Тема-25. Иран

1. §25. Иран

10-класс
Дүйнө тарых

2. Сабакка колдонулган медиа материалдар

3.

Сабактын планы
1. Сасани мамлекети
2. Манихейзм дини
3. Соңку орто кылымдардагы
Иран. Сефеви мамлекети
4. Надир шахтын империясы
5. Афгандар жана Дуррани
империясы

4.

Сасани Иран мамлекети
Парфиянын
түштүк-чыгышында
жайгашкан Парс өнүккөн аймак
болгон.
Алардын өз дини –
зороастризм. Жарыкчылык жана
Жакшылык күчтөрүнүн Караңгылык
жана Жамандык күчтөрүнө каршы
түбөлүк каршы турат.
226-ж. Ирандын шахы Арташир
Сасани мамлекетин негиздеген.
Сасани Ираны Парфиянын бардык
жерлерин мурастап алган. Рим менен
IV к. аягында Закавказьедеги
таасир этүү чөйрөлөрүн бөлүп
алган. Ал боюнча Армения, Картли,
Кавказдык Албания Иранга караган.

5.

Зороастризм мамлекеттик дин болгон
1
Жрецтер
2 Аскерлер
3
Катчы-чиновниктер
4
Эл, дыйкандар,
шаардыктар

6. Еретиктик кыймылдар

Манихейзм
Анын негиздөөчүсү вавилондук
Мани (216-276-жж.) болгон.
Урааны:
бу
дүйнөдө
Караңгылыктын
жана
Жамандыктын
күчү
Жарыкчылыктын
жана
Жакшылыктын күчүн кысымга
алгандыктан, аскеттик жашоого
өтүү болгон. Бул дин Иранга,
Испанияга, Чыгыш Түркстанга
тараган.
Анын
жайылып
кетишинен
корккон
сасани
башкаруучулары 276-ж. Манини
дарга асып, манихейчилерди
өлкөдөн кууп чыгышкан.
Маздакизм
V к. аягында маздакизм
кыймылы пайда болгон. Анын
Маздак
негиздеген.
Урааны:
Жарыкчылык жана жакшылыкка
жол ачуу
үчүн аң-сезимге
адилеттүүлүккө жол ачуу керек.
Байлар ашыкча байлыктарын
кедейлерге
бөлүштүрүүнү
сунуштаган.
Өз бийлигин чыңдоо үчүн
шахиншах Кавад Маздакты өзүнө
кеңешчи кылган, бирок Маздак
өлгөндөн кийин маздакчылар
артык баш жүк боло баштаган.
529-ж. аларды репрессиялаган.

7. Хосров Iдин реформалары

Жердин
басымдуу
бөлүгү
мамлекеттик
фондго
киргизилген.
Ал жерлер разрядга жана
категорияга
бөлүнүп
дыйкандарга берилген;
Алган жерлери үчүн-хараж
салыгын төлөшкөн.
Натыйжада Сасани Иран VI к.
баштап гүлдөп өнүккөн. Кол
өнөрчүлүгү өнүгүп, күмүштөн
жасалган буюмдар даңазаланган.
Иран Византия менен болгон
согушта ийгиликке жеткен.

8. Соңку орто кылымдагы Иран

VII к. 20-30-жж. араб-ислам баскынчыларынан
кийин 30-40-жж Ирандагы Сасанилер династиясы
кулаган. Иран исламдаштырылган.
Монгол
баскынчыларынан
түзүлгөн
ильхандардын
мамлекети XIV к. 30-40-жж. кулаган.
1353-ж. шийит сарбедарлары акыркы ильханды
өлүрүшкөн.
Желайыр,
Мозеффер,
Курдстан мамлекеттери пайда болгон.
Бирок 1381-ж. Темирландын аскерлери алардын
баарын талкалаган.
1468-ж. түркмөн эмири Кара Юсуф башкарган
Кара-коюнду мамлкети пайда болгон. Анын
түштүгүндө Ак –Коюңду мамлекети түзүлүп,
1468-ж. Кара-Коюңду басып алган. Мамлекет
башчысы Узун Хасан (1453-1478-жж.)
реформаларды жүргүзгөн.

9. Сефевийя ордени

• Сефевийя орденин суфи уюмунун түзүүчүсү
шейх Захиддин окуучусу жана күйөө баласы
шейх Сефи ад-Дин (1252-1334-жж.) түзгөн
• Ордендин мүчөлөрү баштарына 12 ыйык
имамдын урматына 12 кызыл тилкелүү өзгөчө
чалма чалынып жүргөндүктөн, кызылбаштар
деп аталган
• Алар шиийзмди тутушкан
• 1499-ж. 12 жашар Исмаил шейх баштаган
кызылбаштар
азербайжандык
ширваншахка
аттанып, Бакы жана Шемаха жерлерин басып
алып, Ак-Коюнду султандыгын каратат.
• 1502-ж. Тебризде Исмаил жаңы Сефевилер
династиясынын шахиншахы болуп жарыяланат.
Ал
Иранды,
Азербайжанды,
Иракты,
Түркмөнстанды, Афганистанды каратат.
• 1576-ж. Тахмаспа шах дүйнөдөн кайткандан
кийин, анын 12 уулунун ортосунда бийлик
талашуу башталган.

10.

Ирандын
мындай
абалынан
пайдаланып, Түркия, Бухаранын
өзбек ханы, Улуу Моңолдор
династиясы
анын
жерлерин
басып алышкан. Волга-Каспий
соода жолу да басылып алынган.
17 жаштагы Аббас I (1587-1629жж.) бийликке келип, ич ара
жаңжалдарды,
көтөрүлүштү
баскан. 1587-1588-жж. Герат жана
Хорасандын жанында өзбектерди
талкалап, 1590-ж. түрктөр менен
келишим түзгөн.
Аббас I
Аббас
I
Улуу
Моголдордон
Кандагарды тартып алган, соода
порту болгон Хормоз аралынан
португалдарды
кууп
чыгып,
англиялык Ост-Инд компаниясын
колдогон. Россия менен мамиле
түзгөн(1588-ж.)

11. Сефеви Ираны Аббастан кийин

1710-ж. шахиншах Султан Хусейн
дыйкандарды жерге бекитүү жөнүндө
ферман к. а. Ирандагы чыр-чатактар
өлкөнү начарлаткан. Россия 17221723-жж. Дербентти, Бакуны, түрктөр
Чыгыш Закавказьени, Азербайжанды,
Батыш Ирандын бир бөлүгүн басып
алган. Ирандыктардын Мазендаранда
шах Тахмаспа IIнин аскерлери
түрктөрдү,
афгандарды
кууп
чыккан. Бул салгылашта шахтын
аскер башчысы афшар уруусунан
чыккан Надир хан башкы ролду
ойногон.
1736-ж.
Надир
Тахмаспаны тактан түшүрүп, 1736ж. өзүн Ирандын шахы деп
жарыялаган.

12. Надир шахтын ийгиликтери

Грузиянын
жарымын
Надир шах
(1736-1747-жж.)
тышкы
саясатында көп
жерлерди басып
алган.
Афганистан
Белужстан
Армения
Дагестан
Делини талаптоногон
Надир шах дүйнөдөн
кайткандан кийин Иран
терең кризиске кабылган
Бухара, Хива
хандыктары
вассалдары болгон

13. Афгандар жана Дуррани империясы

Ахеменилер
династиясы
Бактрия
Темирландын
мамлекети
Гури
эмири
Афганистан
аймагы
Кушан
мамлекети
Саманилер
мамлекети
Газневи
мамлекети
Араб
халифтиги
Улуу
Моголдор
дөөлөтү

14. Ахмед шах

1747-ж. абдали уруусунун жол
башчысы Ахмад хан Кандагарга
келип, Афганистандын шахы
болуп шайланган. Ал мамлекет
Дуррани(«жакут») д. а. Анын
курамына
Кашмир,
Синд,
Белужстан, Балх кирген. Ахмад
шах өлгөндөн кийин Дуррани
мамлекети кулай баштаган.
Эмир Дост-Мухаммед кайрадан
Афганистанды бириктирген.
1878-1880-жж. экинчи англафган
согушунан
кийин
Британиянын
протектораты
болуп калган.

15. Ирандагы кажар шахтарынын бийлиги

Фатх Али
шах
Садр-азам
Башкы визир
Провинциялар
башкаруучулары
(4)
Облус
башкаруучулары
(30)

16. Фатх Алинин тышкы саясаты

Фатх Али шах
Россияга
Грузияны,
Арменияны,
Түндүк
Азербайжанды
тарттырып жиберген.
1821-1823-жж. иран-түрк согушунда
жеңген.
1828-ж.
Түркманчай
шарттары Россия Каспий деңизинде
аскер кемелерин жүргүзүү укугуна
ээ болгон.
Фатх Али шах
Иран шахы Англиядан жана
Франциядан жардам сурап турган,
бара-бара
алардын
жарым
колониясына айлана баштаган.
Өзгөчө чет өлкөлүк капиталдын
кириши менен элдин турмушу
начарлаган.

17.

Тема боюнча суроолор:
1) Сасани Ираны кандай мамлекет болгон? Аны негиздеген
ким?
2) Зорастризм кандай дин болгон?
3) Еретиктик кыймыл жана анын агымдары жөнүндө эмне
билесиң?
4) Сефеви мамлекети качан түзүлгөн жана ал кандай дөөлөт
эле?
5) Сефевийя орденинин тарыхый мааниси эмнеде? Анын
мүчөлөрү эмне үчүн «кызылбаштар» деген атка конгон?
6) Шахиншахтардын бийлиги качан башталган? Аббас Iнин
реформалары жөнүндө айтып бергиле?
7) Ирандагы Надир шахтын империясы кандай өнүккөн?