Қазақстан тарихы Қазақстан түбегейлі бетбұрыс кезінде. 1980-ші жылдардағы Қазақстан

1.

Қазақстан тарихы
Қазақстан түбегейлі бетбұрыс
кезінде.
1980-ші жылдардағы Қазақстан

2.

Сабақтың мазмұны:
1
3
Дағдарыстар
Желтоқсан оқиғасы
2
Қайта құру
4
Саяси қатынастардың
шиленісуі

3.

КСРО басшылары
• 1924-1953 жылдары И.В.Сталин билігі
• 1953-1964 жылдары Н.С.Хрущев сайланды.
• 1964-1982 жылдары Л.И.Брежнев сайланды.
• 1982-1984 жылдары Ю.В.Андропов сайланды.
• 1984-1985 жылдары К.У.Черненко сайланды.
• 1985-1991 жылдары М.С.Горбачев сайланды

4.

Қазақстан компартия хатшылары
Ф.Голощекин 1925-1933 жылдары
Л.И.Мирзоян 1933-1938 жылдары
Н.А.Скворцов 1938-1945 жылдары
Г.А.Борков 1945-1946 жылдары
Ж.Шаяхметов 1946-1954 жылдары
П.К.Пономаренко 1954-1955 жылдары
Л.И.Брежнев 1955-1956 жылдары
И.Яковлев 1956-1957 жылдары
Н.И.Беляев 1957-1960 жылдары
Д.А.Қонаев 1960-1962 жылдары
И.Ю.Юсупов 1962-1964 жылдары
Д.А.Қонаев1964-1986 жылдары
Г.В.Колбин 1986-1989 жылдары
Н.Ә.Назарбаев 1989-1991 жылдары

5.

Әлеуметтік өмірдегі кемшіліктер
• КСРО құрамындағы барлық одақтас
республикаларда 1980 жылдан кейін аса күрделі
жағдай басталды. Мұндай жағдай елдің
әлеуметтік, экономикалық нышандарының
жоқтығынан туып еді
• 80-жылдарға қарай халық шаруашылығын
жоспарлауындағы және өндіргіш күштерді
орналастырудағы әміршіл-әкімшіл жүйенің
жіберген кемшіліктері мен қайшылықтарының
нәтижесі тоқырау құбылыстарын тұғызды.
• Республика шикізат көзі ретінде қала берді.
• Рухани идеологиялық өмірде отарлау жүйесінің
толық ықпалында болды.

6.

Әлеуметтік өмірдегі кемшіліктер
• Ғылым мен ағарту саласын қаржыландырудың
«қалдықты» ұстанымы сақталды.
Ұлттық мәдениет, салт-дәстүрлер, тіл өте ауыр
жағдайға тірелді. Тек қана 1954-1986 жылдар
аралығында қазақ тілінде білім беретін 600-ден
астам мектеп жабылды. Қазақ тілінің қолдану
аясы өте тарылды. Сол кезде билікте
отырғандарды тіл тағдыры толғандырмады.
• Аса маңызды мәселелердің барлығы тек
Москвада ғана шешіліп отырды. Республикалар
егемендегі сөз жүзінде ғана болды.

7.

Саяси саладағы белгілері
• Басшылықтың өзгерістерді жүзеге асыру
қажеттігін түсінуге қабілетсіздігі және
дәрменсіздігі.
• Қоғамдық өмірдің, экономикалық
қызметтің, азаматтардың жеке өмірінің
бір орталықтан басқарылуы.
Партиялық және мемлекеттік функциялардың
бірігуі мен төрешілденуі.
Заңдылықтың бұзылуы.
Жариялылықтың болмауы
• 1981-1985 жылдар аралығында әр түрлі
министрліктер мен ведмостволардың
жосапарларына 300-ден астам түзетулер
енгізлді.

8.

Экономика салада
• Шаруашылықты жүргізудің шығындық
тәсілі.
- Ғылыми-техникалық және
технологиялық прогресте артта
қалушылық.
- Бақылаусыз басқару аппараты.
- Инфляция.
- Товар зәрулігі

9.

Әлеуметтік салада
• Халықтың тұрмыс деңгейінің нашарлауы.
- Теңгермешілдік.
- Әлеуметтік әділеттіліктің жиі бұзылуы.
- Күнделікті тіршіліктің бұрмалануы.
- Ұлтаралық қатынастардағы шиеленістер.
- Маскүнемдік, нашақорлық, ұрлық, парақорлық,
жезөкшелік және коррупция

10.

Қайта құру

11.

КОКП ОК сәуір пленумы
КОКП ОК-нің Бас
хатшысы қызметіне
М.С.Горбачев сайланды
(1985-1991жж)
1985 жылы сәуірде КОКП
ОК-тың пленумында
әлеуметтік,
экономикалық дамуды
жеделдету мәселесіне
сәйкес экономикалық
құрылымды қайта құру
бағыты жарияланды.
Саяси ұрандары:
Жариялылық
Жеделдету
Қайта құру.

12.

• 1982-1984 жылдары КСРО басшылығына
Ю.В.Андропов келді
• 1984-1985 жылдары КСРО басшылығына
К.У.Черненко келді
• КОКП ОК-нің Бас хатшысы
қызметіне М.С.Горбачев
сайланды (1985-1991жж)
• 1985 жылы сәуірде КОКП
ОК-тың пленумында
әлеуметтік,
экономикалық дамуды
жеделдету мәселесіне
сәйкес экономикалық
құрылымды қайта құру
бағыты жарияланды.
Саяси ұрандары:
• Жариялылық
• Жеделдету
• Қайта құру.

13.

Бұл қайта құру бағыты 1986 жылғы КОКП-ның XXVII
съезінде мақұлданды.
Сәуір Пленумынан кейін КОКП ОК-ң «Маскүнемдік пен
еңбексіз табысқа қарсы күрес» қаулысы жарияланды:
жеке адамдарға өз өнімдерін өсіріп, базарда сатуға
рұқсат берілмеді кафелер жабылып, ресторандар
өзгертілді
• Кемшіліктері:
• Салдары:
Самогон қайнату
күшейді. Спиртті
ішімдіктерге
алыпсатарлық өсті
Нашақорлық үдеді.
Тұрмыстық
маскүнемдік артты
Ұрлық, қылмыс
көбейді. «Көлеңкелі
экономика» нығая
түсті
Қайта құру ешқандай
бағдарламасыз, ғылыми
айқындамасыз
жүргізілді.
Қайта құру бағыты
алғышқы кезден бастап
сәтсіздікке ұшырай
бастады. Бұған
В.В.Гришин,
Г.В.Романов,
Д.А.Қонаев, Г.Әлиев
сияқты басшылар кінәлі
деп делінді.

14.

Д.Қонаев (1912-1993
жж.)
1960-1962 жылдары
Компартияның бірінші
хатшысы
1962-1964 жылдары
Министрлер кеңесінің
төрағасы
1964-1986 жылдары
Компартияның бірінші
хатшысы

15.

• 1986 жылы 16 желтоқсанда
Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитетінің V
пленумы болды.
• КОКП ОК хатшысы
Г.П.Разумовский ұсынысымен
Қазақстанды көп уақыт бойы
басқарған Д.Қонаевты орнына
босатылды. Орынына
Г.В.Колбин тағайындалды
• Ел басшылығының
ауыстырылуына арналған бұл
пленум 18 минутқа ғана
созылды.
Г.В.Колбин 1986-1989
жылдары Қазақстан
Компартиясының бірінші
хатшысы болды
• Орталық баспасөзде
«ұлтаралық қатынастар
мәселелерін жақсы білетін
маман» деп сипаттама берілді

16.

Желтоқсан оқиғасы

17.

1986 жылы 17-18 желтоқсанда қазақ жастарының
Алматыда ереуілі басталды.
Бейбіт және саяси сипатта болды.
М.С.Соломенцевтің құсқауы бойынша « маскүнемдер
мен нашақорлардың бұзақылық, ұлтшылдық арандату
әрекеттері» деп түсіндірілді.
Желтоқсан оқиғасына кеңестік билік «қазақ
ұлтшылдығының көрінісі» деп, жастарға «ұлтшылдық»
деген айдар тақты.
«Бұқарасын-86» деген құпия жоспар жасалды.
Ішкі Істер министрі А.В.Власов еліміздің 8
қаласынан Алматыға арнайы бөлімдер жіберуге шешім
қабылдады.
8500-ге жуық адам ұсталып, жазаға тартылды.
2 адам өлім жазасына кесілді.
246 студент жоғары оқу орнынан шығарылды.
12 ректор қызметінен алынды.
52 адам КОКП қатарынан шығарылды.
787 адам комсомол қатарынан шығарылды.

18.

Қ.Рысқұлбеков:
Алматы архитектура
құрылыс институтының
студенті.
«Жасақшы Савицкийді
өлтірді» деп айыпталып
өлім жазасына кесілді. 20
жыл түрмеде отыру жазасы
кесілді.
1988жылы КСРО Жоғары
Кеңесі ату жазасын 20 жыл
бас бостандығынан айыру
жазасымен ауыстырды.
Мамырда абақтыда қайтыс
болды.
1996жылы 9 желтоқсанда
«Халық қаһарманы» атағы
берілді

19.

Жаңаөзен оқиғасы
1989 жылы маусымда Маңғыстау облысының Жаңаөзен
қаласында ірі толқу болды
Себептері:
Жергілікті тұрғындар арасындағы жұмыссыздық
Жергілікті халықты кемсітуі, халықтық дәстүрмен
санаспауы
Тұрғын үй алу және балабақшаға орналастыруда
бұрмалаушылыққа жол берілді
Үй бөлудегі, азық-түлік және өнеркәсіп
тауарларын бөлудегі әлеуметтік әділеттік
ұстанымдарының жиі бұзылуы
Әлеуметтік қақтығыстың түрткісі:
Кавказдықтардың жергілікті халық дәстүрімен
санаспауы, кемсітуі
Әлеуметтік жағдайлар шиеленісуі ұлтаралық
қатынастардың бұзылуына ұштасты
Құқық қорғау орындары мен арнайы тапсырмалы
әскерлердің көмегімен тоқтатылды

20.

Шахтерлар ереуілі
1989 жылы шілдеде Қарағандыда 10-15 мыңдай
адам қатысқан кеншілер ереуілі болды.
Кеншілер экономикалық және саяси талаптар
қойды
• Экономикалық талаптары:
Еңбекақыны арттыру
Азық-түлік түрлерін көбейту
Шахталардағы жұмыс жағдайын жақсарту
• Саяси талаптары:
Семей ядролық полигонын жабу
Одақтық министрліктердің монополясын
тоқтату
Қазақстан КОК бірінші хатшысы Н.Ә.Назарбаев
кеншілермен кездескеннен кейін ереуіл
тоқтатылды

21.

Қоғамдық-саяси
ұйымдар

22.

«Невада-Семей»
• 1989 жылдың 28 ақпанында құрылған антиядролық, экологиялық қозғалыс
• Жетекшісі О.Сүлейменов
• Мақсаты:
• Семей ядролық полигонын жабу
• Ядролық соғыс қаупін ыдырату
«Азат»
• 1990 жылдың жазында құрылған азаматтық
қозғалыс
• Мақсаты:
• Қазақстанның егеменді ел болуы
• Жеке мемлекет ретінде әлемдік қауымдастыққа
ену

23.

«Славян»
Қазақстанда тұратын славян текті жұрттар
өкілдерінің мүдделерін қорғау ниетін көздеп
құрылған қоғам
«Видергебург» («Қайта өрлеу»)
1990 жылдары Қазақстандық немістердің құрған
қаражаты мол, Германиямен тығыз байланыста болған
мүше саны көп ұйым

24.

Қоғамдық салалардағы
өзгерістер

25.

Ұлт зиялыларының
ақталуының екінші толқыны
1988 жылы 4 қарашада Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитетінің қаулысымен ақталды:
Ш.Құдайбердиев (1858-1931)- көрнекті ақын,
философ
Ж.Аймауытов (1889-1931)- жазушы әрі ғалым
М.Жұмабаев (1893-1938)- атақты ақын, белгілі
саясатшы, педагог
А.Байтұрсынов (1873-1937)- тіл, әдебиет, ғылым,
журналистика салаларында мол мұра қалдырушы
М.Дулатұлы (1885-1935)- жазушы, педагог
1947 жылғы 21қаңтардағы «Қазақ КСР Ғылым
Академиясы тіл және әдебиет институтының дөрекі
саяси қателіктері туралы» қаулысы күшін жойды
1990 жылы қыркүйекте Н.Назарбаевтың «30-40 жылар
аралығында және 50 жылдың басында заңсыз қуғынсүргіннен зардап шегіп, кейін ақталған
азаматтарға жәрдем көрсету жөніндегі шаралар
туралы» жарлығы шықты

26.

Тіл саясатының өзгеруі
1987 жылы Қазақ және орыс тілдері туралы
Қаулылар шықты
1989 жылдың 22қыркүйекте «Қазақ КСР-індегі
Тілдер туралы Қазақ КСР-нің Заңы» қабылданды:
қазақ тілі- мемлекеттік тілі
орыс тілі- ұлтаралық қатынас тілі
1990 жылдың маусымынан 1991 жылдың маусымына
дейін бір жылдың ішінде ашылған республика
бойынша қазақ тілінде тәлім беретін
балбақшаның саны: 482
1990 жылдың маусымынан 1991 жылдың маусымына
дейін бір жылдың ішінде ашылған республика
бойынша қазақ тілінде тәлім беретін мектептің
саны: 155
Қазақ тілінде тәлім беретін кәсіп-техникалық
училищелер саны: 4

27.

Экономикалық жағдай

28.

• 1988 жылы республикадан сыртқа шығарылған
өнімнің бағасы 6,7 млрд.сом
• 1988 жылы Қазақстанға сырттан әкелінген
өнімнің бағасы 13,8 млрд. Сом
• 1990 жылдары Қазақстанның сыртқа шығарған
өнімінің негізі: Шикізат және жартылай дайын
өнім
• Қазақстанның сыртқа шығарған өніміндегі
шикізаттар мен жартылай дайын өнімдердің
үлесі 97%
• Еркін экономикалық аймақтар:
• Жәйрем-Атасу, Қарағанды, Маңғыстау , Алакөл
және Жаркент
• Шетелмен байланыс жолдары:
• 1990 жылы Қазақстан мен Қытай арасындағы
ашылған әуе қатынасы Алматы-Үрімші
• 1990 жылы Қазақстан мен Қытай арасындағы
ашылған автобус қатынасы Жаркент-Инин

29.

Реформалар
«Казақ КСР-індегі
еркін экономикалық аймақ
туралы» Заң қабылданды
Экономикалық даму бағытын нарықтық қатынастарға
негіздеп қайта құру үшін Қазақстан үкіметі
қабылдаған заң: «Казақ КСР-індегі шетел
инвестициялар туралы» (Сыртқы экономикалық
банк).
1990 жылдың қарашасында Қазақстанның Сауд
Арабиясымен біріккен «әл-Баракабанк-Қазақстан»
банкі құрылды
1990 жылы Қазақстан байланыс орнатқан Оңтүстік
Корея республикасының корпорациясы «Самсунг»
1991 жылдың бірінші жартысында Қазақстанда ресми
тіркелген, біріккен кәсіпорындар ашқан елдің
саны: 24
1991 жылдың бірінші жартысында Қазақстанда ресми
тіркелген, шетелдермен біріккен кәсіпорындардың
саны: 35
Шетелдер капиталын әкелу үшін сырттан тартылған
инвесторды пайда салығынан босатты: 5 жылға
дейін

30.

Саяси қатынастардың
шиленісуі

31.

1988 жылдан бастап Балтық бойындағы ұлттықдемократиялық қозғалыстар күшейді
1989 жылы маусымда халық депутаттарының І
съезінде Кеңес қоғамының дағдарысқа ұшырауы
себептерін талдауға талпыныс жасалды:
1989 жылдың маусымында Орталық Комитетінің
бірінші хатшысы болып Н.Назарбаев сайланды
1990 жылы кеңестік жүйеге ауыр соққы болып
тиген оқиға Ресей Федерациясының өз
тәуелсіздігін жариялауы.
1990 жылы сәуірде Жоғары Кеңестің ұйғаруымен
Қазақ КСР-і Президентінің қызметі
тағайындалды. Жоғары Кеңестің мәжілісінде
Қазақ КСР-інің Президенті болып Н.Назарбаев
сайланды
1990 жылы 20 шілдеде Қазақстан КП ОК-нің
кеңейтілген IV пленумі жаңа одақтық шарттың
жасалуын жақтаған баламасыз шешім қабылдады
1990 жылы 25 қазанда Жоғары Кеңес қабылдаған
құжат «Қазақстанның мемлекеттік егемендігі
туралы Декларациясы»

32.

«Тамыз бүлігі»

33.

1991 жылы 19-21 тамызда Мәскеуде мемлекеттік
төңкеріс болды
Елді басқару мен төтенше жағдайды жүзеге асыру
үшін төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік
комитет (ТЖМК)құрылды. Мақсаты:
Экономикалық және саяси жағдайды пайдаланып,
билікті қолына алу
КСРО-ны қалпына келтіру
ТЖМК-ның 1 қаулысы бойынша:
Ұйымдар мен бұқаралық қозғалыстар тоқтатылды
Митингілер, шерулер, ереуілдерге жол берілмеді
Ақпарат құралдары үстінен қатаң бақылау қойылды
Егін орағына жұмысшылар, қызметкерлер,
студенттер және әскерилерді жіберу жүктелді
ТЖМК-ның 2 қаулысы бойынша:
Демократияны қолдаған «Комсомольская правда»,
«Московские новости» газеттерінің басылуына
тыйым салынды

34.

ТЖМК құлауы
• Қырымда отбасымен демалып жатқан
М.С.Горбачевтың сыртпен байланысы тоқтатылды
• Ресей президенті Б.Ельцин ТЖМК-ға қарсы
күресті басқарды
• АҚШ президенті Д.Буш РКФСР президенті
Б.Ельцинді қолдады
• Еуропа Экономикалық Кеңесі М.С.Горбачевтің
қайтып оралуын талап етті
• ТЖМК нәтижесі:
• КСРО-ның күйреу үрдісін тездетті
• 1991жылы 20 тамызда жасалуға тиісті Одақтық
келісім-шарт біржола жойылды
• 1991 жылы 21 тамызда М.С.Горбачев Мәскеуге
оралып, ел басшылығын қолына алды. КСРО Бас
прокуроры ТЖМК мүшелері үстінен қылмысты іс
қозғады

35.

Тамыз төңкерісі кезіндегі
Қазақстан
«Азат», «Желтоқсан», «Қазақстанның СоциалДемократиялық партиясы» т.б. қоғамдық саяси
қозғалыстар ТЖМК-ны қабылдамауға шақырды
Қазақ КСР-і президенті Н.Назарбаев 1991 жылы
19-20 тамызда қазақ теледидарынан сөз сөйлеп,
халықты тыныштық пен сабыр сақтауға шақырды.
Қазақстан Президенті «Қазақ КСР-інің
Қауіпсіздік Кеңесін құру жөнінде» жарлық
шығарды
Семей ядролық сынағын өткізу полигоны жабылды
1991 жылы 23 тамызда Н.Назарбаев КОКП Орталық
Комитеті Саяси Бюросы құрамынан шығатыны
жөнінде мәлімдеді
1991 жылы қыркүйектің 7-сінде болған Қазақстан
Компартиясының төтенше сьезі қабылдаған
шешім: Қазақстан Компартиясын тарату
Қазақстан Компартиясы таратылғаннан кейін, оның
орнына құрылған жаңа ұйымның атауы «Социалистік
партия»

36.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!
Сабақ аяқталды,
Келесі жүздескенше!