20240528_chechek_kicheel

1. С.П. Пюрбю «Чечек» - бирги шүлүглел

С.П. Пюрбю «Чечек» бирги шүлүглел
Түңнел- кичээл

2. Шүлүглелдиң бижиттинген чылы б/. 1941 2.Шүлүглелде бижиттинген үе в/. 1920-1925 3. Чечектиң азыраан иези б/. Кара-Кадай 4.

1. Шүлүглелдиң бижиттинген чылы
б/. 1941
2.Шүлүглелде бижиттинген үе
в/. 1920-1925
3. Чечектиң азыраан иези
б/. Кара-Кадай
4. Шүлүглелдиң темазы
а/. төөгү-революстуг
Шын харыызын бижи:
5. Шүлүглелдиң таарымчалыг маадырлары
Чечек, Мерген, Хая, Кара-Кадай, Чалзап, Элбек
6 Чечектиң азыраан иези канчанганын сагын – хамчык аарыындан чок
болган
7 Чечекти ап алган «даайы», ооң сагыш-сеткили - Дандакай Чечекти
ѳглээр деп турар
8 Мөңзүүлениң үүлгедиглери – Мергенни нүгүлдээн, Чечекти туткаш,
камыңнарга берипкен
9
Мөңзүүлени Мергенниң кезеткени – шагар-оът аразынче киир
октапкан
10 Хамчык аарыы, ооң халавы…аал-коданы-биле аарааш ѳлүп
турган.
11 Мөңзүүлениң адазы…Дүрзүн-Мээрең

3. Демдек салыры: 10-11 балл – « 5» 8-9 балл – « 4» 6-7 балл – « 3» 5-тен куду балл – « 2»

4. Словарь-биле ажыл

Композиция –
тургузуг.
Сюжет - чогаалдың
кол утказын илередир
болуушкуннар.

5.

6. «Чечек» -бирги шүлүглел. (1941 чыл)

Темазы- төөгү-революстуг ( тыва
улустуң революция мурнундагы
амыдыралы)
Идеязы – ядыы чоннуң дарлал-бектиг
амыдыралын
көргүспүшаан,
ол
амыдыралдан
канчаар хосталып
үнгенин көргүзүп турар.

7.

8. Чогаалдың кол овур-хевирлери:

Чечек- кол маадыр ядыы уруг;
Мерген – ѳскүс ядыы, чылгычы оол;
Хая ашак – ядыы арат, Чечектиң азыраан
адазы;
Кара-Кадай – Хая ашактың кадайы;
Дүрзүң-Мээрең – мээрең дужаалдыг
дүжүмет;
Мѳңзүүле – Дүрзүң-Мээреңниң оглу.

9.

Лириктиг киирилде - чогаалчының
кол маадыр-биле таныштырылгазы.
Чечек 7 харлыг бичии чажынга чедир
кандыг-даа элег-түрег кѳрбээн эргечассыг уруг аарыг-хамчыктыг уржуундан
ѳскүс калыры, аңаа дуза кадар кижилер
бар бе, ону таныжып кѳѳрүнче
номчукчуларны риториктиг
айтырыгларның дузазы-биле кыйгырып
турар.

10.

Сюжет –
чогаалдың кол утказын илередир болуушкуннар.

11.

1-ги кезээниң утказы:
1. Чечек ѳскүс калган.
2. Дүнелерде коргуп-иргип.
3. Кара-Сугга Хая ашак аңнап келген
4. Чечекти азырап алганы.
5. Узун кежээлер.
6. Чечээвис ам ѳзүп келген...
7. Оюннардан чыда калбас
8. – Бай-ла кижи магалыг.
9. Чаңгыс инээн алгаш барган.
10. Дүрзүң-Мээрең
11. Каралазын чайып алган.
12. Чечек четче угаан кирип орган.
13. Туттунтурбас ындынныг ыр.
14. Чечек кылыктанып, хомудалы хайнып чораан.
15. Мелдер аъттыг кижи келген.
16. Кысты топтап шинчип кѳрген.
17. Чечектиң оолду сѳглээни.
18. Мерген.
19. Ынакшылын танып алган.
20. Чечээвис ам ѳскерилген.
21. Четчип келген- кижи болган.
22. Хоп-даа, чип-даа дыргын барган.
23. Чайлаглаар мурнунда болчаа.
24. Чыргаланныг чаагай үе.
25. Он-на бештиң айдынында.
26. Иргит-Хамның аалында.
27. Мѳнзүүлени шагар-оътче шывадапкан.
28. Хая ашак, Кара-Кадайның амыдыралы.
29. Шириин бошка сүрүп келген.
30. Хая ашактың ырызы
31. Хаяны тудуп аппарганы.
32. Чечек иешкилер чѳгел тѳтпээн.

12.

С. Б. Пюрбю
1-ги кезээ.
«Чечек»

13.

Ийиги кезээниң утказы:
1. Хая ашак кандыг эрээ кѳрбээн дээрил.
2. Суму шуулганы.
3. Шаажы үези.
4. Дала берген Хая ашак.
5. Чызаанче чорудупкан.
6. Дүрзүң-Мээрең ѳжү ханган.
7. Алдын херел саарлып баткан.
8. Ойтулаашта Чечек база чедип келген.
9,10. Мѳңзүүлениң келгени.
11.12.13 Чечек-биле маргыжып турары.
14. Мерген далаш чоруп орган.
15. Ѳжээттиниң аъдын танаан.
16. Мерген биле Мѳнзүүлениң тудушканы.
19.20. Мерген биле Чечектиң аразында чугаа.
21. Белектерин солчуп алган.
22. Дамчыыр чугаа.
23.24. Кара-Кадай биле Мергенниң чугаазы.
25. Мергенни тудар дээш келгени.
26. Халытпышаан таварыырга…
27. Мергенниң дезе бергени.

14.

2-ги кезээ

15. Үшкү эгениң кыска утказы. Шагаа. Олар шупту Чечекке кээр. Хаяалыг хүн үнүп орда. Шагаа хүнү. Үстүү, алдыы аалдарга шагаа.

Оолдарның Чечекке айтырыглары.
Шагаа тѳнген.
Кара-Кадай эрни ажык, кѳжүг чыткан.
Ѳлүр дээрге тыны харам.
Дамдакай даайы.
Кижи чеми химирелдиг.
Карандылар эрип калган.
Чечекти кээп кудалааны.
Чечек ыглап, чаннып келген.
Куда хонуу чедип келген, келин читкен.
Шапкын сугже халый бээри дээре болган.
Белди куду мелдер аъттыг кижи келген.
Узун-Ѳзенге одагланганы.
Одаг чырыы..
Мерген биле Чечектиң чугаазы

16. Чүрээ даады чымырт кынныр. Ѳлүр тын чок ынакшыл дег.. Элбек ашак чортуп келген. Элбек ашактың чугаазы. Шагы кээрин манап орган.

Чежеге дээр манаарыл?
Кызылдарны Мерген дилеп чорупкан.
Орукка кижиге таварышканы.
Ооң-биле чугаазы.
Чадаанадан Чаатыже чаштып эртер орук ховар.
Элбек сугже Чечектин чорупканы.
Элбектиң Мергенни дилеп чорупканы.
Чечектиң Мѳнзүүлеге туттурганы.
Чаатыда, Ийи-Талда чамдык улус бѳлүглешкен.
Мергенниң Мѳнзүүлени боолапканы.
Дошкун килең хайнып үнген.
Чечектиң миннип келгени.
Хая ашакка ужурашканы.
Камыннарның турлаа.
Мерген сугнун адашкыларны хостап алганы.

17.

3-кү кезээ

18. Таблицаны долдур

Дүүшкүн
Ѳѳскүдүлге
Дыңзыгыышкын
Чештиниишкин

19. Таблицаны долдур

Дүүшкүн
Чечекти Хая ашактың тып алыры
Ѳѳскүдүлге
Чечек биле Мергенниң таныжып
эгелээни
Хая ашакты тудуп аппарганы,
Мергенниң кызылдарны дилеп
чорупканы.
Мѳңзүүлениң Чечекти сүрүп
эгелээни.
Мергенниң кызыл партизаннар-биле
Чечек адашкыларны хостап алыры
Дыңзыгыышкын
Чештиниишкин

20. Чогаалдың дылы, уран-чечени:

Деңнелге – зыг,-зиг,-сыг,-сиг деп
кожумактар, дег, ышкаш – эдеринчилер
дузазы-биле тургустунар;
Метафора – кандыг-бир чүүлдүң
демдектери азы шимчээшкинин өске бир
чүүлге хамаарыштыр диригжидип
көргүзери;
Эпитет - кандыг-бир чүүлдү улам чараш
кылдыр чуруп көргүзери;
Үлегер домактар, тывызыктар, ыры,
кожамыктар, тоолдар…

21. Бөлүктерге онаалга: (уран-чечен аргаларны тывар)

1
2
Деңнелге Метафора
3
Эпитет

22. 10

Б.п

23. 1. Чогаадыг: «Чечек – салым-чолу дээш демиселчи», «Шүлүглелде аңгы демиселин кѳргүскени» 3. «Чогаалдын утказынга хамаарыштыр

мээн
бодалым»
- кайы бирээзин шилип аар.
2. Чогаалда уран-чечен аргаларны тып
бижиир.