisini iki hissəyə bölmüşdü. Arazdan başqa şimalda Kür, Cənubda isə Qızılüzən Azərbaycan
ərazisindən axan ən böyük çaylardır. Azərbaycanın cənubunda şor sulu Urmiya gölü yerləşmişdi.
Azərbaycan tarixən dağlıq ölkə kimi məlumdur. Azərbaycanın Urmiya gölü hövzəsindəki qərb
sərhədləri Zaqroş dağlarına söykənir. Azərbaycanda Murovdağ, Şahdağ, Qarabağ yaylası, Talış,
Qaradağ, Səhənd, Savalan və s. dağlar böyük ovlaqlar və vadilər və s. yerləşir.
• Azərbaycanın təbii şəraiti ölkədə geniş miqyasda suvarma sisteminin yaradılmasına imkan
verməmiş, lakin ayrı-ayrı regionlarda suvarma şəbəkələri mövcud olmuşdur. Ən qədim zamanlarda
rütubətli, isti və quru iqlim mövcud olmuşdur. Bəzi regionlarda hələ yanvar ayında torpaq göy örtüyə
bürünür. Azərbaycanın faunası çox zəngindir. Meşələri ov heyvanları, müalicəvi bitkilər ilə zəngin

9.

Azərbaycan tarixi kursunun mövzusu və mənbələrin təsnifatı.
Azərbaycan ərazisində ibtidai icma quruluşu və qədim Azərbaycan dövlətləri
• olmuşdur. Faydalı qazıntılar ilə zəngindir. Qədim dövrlərdə Azərbaycanın yığcam, bütöv bir əraziyə
şamil edilən coğrafi adı olmamışdır. Ölkəyə şamil edilən bu və ya digər ad müxtəlif amillər əsasında
meydana gəlirdi. E.ə IIIminillikdə Cənubi Azərbaycanın ərazisini bildirən adlardan biri Aratta idi.
Arata Urmiya gölünün cənub və cənub-şərqini əhatə edən ölkənin adı imiş.
• Azərbaycan ərazisi dünyanın ən qədim mədəni ocaqlarından biridir. Əlverişli təbii-coğrafi şəraitə,
zəngin flora və fauna aləminə, mülayim iqlimə malik olan Azərbaycan yer кürəsində ibtidai insanın
formalaşdığı rayonlar sırasına daxildir. Aparılmış tədqiqatlarla müəyyən olunmuşdurk ki, hələ on iki
milyon il əvvəl Azərbaycan ərazisində insanabənzər meymunlar yaşamışdır. 1939-cu ildə Qərbi
Azərbaycanla Şərqi Gürcüstanın sərhədində Ceyrançöl və Eldar düzənliyinin mərkəzi hissəsində,
Udabno adlı yerdə insanabənzər meymunun qalıqlarının (dişlərinin) tapılması buna sübutdur. Həmin
dövr geoloji bölgüdə üçüncü dövrlə uyğun gəlir. Beləliklə üçüncü geoloji dövrdə Cənubi Qafqaz, o

10.

Azərbaycan tarixi kursunun mövzusu və mənbələrin təsnifatı.
Azərbaycan ərazisində ibtidai icma quruluşu və qədim Azərbaycan dövlətləri
• Faydalı qazıntılar ilə zəngindir. Qədim dövrlərdə Azərbaycanın yığcam, bütöv bir əraziyə şamil
edilən coğrafi adı olmamışdır. Ölkəyə şamil edilən bu və ya digər ad müxtəlif amillər əsasında
meydana gəlirdi. E.ə IIIminillikdə Cənubi Azərbaycanın ərazisini bildirən adlardan biri Aratta idi.
Arata Urmiya gölünün cənub və cənub-şərqini əhatə edən ölkənin adı imiş.
• Azərbaycan ərazisi dünyanın ən qədim mədəni ocaqlarından biridir. Əlverişli təbii-coğrafi şəraitə,
zəngin flora və fauna aləminə, mülayim iqlimə malik olan Azərbaycan yer кürəsində ibtidai insanın
formalaşdığı rayonlar sırasına daxildir.
• Aparılmış tədqiqatlarla müəyyən olunmuşdurk ki, hələ on iki milyon il əvvəl Azərbaycan ərazisində
insanabənzər meymunlar yaşamışdır. O cümlədən Bəşər cəmiyyətinin ilkin inkişaf mərhələsi ibtidai
icma quruluşu adlanır. İbtidai cəmiyyət başqa formasiyalara nisbətən uzun müddət davam etmişdir.

11.

Qədim daş dövrünün mərhələləri. Quruçayda aşkar olunmuş daş
əmək alətləri

12.

Azərbaycan tarixi kursunun mövzusu və mənbələrin təsnifatı.
Azərbaycan ərazisində ibtidai icma quruluşu və qədim Azərbaycan dövlətləri
Azərbaycan tunc dövründə. Eramızdan əvvə IY minilliyin sonlarından başlayaraq Eneolit dövrü Tunc
dövrü ilə əvəz olunmuşdur. Azərbaycanda bu dövr e.ə. II minilliyin sonlarına qədər davam etmişdir. Tuncun
meydana gəlməsi ibtidai cəmiyyətin tələbatından doğmuşdu.
Azərbaycanda mis yataqları olması Azərbaycanda metalişləmə və metallurgiyanın inkişafına şərait
yaratmışdı. Təmiz misdən hazırlanan alətlər gövrək olduğu üçün davamsız idi və tez xarab olurdu. Onu görə
də qədim sənətkarlar misin tərkibinə müxtəlif qatışıqlar, məsələn, mərgümüş, sürmə, nikel, daha sonralar
qalay qataraq daha möhkəm metal – tunc əldə etdilər. Əmək alətlərinin, silahların, məişət və bəzək
əşyalarının çoxu tuncdan hazırlandığından bu dövr Tunc dövrü adlanır.
• Tunc dövrü ibtidai icma quruluşunun inkişaf tarixində çox mühüm yer tutur. Cəmiyyətin həyatının bütün
sahələrində böyük dəyşikliklər baş vermiş, ağır zəhmət tələb edən kişi əməyi (xış əkinçiliyi, maldarlıqla,
metalişləmə ilə məşğul olmaq) irəli keçmiş, anaxaqanlığı ataxaqanlığı (patriarxat) ilə əvəz olunmuşdur. Tunc
dövründə Azərbaycanda böyük mədəni-etnik birliklər– böyük tayfalar və tayfa birləşmələri meydana
gəlmişdir.

13.

Tayfa ittifaqları və ilkin dövlət qurumlarının yaranması.
• Azərbaycanda tunc dövrü bir neçə mərhələyə erkən, orta və tunc dövrü mərhələlərinə bölünür.
Erkən Tunc dövrü e.ə. 1Y minilliyin ikinci yarısıfndan III minilliyin sonuna qədər davam etmişdir. Bu
dövr üçün Azərbaycanda Kür-Araz mədəniyyəti səciyəvidir. Çünki həmin mərhələyə aid olan
abidələr ilk dəfə Kür-Araz ovalığında öyrənilmişdir.
• İri tayfa ittifaqlarının yaranması, hakimiyyətin ayrı-ayrı nüfuzlu şəxslərin əlində cəmlənməsi,
cəmiyyətin yoxsullara və varlılara parçalanması və s. amillər e.ə. II minilliyin axırı–1 minilliyin
əvvəllərində Şimali Azərbaycanda ibtidai icma quruluşunun dağılmasını sürətləndirmişdi. Lakin bu
ərazidə sinifli cəmiyyətin yaranması müəyyən müddət ləngiməsinə baxmayaraq Azərbaycanın
cənub ərazilərində ilk quldar dövlətlər daha qədim dövrlərdə yaranmışdır.
• Eramızdan əvvəl IV minillikdə qədim Azərbaycanda maldarlıq, əkincilik və sənətkarlıqın imkişaf
etmiş, əkinci-maldar təsərrüfatı meydana gəlmişdir. Azərbaycanda da İkicayarasında meydana
gəlmiş Hələf, xususilə Ubeyd yaxud protoşumer, ilkin şumer mədəniyyətinə oxşar əlamətlər təmsil
olunmuşdur.
• Azərbaycanda ilkin şumer mədəniyyətinə oxşar arxeoloji mədəniyyət abidələrinin (dairəvi evlərin
və naxışlı qabqacağın) yayılması eramızdan əvvəl IV minilikdə burada protoşumer etnik
qruplarının məskunlaşdığını, Azərbaycan əhalisi ilə yaxın təmasda olduğunu söyləməyə imkan verir.

14.

Tayfa ittifaqları və ilkin dövlət qurumlarının yaranması.
Lullubum (Lullubi) dövləti. Eramızdan əvvəl III minilliyin II yarısında İkicayarası Şumer şəhər
dövlətləri süquta uğradı. İkicayarası Akkad dövlətinin hakimyyəti (eramızdan əvvəl XXIV-XXII əsrlər)
altında birləşdirildi. Bu zaman Aratta bir dövlət kimi artıq siyasi səhnədən çıxmışdı.
Urmiya gölünün cənubunda, keçmiş Aratta dövlətinin qərb torpaqlarında lullubi tayfalarının ittifaqı
yaranmışdı. Lullubi tayfa ittifaqına su və turukki tayfalarının daxil olması güman edilir. Eramızdan
əvvəl XXIII əsrdə Urmiya gölünün cənubunda lullubi tayfaları dövləti yarandı. Lullubi dövləti (Lullubum)
Cənubi Azərbaycan ərazisində yaranmış ikinci erkən dövlət quruluşu idi.
Lulubi hökmdarı Satuninin eramızdan əvvəl III minilliyin III əsrinin 20-ci illərində Akkad hökmdarı
Naram-Suenə qarşı müharibə apardığı Akkad mənbələrində qeyd olunmuşdur. Bu müharibədə Lullubi
hökmdarı məğlub olmuşdur. Lullubi padşahlığında xırda hökmdarların hakimyyəti mövcud imiş.
Lullubi hökmdarı İmmaşqun (eramızdan əvvəl 2200-2170-ci illər) xırda hakimləri mərkəzi Lullubi
dövlətinə tabe etdi. Bu dövlətin qüdrəti hökmdar Anubaninin dövründə daha da artır. Lullubi dövlətinin
sərhədləri cənubda Diyala çayına, şimalda isə Urmiya gölünə çatırdı. Lullubi dövləti İkiçayarası ilə
iqtisadi əlaqələrə girmişdi.

15.

Tayfa ittifaqları və ilkin dövlət qurumlarının yaranması.
• Lullubilər də Aratta dövründə olduğu kimi İkiçayarası mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmışdılar.
Onlar da mixi yazı sistemi ilə tanış idilər. Eramızdan əvvəl II minilikdə vahid Lullubi dövləti
parçalanır və yerində xırda hakimyyətlər yaranır. Eramızdan əvvəl III minillikdə Urmiya gölünün qərb
və cənubi qərb hissəsində kuti tayfa birləşmələri mövcud idi. Həmin minilliyin II yarısında kutilərin
dövlət halında birləşməsi başlanmışdı. Kutilər şumerlərlə sıx əlaqə yaratmışdılar.
• Kutilər özləri də İkiçayarasına tez-tez hücumlar edirdilər. Hətta kuti hökmdarı Elulumeş
İkiçayarasında yaranmış daxili hərçmərçlikdən istifadə edərək eramızdan əvvəl 2175-ci ildə burada
hakimyyəti öz əlinə almışdı. Eramızdan əvvəl III miniliyin II yarısında Kutium dövləti Urmiya gölünün
qərb və cənub-qərb torpaqlarında meydana gəlmişdi. Kutilər İkiçayarasını zəbt etməmişdən əvvəl
dövlət qurumu yaratmışdılar. Kutilərin hakimyyəti illərində İkiçayarasının iqtisadiyyatı və ticarəti yeni
inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Kutilər İkiçayarası mədəniyyəti dairəsinə cəlb olunmuşdular.
Kuti hökmdarlarının qısa mətnli kitabələri mixi yazılar ilə tərtib olunmuşdur. Onlar da aya, bərəkət və
məhəbbət ilahəsinə sitayiş edirdilər. Kuti hökmdarı Tirikanın vaxtında o, cəmi 40 gün hakimiyyətdə
qalmışdır. İkiçayarasında onun hakimyyətinə qarşı eramızdan əvvəl 2104-cı ildə qiyam baş
vermişdir və kutilərin İkiçayarasında hakimyyətinə son qoyulmuşdur, çünki kutilər İkiçayarasında

16.

Tayfa ittifaqları və ilkin dövlət qurumlarının yaranması.
• böyük hərbi qüvvə saxlamırdılar. İkiçayarasında kutilərin ağalağına son qoyulduqdan sonra Kuti
umun özündə də dövlət süquta uğrayır, xırda hakimyyətlər yaranır.
• Eramızdan əvvəl III minilliyin sonunda Kuti, eləçə də Lullubi dövlətləri süquta uğrayaraq xırda
hakimyyətli vilayətlərə parçalanırlar. Bu hal eramızdan əvvəl I miniliyin əvvəlinə kimi davam edir.
Azərbaycanın erkən dövlətlərini türk mənşəli sülalələr idarə edirdilər.
• Eramızdan əvvəl II miniliyin əvvəlində Urmiya gölü hövzəsində yaşayan turukki və su tayfalarının
siyasi fəaliyyəti başlayır. Onlar əvvəlki dövrlərdə Aratta, sonra isə Kutium və Lullubi dövlətlərinin
tərkibinə daxil idilər. Bu dövlət qurumları süquta uğradıqdan sonra turukki və su tayfaları İkiçayarası
hadisələrinə müstəqil surətdə qarışmağa imkan tapdılar.
• Qədim Azərbaycan tayfaları eramızdan əvvəl II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəlində yeni dövlət
qurumlarının meydana gəlməsi ərəfəsində idi. Qədim Azərbaycan tayfaları ilə qonşuluqda hindavropalılar, şumerlər, samilər, kassilər, elamlar və s. yaşayırdılar.

17.

Azərbaycan Midiya və Əhəmənilər dövlətlərinin tərkibində.
• Sualın izahına başlarkən əvvəldən göstərilməlidir ki, Midiya tarixi haqqında ilk məlumat verən
Herodot olmuşdur. Antik müəlliflərdən Herodotla yanaşı Diodor, Plutarx, Strabon, Ammion Martselin
və bir çox başqa tarixçilər və coğrafiyaşünaslar Midiya tarixinə dair maraqlı məlumat qoyub
getmişlər. Herodot göstərir ki, midiyalılar 6 tayfadan- buslar, paretagenlər, struxatlar, arizantlar,
budilər və maqlardan ibarət idi. O, hər bir tayfanın sakin olduğu yeri də göstərməyə səy
göstərmişdir.
• Bu ölkənin öyrənilməsində Assuriya daşüstü yazıları və Assuriya-Babil mənbələri də əhəmiyyətli
məlumat verirlər, Midiya ərazisində artıq e. ə. II miniliyin başlanğıcında xüsusi sahibkar təsərrüfatı
var idi. Qabaq Asiyanın bütün başqa ölkələrində olduğu kimi, Midiya ərazisində 3 təsərrüfat vahidixüsusi, icma və car təsərrüfatı vahidləri olmuşdur. Sonuncu təsərrüfat sahəsində toxuculuq,
dəmirçilik, silah istehsalı, əkinçilik alətləri hazırlamaq, dərzilik, dülgərlik və s. kimi peşələr geniş yer
tuturdu. Çar sənətkarlıq təsərrüfatındakı emalatxanalarda çalışan işçi qüvvəsi qullardan, qul halına
gətirilmiş hərbi əsirlərdən, ayrıca kəndlərdə yaşayan müxtəlif ixtisaslı azad sənətkarlardan ibarət
idi. Midiya dövləti iqtisadi vəhdəti olmayan hərbi-inzibati təşkilat olmuşdur.

18.

Azərbaycan Midiya və Əhəmənilər dövlətlərinin tərkibində
İqtisadi əlaqələrə əsaslanmayan təsisatlar, heç vaxt daxilən möhkəm olmamışdır. Bu hal
özünü e.ə. VII əsrin əvvələrində, Midiya dövlətinin özünü müdafiə edən siyasi təşkilatdan
başqalarının torpaqlarını tutmaq yoluna qədəm qoyan dövlətə çevrildiyi andan etibarən
daha aydın göstərməyə başladı.
Midiyalılar e. ə. IX-VII Aşşur mənbələrinə görə İran yaylasının Xəzər dənizindən
cənubda, həmçinin şərqə və cənub-şərqə doğru uzanan rayonlarda məskunlaşmışlar.
Midiyalılar haqqında ilk məlumat e. ə. IX əsrin 30-cu illərinə aiddir. Müxtəlif dövr
mənbələrində onlar amaday, maday, matay, medoy və s. adları ilə məlumdurlar.

19.

Atropaten dövləti, onun tarixi yeri.
. Atropatena e.ə. IV əsrin son rübündə Cənubi Azərbaycan, İran Kürdüstanı və Şimali Azərbaycanın
müəyyən hissəsində meydana gəlmiş çarlığın yunança adıdır. Atropatena zəngin və qüdrətli bir dövlət
olmuşdur. Atropatena yüksək mədəniyyətı, inkişaf etmiş əkinçilik və maldarlıq, sənətkarlıq və ticarəti,
iri şəhərləri olan zəngin ölkə idi. E.ə. IV əsrin 50-cı illərin əvvəllərində Əhəmənilərin İran dövləti
tənəzzülə doğru gedirdi. E.ə. 334-cu ilin yazında Makedonyalı İsgəndər kiçik Asiyaya soxuldu. E.ə.
334-cu ilin mayında Qranik çayı sahilində birinci döyüş olur. İsgəndərin İran ordusu ilə ikinci döyüşü
e.ə. 333-cu ildə İss şəhəri yaxınlığında oldu. Farslar məğlub olurlar və III Dara döyüş meydanından
qaçdı. Kiçik Asiya İskəndərin hakimyyəti altına keçdi.
. 3-cü vuruşma e.ə. 331- ci il oktyabrın I-də Qavqamel kəndi yaxınlığında baş verdi. III Daranın ordusu
darmadağın edildi. Ancaq III Dara məğlub olmaq istəmirdi. O, Midiyaya qaçdı və orada ordu
toplamağa başladı. Midiyanın satratı Atropat idi və o, Qavqamel döyüşündə iştirak etmişdi. İskəndər
Atropatı satraplıqdan azad edir (III Daranı müdafiə etdiyinə görə) və Midiyaya yeni satrap təyin edir.
Ancaq tezliklə vəziyyət dəyişir. Aydın olur ki, Atropatın müttəfiqləri olan kadusilər və skiflər III Daranı
müdafiə etmirlər. Belə şəraitdə Atropat da III Daranı müdafiə etmir.

20.

Atropaten dövləti, onun tarixi yeri.
. Buna görə də III Dara həmədana qaçır və orada ölur. Atropat da öz siyasətini dəyişir və İskəndərin
tərəfinə keçir. Buna görə də o, e.ə. 328-ci ildə öz əvvəlki (Midiya satrapı) vəzifəsinə bərpa edilir. III
Daranın ölümündən sonra İskəndər Asiyanın çarı olur. Əhəmənilər imperiyası süquta uğrayır.
Əhəmənilər imperiyası Cənubi Qafqaz xalqlarının həyatında mühüm rol oynadı. Atropatın adı tarixi
mənbələrdə ilk dəfə e.ə. 331-ci ildə baş verən Qavqamel döyüşündə çəkilir.
Albaniya e.ə. IV- e. III əsrlərində. E.ə. IV əsrin sonu – III əsrin əvvəllərində Azərbaycanın şimalı və
indiki Dağıstanın cənub bölgələrində daha bir qədim Azərbaycan dövləti Albaniya dövləti təşəkkül
tapmışdı. Albaniya şimalda Sarmatiya qərbdə İberiya, cənub-qərbdə Ərməniyyə, cənubda isə
Atrapotena ilə həmsərhəd idi. Şərqdə onun hüdudları Xəzər dənizinə söykənirdi. İndiki coğrafi şərait
baxımından qədim Albaniya Azərbaycan Respublikasının, Ermənistan və Gürcüstan respublikasının
isə bir hissəsini, Dərbəndi və Cənubi Dağıstanı əhatə edirdi. Bu dövlətin paytaxtı əvvəl Qəbələ, sonra
isə Bərdə oldu. “26 dildə danışan əhaliyə” malik Albaniyada alban, sakasen, mük, uti, qarqar, sövde,
kaspi, qel, leh, mard, silv, sodi, lupen, və s. tayfalar məskunlaşmışdılar.

21.

Bəziləri Qafqaz Albaniyasını Kürün ancaq sol sahilində yerləşdirir, Sağsahil Albaniyasını
isə Ermənistanın "şərq torpaqları", Ermənistanın "Ağvan qismi" adlandırırlar. Lakin istər
antik yazılı tarixi qaynaqlar, istərsə də linqvistik, etnoqrafik, toponomik və s. materiallar
sübut edir ki, tarixi Qafqaz Albaniyası Kürün hər iki sahilini, indiki Azərbaycan Respublikasını, Ermənistan, Gürcüstan və Dağıstan respublikalarının bir hissəsini əhatə etmişdir.

22.

Arxeoloji materiallar sübut edir ki, Albaniyada metalişləmə,
zərgərlik, dulusçuluq, toxuculuq, əmək alətlərinin hazırlanması və
s. bu kimi sənətkarlıq sahələri inkişaf edirdi.

23.

Mühazirənin Xülasəsi
Bu bölmədə,
• Azərbaycan tarixini öyrənən mənbələrin təsnifatı ,
• Ölkənin adı ,
• İbtidai icma quruluşu,
. Tayfa ittifaqları,
. Ən qədim dövlət qurumları,
• Manna dövləti,
• Atropatena dövləti,
• Alban çarlığı,
. Azərbaycanın dini baxışlarnı və mədəni hıyatını,
Öyrəndiniz.
İndi özünüzü sınaya bilərsiniz.
Müvəffəqiyyətlər diləyirik!.

24.

Mühazirə üzrə Test Sualları və ya Mühazirə üzrə yoxlama sualları
Öyrəndiklərinizi möhkəmləndirmək üçün test sualları hazırlanmışdır. Testdə uyğun
variantları işarələyin. Testi bitirdikdə doğru və yalnış seçimləri görəcəksiniz. Əgər
yanlış variant seçmisinizsə, müvafiq mövzuya qayıdaraq yenidən təkrar etməniz
tövsiyə olunur.
Müvəffəqiyyətlər diləyirik! ..
• 1. «Azıx adamı» yaşamışdır:
• A) Tunс dövründə
• B) Eneolit dövründə
• C)) Paleolit dövründə
• D) Dəmir dövründə
• E) Mezolit dövründə
2. Manna dövləti yaranmışdı
A) e.ə.913-cü ildə
B) e.ə. 813-cü ildə
C) e.ə.843-cü ildə
D) eramızın 843-cü ilində
E) eramızın 943-cü ilində