Тыва Республиканың дээди өөредилге болгаш эртем яамызы

1.

Тыва Республиканың дээди өөредилге болгаш эртем яамызы
Тываның күрүне университеди
Филология факультеди
Тыва филология болгаш ниити дыл эртемнериниң кафедразы
5-ки класска тыва дыл кичээли
Темазы: «Ажык үннер, оларның бѳлүктери»
Ажылды 3-кү курузунуӊ 1-ги бөлүүнүӊ сургуулу
Натпит-оол Ульяна тургускан.
Удуртукчузу ф.э.к., доцент Н.Д. Сувандии
Кызыл-2022

2.

Падежтер аттары
Адаарының
Айтырыглары
Кым? Кымнар? Чүү? Чүлер?
Хамаарыштырарының
Кымның? Кымнарның? Чүнүң?
Чулерниң?
Кымга? Кымнарга? Чүге?
Чүлерге?
Кымны? Кымнарны? Чүнү?
Чүлерни?
Кымда? Кымнарда? Чүде?
Чүлерде?
Кымдан? Кымнардан? Чүден?
Чүлерден?
Кымче? Кымнарже? Чүже?
Чүлерже?
Бээриниң
Онаарының
Турарының
Үнериниң
Углаарының

3.

Адаарының падежи
Адаарының падежинде чүве ады кылдыныгның
боттандырыкчызын илередир болгаш кым? кымнар? чүү? чүлер?
чүзү? чүлери? деп айтырыгларга харыылаттынар. Ол домакка кол
сөс болур. Ч и ж э э: Угбам (кым?) ырлап олур. Ɵөреникчилер
(кымнар?) чечектер суггарып турлар. Хем (чүү? ) сыыгай берген.
Чазын кара-баарзыктар (чүлер? ) чанып кээрлер.

4.

Хамаарыштырарының падежи
Хамаарыштырарының падежинде чүве ады бир чүвениң
кандыг-бир чүвеге хамаарылгазын илередир болгаш -ның деп
кожумак дузазы-биле хевирлеттинер.
Олар кымның? кымнарның? чүнүң? чүлерниң? деп
айтырыгларга харыылаар болгаш домакка тодарадылга болур. Ч и
ж э э: авамның (кымның?) эжи хүлүмзүрүп олур. Эштеримниң
(кымнарның?) үннери дыңналып келди. Ɵрээлдиң (чүнүң?) эжии
ажыттына берген.

5.

Бээриниң падежи
Бээриниң падежинде чүве аттары -га деп кожумак дузазы-биле
хевирлеттинер.
Бээриниң падежинде чүве аттары кылдыныгның кымче азы
чүүже угланганын (адресат) илередир болгаш кымга? кымнарга?
чүге? чүлерге? деп айтырыгларга харыылап тургаш, домакка
немелде болур. Ч и ж э э: Композитор аялганы авазынга (кымга?)
тураскааткан. Башкызы өөреникчилерге (кымнарга?)
кыдырааштарны үлээн.

6.

Онаарының падежи
Онаарының падежинде чүве аттары кылдыныгның угланган
объектизин илередир болгаш -ны деп кожумак-биле
хевирлеттинер.
Олар кымны? кымнарны? чүнү? чүлерни? деп айтырыгларга
харыылаар болгаш домакка немелде болур. Ч и ж э э: Башкы
Болатты (кымны?) кыйгырыпкан. Авазы уругларын (кымнарны?)
мактаан.

7.

Турарының падежи
Турарының падежинде чүве аттары -да деп кожумак дузазыбиле хевирлеттинер.
Турарының падежинде чүве аттары чүвениң туружун илередип
тургаш, кымда? кымнарда? чүде? чүлерде? деп айтырыгларга
харыылаар, ынчангаш домакка немелде болур. Ч и ж э э:
Алдынайда (кымда?) солун номнар бар.

8.

Үнериниң падежи
Үнериниң падежинде чүве аттары -дан деп кожумак дузазыбиле хевирлеттинер.
Үнериниң падежинде чүве аттары кылдыныгның кымдан
үнгенин, чүвениң материалын, кылдыныгның объектизин илередир
болгаш кымдан? кымнардан? чүден? чүлерден? деп айтырыгларга
харыылаар, ынчангаш домакка немелде болур. Чижээ: Аңгыр-оол
ачазындан (кымдан?) куштар аттарын айтырган. Хойтпакты сүттен
(чүден?) кылыр. Шайдан (чүден?) кудуп берем.

9.

Углаарының падежи
Углаарының падежинде чүве аттары -че деп кожумак дузазыбиле хевирлеттинер.
Углаарының падежинде чүве аттары кылдыныгның кымче азы
чүүже угланганын илередир болгаш кымче? кымнарже? чүже?
чүлерже? деп айтырыгларга харыылаар, ынчангаш домакка
немелде болур. Чижээ: Уран-оол эжин че (кымче?) холу-биле
имнээн. Уруг эникче (чүже?)айытты.

10.

Сөзүглел-биле ажыл.
Онаалга: падежтер аайы-биле сөстерни ушта бижиир.
«Дузакта сыын»
Аңчы үстүнде кадырже көрүптерге, ында сыын турган. Турар
аңның ишти-хырны-даа чок, оорга-мойнунуң сөөктери шагжайып
үнүп келгилээн. Сыынче бир-ийи базып чоокшулап эгелээн. Ол сертдаа дивээн, бажын черже сунупкан турган. Сыынның мырыңай
чанынга чедип келген. Ооң холу дузакче кире берген болган.
Дузакты доорбашта так быжыглап каан, ол
аңның сыыргаанче кестип кире берген. Аңчы кээргенчиг
сыынны бектегден адыргаш, сугга үзээлеп эккеп кааш:
-Төрээн чериңниң суун ижип, оъдун чипсиңзе, деткерли бээр сен.
Ыжык даваның соок дүшкүже экирий бээр. Бөрүлер-ле
таварышпазын, өршээ, хайыракан! – дээш, аңчы одаанче базыпкан.

11.

Харыылары:
А.п. аңчы
Х.п. сыынның
Б.п. сугга
О.п. дузакты
Т.п. доорбашта
Ү.п. бектегден
У.п.кадырже

12.

Чурук-биле ажыл

13.

Онаалга1: айтырыгларга харыылаар.
-чурукта чүнү көруп тур силер?
-чурукта кандыг үени көргузкен дыр?
-чайын аал баар дыр силер бе?
-кандыг тыва чем аттары билир силер?
-аалга кандыг ажылдар кылыр ийик?
-инек кадарган силер бе?

14.

Онаалга 2: Чурукту кичээнгейлиг көргеш чүве
аттарын тып бижиир. Тып алган сөстеринден ийизин
падежтерге өскертир.
Чижек сөстер: аал, саржаг, сүт, өшкү, дээр, мал, оът-сиген, хову.

15.

Онаалга: чогаадыг
Бердинген чуруктан тыпкан чүве аттарын ажыглавышаан
«Ажыл кижини каастаар» деп 3 минута иштинде кыска
чогаадыгдан бижиир.

16.

Онаалга:
Дүрүмнерни катаптаар. (147)
Мергежилге 310, 316 , арын 157, 159.
Сыын, суг, оът деп сөстерни падежтерге өскертир.