Iqtisodiy taʼlimotlar tarixi va mohiyati

1.

Iqtisodiy taʼlimotlar tarixi va
mohiyati
IQTISODIY TAʼLIMOTLAR
TARIXI VA MOHIYATI
Ajhsda asdvfbsahdfbhsda
Abdusamadova Gulasal

2.

Reja:
Iqtisodiy
taʼlimotlar
tarixi
va
1. Iqtisodiy tafakkurning shakllanishi
mohiyati
2. Antik davr iqtisodiy taʼlimotlari
Ajhsda asdvfbsahdfbhsda
3. Oʻrta asr Sharq iqtisodchiligi

3.

Iqtisodiy tafakkurning shakllanishi
Iqtisodiy tafakkurning shakllanishi insoniyat
tarixida muhim o‘rin tutadi. Ilk iqtisodiy tafakkur
Qadimgi Misr, Bobil va Yunonistonda paydo
bo‘lgan. Misrda miloddan avvalgi 4-ming yillikda
qishloq xo‘jaligi va savdo rivojlanishi iqtisodiy
fikrning dastlabki ko‘rinishlaridan dalolat beradi.
Qarorlar qabul qilishda iqtisodiy tafakkur Plato
t.me/slaydai_bot
va Aristotel asarlarida
ham namoyon bo‘lgan.
Keyinchalik 1776 yil Adam Smitning "Xalqlar
boyligi" asari zamonaviy iqtisodiyot tamoyillarini
shakllantirdi. XVIII asr oxirida sanoat inqilobi
iqtisodiy hamkorlik va kompleks fikrlarning
rivojlanishiga turtki berdi. 1919 yilda Jon
Maynard Keynes iqtisodiy nazariyaga yangi
yo‘nalish berdi. Bugungi kunda iqtisodiy
tafakkur raqamli davrda yangi shakllarga ega
bo‘lmoqda.
...

4.

Antik davr iqtisodiy taʼlimotlari qadimgi Yunoniston va Rimda
shakllangan. Yunon
... faylasufi Ksenofont "Oeconomicus" asarida
xo‘jalik yuritish masalalariga eʼtibor qaratgan. Platon ideal davlat
haqida "Respublika" va "Qonunlar" asarlarida mulk va mehnat
t.me/slaydai_bot
taqsimoti masalalarini
ko‘rib chiqadi. Aristotel esa "Politika" va
"Nikomax axloqi" asarlarida iqtisodiy faoliyatni tabiiy va sunʼiy deb
ajratadi, foyda olishni sunʼiy deb baholaydi. Rimda Mark Tulliy
Siseron va Avgustin iqtisodiy masalalarga falsafiy yondashishlari
bilan tanilgan. Bu davrda asosan dehqonchilik, qul mehnati, tijorat
savdosi va mulkchilik masalalari muhokama qilinar edi.

5.

Oʻrta asr Sharqda iqtisodchilik ilmiy va amaliy jihatdan rivojlandi.
Ushbu davrda Nasiriddin
... Tusi va Ibn Xuldun kabi olimlar iqtisodiy
fikrlarni shakllantirishda muhim rol oʻynadi. Nasiriddin Tusi "Ahlok
an-Nosiri" asarida iqtisodiy faoliyatning axloqiy jihatlariga eʼtibor
t.me/slaydai_bot
qaratgan. Ibn
Xuldun esa oʻzining "Muqaddima" asarida iqtisodiy
sikllar va jamiyatlarning rivojlanishi haqida yozdi. Bu davrda savdo
yoʻllarining rivojlanishi, masalan, Ipak yoʻlining faolligi Sharq
iqtisodiyotiga katta taʼsir koʻrsatdi. Hunarmandchilik, dehqonchilik
va savdo iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari boʻlib, mamlakatlar
oʻrtasida iqtisodiy aloqa va tovar almashinuvi yuqori darajada edi.
Iqtisodiy faoliyat va nazariya sharq koʻchmanchiligi va shaharlari
oʻrtasidagi munosabatlarga ham taʼsir koʻrsatdi.

6.

Yevropa Uygʻonish davri iqtisodchiligi
Yevropa Uygʻonish davri (XIV-XVII asrlar)
iqtisodiyoti koʻplab oʻzgarishlar bilan ajralib
turadi. Bu davrda savdo-sotiq va bank tizimlari
rivojlandi, shaharlar o'sdi. Ispaniya va
Portugaliya boshchiligida yirik geografik
kashfiyotlar amalga oshirildi, natijada Yangi
Dunyo bilan savdo munosabatlari yo'lga qo'yildi.
t.me/slaydai_bot
Genuya va Venetsiya
kabi shaharlarda dengiz
savdosi kuchaydi, oltin va kumush kabi
qimmatbaho metallar Yevropaga katta miqdorda
kirib keldi. Buning natijasida inflyatsiya yuzaga
keldi, "narxlar inqilobi" sodir bo'ldi. Ipektojiy va
hunarmandchilik rivojlandi, manufakturalar
paydo bo'ldi. Moliyaviy bozorlar va birjalar
yuzaga keldi va Gollandiyada dastlabki
kapitalistik jarayonlar kuzatildi. Frantsiya va
Angliyada davlat kuchi iqtisodiyotga ko'proq
ta'sir eta boshladi.
...

7.

Merkantilizm XVII-XVIII asrlarda Yevropada shakllangan iqtisodiy
nazariyadir. Bu gʻoyaga koʻra, davlatning boyligi uning oltin va
... oʻlchanadi. Merkantilizm davlatning iqtisodiy
kumush zaxiralari bilan
faoliyatga faol aralashishini qoʻllab-quvvatlaydi, eksportni
ragʻbatlantiradi va importni cheklaydi. Bu nazariyada tashqi savdo
t.me/slaydai_bot
muhim oʻrin tutadi, chunki ortiqcha eksport orqali davlat oltin
toʻplaydi. Merkantilizmdagi yetakchi davlatlar qatoriga Buyuk
Britaniya, Frantsiya va Ispaniya kiradi. Ularda davlat korxonalarni
qoʻllab-quvvatlash, soliqlarni nazorat qilish va monopoliyalarni
shakllantirish orqali iqtisodiyotni boshqardi. Merkantilizm jarayonida
kuchli flot barpo etish va yangi koloniyalarni egallash orqali
resurslarni orttirish ham muhim sanaladi.

8.

Fiziokratlar ta'limoti XVIII asrda Fransiyada rivojlandi va uning
asoschisi Fransua Kene
... edi. Ular iqtisodiyotning asosiy manbai
sifatida qishloq xo'jaligini ko'rsatishdi. Fiziokratlar fikricha, faqat
qishloq xo'jaligi daromad va milliy boylik yaratar edi, boshqa sohalar
t.me/slaydai_bot
esa ishlab chiqarish
jarayonining bir qismi sifatida qaraldi. Kene
"Iqtisodiy jadval" asarida iqtisodiy tizimni tushuntiruvchi birinchi
modellardan birini yaratdi. Bu ta'limot "tabiiy tartib" g'oyasiga tayanar,
davlat aralashuvini minimal darajada bo'lishini yoqlardi. Bu
yondashuv keyinchalik klassik iqtisodchilar, jumladan, Adam Smit
fikriga ta'sir ko'rsatdi. Fiziokratlar, shuningdek, soliq siyosatini
soddalashtirish, yer solig'ini oshirishni tavsiya qilishgan.

9.

Klasik siyosiy iqtisodiyot nazariyalari
Klassik siyosiy iqtisodiyot nazariyalari XVIII asr
oxiri va XIX asr boshlarida rivojlangan bo‘lib,
iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishda asosiy
yo‘nalishlar va tamoyillarni belgilab bergan.
Ushbu nazariyalarning asoschilari Adam Smit,
David Rikardo, va Tomas Maltusdir. Klassik
nazariyada bozor iqtisodiyoti, erkin raqobat va
t.me/slaydai_bot
davlatning iqtisodiyotga
aralashuvi masalalari
muhim o‘rin tutadi. Adam Smitning "Millatlarning
boyligi" asarida erkin bozor mexanizmi va
ko‘rinmas qo‘l printsipi alohida ta’kidlangan.
David Rikardo esa yer rentasi va nisbiy afzallik
nazariyalarini ishlab chiqdi. Ushbu nazariyalar
keyinchalik kapitalizm rivojiga katta ta’sir
ko‘rsatgan.
...

10.

Karl Marksning iqtisodiy ta’limotlari ilmiy sotsializmning
asoschisiga aylanib, kapitalistik jamiyatni tahlil qiladi. U,
asosan, "Kapital" asarida kapitalizmning ichki qarama...
qarshiliklari va ijtimoiy sinflar o‘rtasidagi ziddiyatlarni
yoritadi. Marks mehnat qiymati nazariyasini ishlab chiqib,
mahsulott.me/slaydai_bot
qiymatining ishchi kuchi tomonidan yaratilishini
ta’kidlaydi. Bozor iqtisodiyotida qiymat va mehnat
o‘rtasidagi nisbatni ifodalaydi. Uning ta’limotiga ko‘ra,
kapitalistik jamiyatda ishlab chiqarish vositalari ozchilik
qo‘lida to‘plangan bo‘lib, ishchilar sinfini ekspluatatsiya
qilish orqali ortiqcha qiymat hosil qilinadi. Karl Marks
ijtimoiy tengsizlik va iqtisodiy adolatsizliklarni bartaraf etish

11.

Neoklassik iqtisodiyot nazariyalari XIX asr oxiri va XX asr boshlarida
rivojlanib, asosiy e'tiborini
... bozor mexanizmlariga qaratadi. Ushbu
nazariya markazida iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar qarorlarini
tahlil qilish turadi. Eng mashhur vakillaridan biri Alfred Marshall, uning
t.me/slaydai_bot
asarlarida talab
va taklif, muvozanat narxi kabi tushunchalar tahlil
qilinadi. Neoklassik nazariyaning asosiy tushunchalaridan biri cheklangan resurslar va ularning maksimal foydaga erishish uchun
ratsional taqsimlanishi. Ushbu yondashuvdan foydalanib,
bozorlarning samaradorligi va resurslar taqsimoti o‘rganiladi.
Neoklassik iqtisodiyot nazariyasida matematik modellashtirish va
statistik tahlil usullari keng qo‘llaniladi. Bu nazariya ko‘plab iqtisod
politikasini shakllantirishga asos bo‘lgan.

12.

Keynschilik maktabi
Keynschilik maktabi 20-asrning o‘rtalarida Jon
Meynard Keyns tomonidan asos solingan
iqtisodiy nazariya maktabidir. Keynsning 1936yilda nashr etilgan "Ishlash, Foiz va Pulning
Umumiy Nazariyasi" kitobi ushbu maktabning
asosi hisoblanadi. Keynschilarning fikriga ko‘ra,
davlat iqtisodiyotga faol aralashishi va fiskal
t.me/slaydai_bot
hamda pul siyosati
orqali iqtisodiy o‘sish va
barqarorlikni ta’minlashi kerak. Ular iqtisodiy
tanazzul davrida davlat xarajatlarini oshirish va
soliqlarni kamaytirish orqali talabni
rag‘batlantirishni taklif qiladilar. Ushbu
yondashuv Ikkinchi Jahon urushidan keyingi
yillarda ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda keng
qo‘llanilgan. Keynschilik nazariyalari iqtisodiy
muammolarni qisqa muddatda hal qilish uchun
samarali deb hisoblanadi.
...

13.

Avstriya iqtisodiyot maktabi 19-asr oxiri va 20-asr boshida shakllangan.
Bu maktab asoschilari...Karl Menger, Eugen von Böhm-Bawerk, va
Friedrich von Wieser hisoblanadi. Ular subyektiv qiymat nazariyasini
rivojlantirdilar. Avstriya maktabi davlat aralashuviga qarshi bo'lib, erkin
t.me/slaydai_bot
bozor iqtisodiyotiga
urg'u beradi. Friedrich Hayek va Ludwig von Mises
20-asrning mashhur vakillaridan. Ular iqtisodiy tsikllarning asosiy
sababini davlatning pul va kredit tizimiga aralashuvida ko'ra
boshladilar. Avstriya iqtisodiyot maktabi qadriyatlar subyektivligi,
tadbirkorlik va bozorlardagi erkin raqobatga katta ahamiyat beradi.
Ularning ishida matematik modellashtirishdan ko'ra, individual qarorlar
va inson xulqi tahliliga ko'proq e'tibor qaratilgan.

14.

Institutsionalizm iqtisodiyot va ijtimoiy fanlar sohasidagi yondashuv
bo'lib, u ijtimoiy institutlar
... va ularning rivojlanishi, ta'siri va funksiyalari
bilan shug'ullanadi. XIX asr oxirida Amerikada Jon Kommons va
Torsteyn Veblen kabi iqtisodchilar tomonidan asos solingan. U 1960t.me/slaydai_bot shaklida yangilanadi, bunda Duglas
yillarda yangi institutsionalizm
Nort va Oliver Uilyamson kabi olimlar muhim rol o'ynagan. Bu
yondashuv iqtisodiy rivojlanish, siyosiy tizimlar va ijtimoiy
o'zgarishlarni tushunishda institutsional o'zgarishlar va qoidalarni
markaziy deb hisoblaydi. Institutsionalizmning rivojlanishi ijtimoiy
fanlarda chuqur ta'sir ko'rsatib, respublikalar, jamoat boshqaruvi va
korporativ boshqaruv tizimlarini tahlil qilishda yangi usullarni taklif
qiladi.