Черлиг-оол Кууларның «Шораан» деп чогаалында овур-хевирлерниң бөлүктээшкини

1.

Черлиг-оол Кууларның
«Шораан» деп чогаалында
овур-хевирлерниң
бөлүктээшкини

2. Ажылдыӊ автору:

Ак-Довурак хоорайда
№3 ортумак школазының
8 «б» клазының өөреникчизи
Хомушку Айлана
Удуртукчу башкы:
тыва дыл болгаш чогаал башкызы
Кужугет Ай-Суу Баировна

3. Ч О Г А А Л Г А

ЧОГААЛГА
СОРУЛГАВЫС:
ЧОГААЛДЫ АЯННЫГ НОМЧУУР
Овур-хевирлерни
ТОДАРАДЫП ЧЫЫР
Бөлүктерге
АҢГЫЛААР
Уран номчулга- уран чүүл
болур
Овур-хевир дээрге
литература теориязының
болгаш ниити эстетиканыӊ кол
билиишкини
Овур-хевирлерниң анализин
сайгарып кылыр

4.

Чогаалда ажыглаттынган
овур-хевирлер.

5. Ажылдың теоретиктиг үндезиннери:

В.Ф.Чертов. Е.М.Виноградова.
Е.А.Яблоков. А.М. Антипова.
«Система образов произведения.
Типы отношений между
образами» деп ажылда овурхевирлерни бөлүктээнинге
даяныр.

6. Ажыглаан арга- методтар:

• Дилеп тыварының;
• Тайылбырлап бижиириниң;
• Тɵɵгʏ-анализтиң.

7. Чечен чогаал - овур-хевирлер системазы

Овур-хевир

8. Киирилде:

Чечен чогаалга амыдыралды чуруп көргүзерде автор хөй янзы- бүрү
овур-хевирлерни ажыглаар. Овур-хевир деп билиишкин делгем, ол
чүгле чогаал маадырлары эвес, а бойдус, оран-сава болгаш өске-даа
предметтер база овур-хевирлерге хамааржыр. Оларның чогаалга кол
черни ээлевези билдингир, ынчалза-даа чогаал маадырларының
характерин ажыдарынга, психологтуг байдалын, социал байдалын
кɵргүзеринге оларның ролю улуг.
Ажылдың чаа чʏʏлʏ: Тыва литературада чогаалдарның овур-хевирлер
талазы-биле бөлүктеп көрген ажылдарның эвээш чок болганын барымдаалап,
ук адырны сайзырадыры.
Ажылдың сорулгазы:Чогаалда овур-хевирлерни чыып, оларны аңгылап
анализин кылыр.

9. Ажылдыӊ тургузуу:

• Киирилде
• 4 эге
• түңнел
• ажыглаан литератураның даңзызы.

10.

• Школаларның тыва дыл, чогаал
башкыларынга база
ɵɵреникчилерге ажыктыг бооп
болур.

11. Чогаалдыӊ автору: Черлиг Чашкынмаевич Куулар

12.

• «Овур-хевир дээрге литература
теориязының болгаш черле ниити
эстетиканың кол билиишкини болур.
• «Овур-хевир дээрге-ле кижиниң
амыдыралын чечен чогаалда чуруп
көргүскен маадыр болур.
• Литературлуг словарьда бердингени-биле:
«Овур-хевир – чечен чогаалда кижиниң
амыдыралын илереткен.

13. II-ги эге. Маадырның овур-хевири:

Черлиг-оол Кууларнын «Шораан» деп чогаалында маадырларның овурхевирин дараазында үзүндүлерден көрүп, оларның салым-чолун чугаадомаандан, долгандыр турар бүгү-ле чүүлдердени таныжып билип алыр
бис.
Багыр «-Бора сергени догерип корем- деп, Чакыймаа ыыды чиде берген
турган ашаанга чугаалаан.» [ар.126.] «Ашаан оол эки кижи-дир, угаансарыылдыг, ажылчын» [ар.128.] Багырнын овур-хевири оожум,
амыдыралчы, угаанныг, кежээ, кадайынын аайындан эртпес, томаанныг
деп билдинер.
Сандак «… ошку ханын элээн ижиртипкен болза,каракка чуве артпас-даа
чадавас»-деп, сумелиг ирей Сандактын каразыын Багыр соолунде бодап
орарга, эмчинин туннели-биле барык дугжуп турган.
Чакыймаанын авазы «Аныяк кижи-дир сен, ажы-тол, аас-кежик ам-даа сээн
мурнунда. Торуп ал. Кужур акызын чедип чоруур дунмаларлыг болзун.»
[ар.126.] Бо чугаадан иенин сагыш човаан, кээргээн сеткили илереп
келир.

14.

• Шораан «Дыдыраш баштыг, кырланзымаар думчуктуг, терен
кирбиктеринин адаанда, шалында чодураа дег, кыланнашкан кара
карактарлыг турбажык бе.» [ар.125.] «Уе-чергемден мынчап чыдып
каарым ол бе? Багай эниим Олчан безин номчуур, бижиири ушчок.
Улээр, казыыр, орустап-тывалап шулуктээр-билбези-ле чок» [ар.152.]
Шораан аажок кызымак, тура-соруктуг оол. Ол кызымак, кежээ,
шудургу чоруу-биле чедиишкиннерни чедип алган маадырывыс.
• Олчанмаа «-Багай акымга чоп ыяш кииртип турар силер. Кай мен
киирип аппаайн, Шораан» [ар.150.] уругнун сагыш човангыры,
акызынга ынаа оон чугаазындан коску.
• Кечил «-Мени Кечил дээр. Холун кай. Оннуктер болур бис. Менден
четтинип ал, унгеш кээли» [ар.166.] Оолдун сагыш човангыры,
сеткилинин бичези, дузааргаа, кээргээчели коступ турар.
• Шенне «-Караан согур кижи сен бе?» [ар.167.] Шенненин бо чугаазы
Шораанга бир дугаар согуг болган. «Сени корбес кижи деп билбедим,
акый, буруулуг болдум» [ар.167.] Бо домактарнын соонда уругну
буруузун миннип турар эки уруг деп санаар бис.

15. III- кү эге. Предметтиң (бир чүвениң) овур-хевири.

III- кү эге. Предметтиң (бир чүвениң) овурхевири.
«Кертик тей дег энгинге хар кырында сыылаан хензиг
шанактын бар-чогу-даа каяа билдинер, дук-биле домей
чуве-ле ыйнаан…» [ар.127.] «Орук ара өртээл өглеринге
хонаттап чорааш, уш дугаар хонуунда Кызыл хоорайга
ындында-ла селбегер амытаннын шан-бузу, мырынай
сараат дег, агжая берген буруладыр кирип келгеннер».
[ар.127.] «…стол кырында тургузуп каан дуран ышкаш
херексел-биле оон карактарын шыгаап-шыгаап, бажын
чайган» [ар.127.] «… бичии кара маска-биле чалданырын
хынап, карактын шуут-ла огунун кырынга, оон соонда
ийинге чайгылаан» [ар.127.] «Изиг суугунун чалымындан
ийи холун олче уткуй сунгаш-ла, оскээр оя бээр…»
[ар.129.] «… Багыр Донгур-Коктун мойнунга конгулуур
баглап берген» [ар.138.]

16. IV-кү эге. Бойдустуң овур-хевири (дириг амытаннарның, үнүштерниң….)

«Часкы хунге амыраан кушкаштарнын ырызы, анайларнын
паккыгайнып ойнаары чуве билир оолду чайгаар-ла
сонуургады бербеспе» [ар.129.]
«Чылыг херел, чылбай сырын хаваан эргеледирге, бичии оол
ору корген» [ар.129.]
«Кок-хокпеш деп куштар ыйнаан» [ар.130.] «Чингенин
шимээн-дааштыг суу ону уткуп алгаш, доктаадыптар.»
[ар.130.] «Эрикте эптей суп каан ширээ хевирлиг
сандайланыр даш-тыр ийин» [ар.130.] «Багыр сугнун
оонун дужунда эштиринге эптиг , эриинде агар элезинниг
шымбай ээрем бар.» [ар.132.]
«Хемнин сериин сайын алгаш, ол сугже мойт кылдыр
октагылап каап, шолээн боданып орган…» [ар.137.]

17. Туннел:

Ынчангаш ниитизи-биле түңнеп чугаалаар болза тус-тус
бөлүктеп алган овур-хевирлеривис чогаалда болуушкуннарны шупту
деңге чуруп көргүскен деп түңнелге келдивис. Шынап-ла, бо овурхевирлер шупту «демниг» бүдүн чогаалды эң-не онза кылдыр чуруп,
номчукчу кижиниң сагыш-сеткилинге дээштиг сорунзаны көдүргендир. Маадырларнын овур-хевири Шорааннын овур-хевиринге
бодаарга ындыг-ла тода бербээн. Ынчалза-даа маадырларнын овурхевирин оларнын чугаазындан, кылып турар шимчээшкиннеринден
билип алган бис. Оске овур-хевирлерден алыр болза бойдустун овурхевири хой кирип турар. Чуге дээрге, Шорааннын караа корбес болган
салымынга оон кулаанын дыыжызы болгаш бойдустун дааш-шимээни
оолга сонуургалды оттуруп турар.
Ол дээрге-ле сураглыг чогаалчывыс Черлиг-оол
Чашкынмаевичинин дылы билдингир болгаш бодууну-биле номчукчу
кижиге уран-чечен, мерген коргускен дылының херечизи деп санаар
бис.

18. Литература

1. В.Ф.Чертов. Е.М.Виноградова. Е.А.Яблоков. А.М. Антипова. Слово
образ смысл. - Дрофа. Москва-2006.
2. С.С.Сурун-оол. С.Б.Байыр-оол. Тыва чогаал. 8 класс.ТывНУЧ, Кызыл,
2005. Арын 125-167