4 MA`RUZA

1.

4 –MAVZU:
DISGRAFIYA
VA UNING
TASNIFI

2.

1. Disgrafiya va agrafiya ta’rifi.
2. Disgrafiyani keltirib chiqaruvchi sabablar.
3. Yozuv jarayonining operatsiyalari.
4. Disgrafiya turlari-motor disgrafiya,
artikulator-akustik disgrafiya, fonematik
idrok (fonemalarning tabaqalanishi)ning
buzilishi asosidagi disgrafiya, til analizi va
sintezi buzilishi asosidagi disgrafiya, optik
disgrafiya

3.

*Disgrafiya ("grafo" - yozish,
"dis" - buzilish) - yozma
nutqning o‘ziga xos buzilishi
bo‘lib, u ko‘p sonli doimiy
xatolarda namoyon bo‘ladi va
yozish ko‘nikmalarini egallash
jarayonida ishtirok etuvchi oliy
ruhiy funksiyalarning
shakllanmaganligi bilan
bog‘liq. Bu holat yozma
nutqda turg‘un xarakterdagi
xatolarning ko‘plab uchrashiga
olib keladi.

4.

* Agrafiya (dr. -grech. ἀ - yo‘qlik ma’nosidagi old qo‘shimcha va γράφω -
yozaman) - aql-idrokni saqlab qolgan holda va yuqori qo‘llar harakatlarini
muvofiqlashtirish buzilmagan holda yozish qobiliyatini yo‘qotish; o‘ng qo‘llarda
chap yarim shardagi o‘rta peshona egri chizig‘ining orqa qismlari
shikastlanganda paydo bo‘ladi.
* Yozish qobiliyatini butunlay yo‘qotishda, so‘zlarni qo‘pol ravishda buzib
yozishda, o‘tkazib yuborishda, harflar va bo‘g‘inlarni bir-biriga bog‘lay
olmaslikda namoyon bo‘lishi mumkin.
* Afatik agrafiya afaziya paytida, chap chakka po‘stlog‘i zararlanganida yuzaga
kelib, fonematik eshitish va nutqni eshitib eslab qolish qobiliyatidagi nuqsonlar
bilan bog‘liq bo‘ladi. Amaliy agrafiya ideator afaziyada, konstruktiv agrafiya esa
konstruktiv afaziyada paydo bo‘ladi. Shuningdek, boshqa sindromlar bilan
bog‘liq bo‘lmagan va dominant yarim shar ikkinchi peshona pushtasining orqa
qismlarining shikastlanishi natijasida kelib chiqadigan sof agrafiya ham ajratib
ko‘rsatiladi.

5.

6.

Yozish jarayoni besh psixofizik komponentdan
iborat:
Akustik (tovushni eshitish va ajratish).
Artikulyatsion (tovush, so‘z tarkibini
aniqlash, tovushlar ketma-ketligini o‘rnatish).
Ko‘rish (tovushning grafik tasvirini taqdim
etish, tovush tuzilmasini grafik belgilarga
o‘tkazish).
Grafik belgilarni xotirada saqlash va ularni
to‘g‘ri fazoviy tashkil etish.
Barqaror diqqatning mavjudligi, imlo va
punktuatsiya qoidalarini bilish.

7.

Disgrafiya etiologiyasini o‘rganuvchi aksariyat
tadqiqotchilar prenatal, natal va postnatal
davrlarda ta’sir qiluvchi patologik omillar
mavjudligini
ta’kidlaydilar.
Disgrafiya
etiologiyasi biologik va ijtimoiy omillar ta’siri
bilan bog‘liq.

8.

9.

* Disgrafiyaning nutqiy belgilari:
* Noto‘g‘ri talaffuzning yozuvda aks etishi.
* Yozuvda harflarni fonetik jihatdan o‘xshash
tovushlar bilan almashtirish: b - p, d - t, s - j, z j, ch - t, ch - sh, ts - t; qattiq va yumshoq
undoshlarni farqlash qobiliyati buzilganligi
sababli undoshlarning yumshoqligini yozuvda
noto‘g‘ri ifodalash: “halq", “maktap", "".
* Gapni so‘zlarga ajratmaslik:
"yomg‘iryog‘yapti", "stoldaturibdi",
"bosibqo‘ydi"; yozuvda tovush va bo‘g‘inlarni
tushirib qoldirish, qo‘shib yozish yoki o‘rnini
almashtirish.
* Yozuvdagi grammatik xatolar so‘z, so‘z
birikmasi, gap va matn darajasida kuzatiladi:
"ko‘p daraxtlar," "bolalar yugurmoqda,"
"uning yonida."
* Qo‘lyozmadagi grafik jihatdan o‘xshash
harflarni almashtirish, ularni ko‘zgudagidek
yozish, elementlarni tushirib qoldirish, ortiqcha
yoki noto‘g‘ri joylashtirilgan elementlar.
Disgrafiya
nutqdan
tashqari
simptomlar (nevrologik buzilishlar,
bilish faoliyati, idrok, xotira,
diqqatning
buzilishi,
ruhiy
buzilishlar) bilan birga kechishi
mumkin. Bunday hollarda nutqsiz
simptomlar disgrafiyaning tabiati
bilan
belgilanmaydi
va
shu
munosabat
bilan
uning
simptomatikasiga kiritilmaydi, balki
yozuvdagi
buzilishlar
bilan
birgalikda nerv-psixik va nutq
buzilishlari (alaliya, dizartriya, aqliy
zaiflikdagi nutq buzilishlari va
boshqalar) tarkibiga kiradi.

10.

Yozuv, avvalo, harakat
malakasi bo‘lib, uni
o‘zlashtirishning dastlabki
bosqichida harflar tasviridagi
xatolar xarakteri ko‘ruv
idroki xususiyatlaridan ko‘ra
ko‘proq harakatlarni tuzish
qonuniyatlarini aks ettiradi.

11.

*Artikulyator-akustik disgrafiya-artikulyatsiya,
tovush talaffuzi va fonematik idrokni buzilishi bilan
bog‘liq bo‘lgan
*Akustik disgrafiya-fonemalarni ajrata olmaslik bilan
bog‘liq.
*Til tahlili va sintezining shakllanmaganligi
natijasidagi disgrafiya - gaplarni so‘zlarga, so‘zlarni
bo‘g‘inlarga va tovushlarga ajratishdagi qiyinchiliklar.
*Agrammatik disgrafiya - nutqning leksik-grammatik
tomonining yetarli darajada rivojlanmaganligi bilan
bog‘liq
*Optik disgrafiya - ko‘rish-fazoviy tasavvurlarning
shakllanmaganligi bilan bog‘liq

12.

Yozma nutq buzilishining patogenetik omillari va turli xil
mexanizmlarining xilma-xilligi ko‘rib chiqilayotgan
muammoning murakkabligidan dalolat beradi, bu
tadqiqotchilar tomonidan dispografiyalarning ko‘plab
tasniflarini yaratishi bilan izohlanadi.
Bolalar disgrafiyasining bir nechta tasniflari mavjud bo‘lib,
ular ishlab chiqilgan vaqtdagi fanning turli holatlarini aks
ettiradi, shuningdek, mualliflar tomonidan ushbu buzilish
mexanizmlari turlicha tushunilganligini ko‘rsatadi (M. Ye.
Xvatsev, XX asrning 50-yillari; O.A. Tokareva, 60-yillar; R.I.
Lalayeva va A.I. Gersen nomidagi RDPU logopediya
kafedrasi xodimlari, 70-80-yillar; A.N. Kornev, 90-yillar, T.V.
Axutina, XXI asr boshlari).

13.

Akustik disgrafiya fonematik eshitishning yetishmovchiligi bilan
bog‘liq bo‘lib, bunda fonemalar differensiatsiyasi buziladi, tovush
harflarining to‘g‘ri mos kelishi buziladi.
Motor disgrafiya harakat analizatorining to‘liq bo‘lmagan faoliyati
bilan bog‘liq bo‘lib, u harakat stereotiplarini shakllantirishda
patologik inertlik rivojlanishi bilan birga keladi.
Optik disgrafiya bolalarda bosh miya po‘stlog‘ining ko‘rish
sistemalari yaxshi rivojlanmaganligi bilan bog‘liq. Optik
analizatorning yaxshi ishlamasligi yaxlit idrokning, tabaqalashtirilgan
ko‘rish tasavvurlarining, ko‘rish xotirasining buzilishida namoyon
bo‘lishi mumkin. Natijada bolalarda harflarni eslab qolish va tanib
olish qiyinlashadi.

14.

Og‘zaki nutqning buzilishiga asoslangan disgrafiya ("grafik
duduqlik").
Optik disgrafiya.
Talaffuz ritmining buzilishi asosidagi disgrafiya.
Akustik agnoziya zaminidagi disgrafiya.
Motor va sensor afaziyada disgrafiya.

15.

Shuni ta’kidlash kerakki, M.Ye.Xvatsevning
tasnifi hozirgi vaqtda logopedlarning
amaliy faoliyatida qo‘llanilmaydi, ammo
uning bolalar disgrafiyasi haqidagi
ta’limotning rivojlanishidagi roli juda
katta. Disgrafiya nutq buzilishi sifatida u
tomonidan ishlab chiqilgan nazariy
g‘oyalar bolalarda o‘qish va yozish
buzilishlarining zamonaviy logopedik
tasniflari asosida yotadi.

16.

A.N. Kornev (2003) disgrafiyani
klinik-psixologik yondashuv nuqtayi
nazaridan ko‘rib chiqib va uning
mumkin bo‘lgan variantlarini
tavsiflab, nafaqat bolalarning
yozishidagi tegishli xatolarni, balki
yozuv buzilishining u yoki bu
variantini keltirib chiqaradigan va
unga hamroh bo‘lgan klinik
buzilishlar alomatlarini ham ajratib
ko‘rsatadi.

17.

Harakatlarni (rejalashtirish va nazorat qilish funksiyalarini)
o‘zboshimchalik bilan tartibga solishning shakllanmaganligi tufayli
tartibga soluvchi disgrafiya turi bo‘yicha yozishning qiyinligi.
Yozuv buzilishining T.V.Axutin ta’kidlagan ikkinchi varianti ish
holatini, po‘stloq faol tonusini saqlashdagi qiyinchiliklar bilan
bog‘liq.
Yozish qiyinchiliklarining uchinchi variantini T.V.Axutin o‘ng
yarim shar tipidagi ko‘rish-fazoviy disgrafiya deb belgilaydi.
Yozishda "chap yarim shar" qiyinchiliklari tovush va talaffuz
jihatidan yaqin tovushlarga mos keladigan harflarni almashtirishda;
dasturlash va nazoratning buzilishida namoyon bo‘lishi mumkin.

18.

A.L. Sirotyuk (2003) neyropsixologlarning yozuv
murakkab miyaning tashkil etilishiga oid
tadqiqotlariga asoslanib, uning buzilishlarining uchta
yetakchi turini ajratib ko‘rsatadi:

19.

Tovush talaffuzi buzilgan yoki buzilgan bolalarda artikulyator-akustik disgrafiya
uchrashi mumkin.
Fonemalarni tanib olishning buzilishiga asoslangan disgrafiya fonemalarni ajratish
va tanlashning murakkab jarayoni operatsiyalarining yetarli darajada ishlamasligi
bilan bog‘liq.
Lisoniy tahlil va sintezning buzilishi asosida disgrafiyalashda ushbu murakkab
operatsiyalarning har xil turlari: gapni so‘zlarga ajratish va gapni so‘zlardan sintez
qilish, bo‘g‘inli va fonematik tahlil va sintez to‘laqonli bo‘lmasligi mumkin.
Agrammatik disgrafiya bolalarda nutqning leksik-grammatik tuzilishining to‘liq
rivojlanmaganligi, morfologik va sintaktik umumlashmalarning shakllanmaganligi
bilan bog‘liq.
Optik disgrafiya ko‘rish gnozisi va menizisining, analiz va sintezning, fazoviy
tasavvurlarning rivojlanmaganligi bilan bog‘liq.

20.

A.I. Gersen nomidagi RDPU
kafedrasi mutaxassislari
tomonidan ishlab chiqilgan tasnif
logopediya amaliyotida keng
tarqaldi, chunki disgrafiya bilan
og‘rigan bolalarda til va optik
buzilishlarning asosiy
mexanizmlari va namoyon
bo‘lishini ko‘rib chiqish
disgrafiya turlarini logopedlarga
ma’lum va yaxshi ma’lum
bo‘lgan korreksiya yo‘nalishlari
va usullari bilan solishtirish
imkonini beradi.

21.

Mashhur disleksik va disgrafiklar.
Uolt Disney amerikalik
kinorejissyor,
prodyuser,
multiplikator rassom,
iste’dodli biznesmen
Albert Eynshteyn
"Nisbiylik
nazariyasi"
asoschisi, fiziknazariyachi, Nobel
mukofoti laureati.
Merilin Monro
Taniqli amerikalik
aktrisa,
hayotligida va
o‘limidan keyingi
afsona.
Leonardo Da Vinchi
Uyg‘onish davri titani,
rassom, haykaltarosh,
me’mor, olim va
muhandis.
Nelson Rokfeller
AQSH vitseprezidenti, eng aqlli
siyosatchi, Nyu-York
shtati gubernatori.
Genri Ford
Amerikalik sanoatchi,
AQSH avtomobil
sanoatining
asoschilaridan biri.