Ерте көшпелілер дәуіріндегі ұлы дала өркениеті

1.

ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕР ДӘУІРІНДЕГІ
ҰЛЫ ДАЛА ӨРКЕНИЕТІ

2.

Ерте темір дәуірі б.з.б.VІІІғ- б.з.VІ ғ.

3.

«Халықтардың
дамуы
мен
шаруашылық-мәдени ерекшеліктерінің
қалыптасуында
географиялық
және
экологиялық
фактор
үлкен
рөл
атқарды».
Л.Н.Гумилев

4.

Көшпелілік, Даладағы шаруашылықтың негізгі түрі ретінде,
ерте темір (б.з.б. I мыңжылдық) дәуірінде қалыптасты.
Темірді игеру мыс пен қоладан жасалған еңбек
құралдары мен қаруларды темірге алмастырды.
Көшпеліліктің
пайда болуы
Б.з.б.1 мыңжылдықта болған
ықпал етті.
кезекті құрғақшылық
Арбаға қос тігіп көшу б.з.б. I мыңжылдықтың
ортасына
дейін сақталды.
Тұтастай технологиялық өзгерістер (құрастырмалы
киіз үй, үзеңгі, ер-тоқым мен
жаңа шикізат
материалдарының
пайда
болуы)
классикалық
көшпелі
малшаруашылығының қалыптасуына әкелді.

5.

Ұлы Даладағы
ертедегі көшпелілер
Андрондық мәдениет түрінің орнына сақ-скиф деп
аталатын мәдени-тарихи қауым келді. Ежелгі гректер
скифтерді ертедегі көшпелілер деп атаған. Бұл атау
Батыс
ғылымында
қолданысқа
енді.
Қазақстан
ғылымында бұл дәуірді Ұлы Даланың ортаазиялық
бөлігінде мекендеген тайпаның атауымен сақ немесе
сақ-сармат кезеңі деп атайды.
Ерте көшпелі тайпаларда әскери демократия болып,
оларда әдеттік құқық әрекет етті. Халық жиналысы ерте
көшпелі тайпалардың құрған әскери демократиялы
қоғамында үлкен рөл атқарған жиналыс.

6.

КӨШПЕЛІЛЕР МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ҮЛГIСI
Көшпелілер мемлекеттерiнiң үш үлгiсi бөлiп көрсетiледi:
Қазақстан аумағындағы ерте көшпелілер мемлекеттерi
алғашқы екi үлгiге жатады.
САҚТАР
б.з.б. VІІІ-ІІІ ғасырлар
1. Көсемдiк
2. Ерте көшпелілер
империясы
туыстыққа негізделген, мұрагерлік
басқаратын саяси құрылым. (Сақтар)
билігі
бар
рулық және рудан тыс байланыстарға негізделген
көпсатылы саяси құрылым. (Ғұндар империясы).
Классикалық үлгісі - Түрік империясы.
3. Дамыған көшпелілер
империясы
мәжбүрлеу жүйесі мен заң пайда болды.
(Монғол империясы).
көсем

7.

Сақтар
Ертедегі көшпелілер - сақтар,
скифтер
(көне парсыша сака, көне қытайша - сэ) мен
сарматтар және Ұлы Даланың
шығыс бөлігіндегі тайпалар туралы
тек археологтердің деректерінен
ғана емес, сондай-ақ көптеген
жазба дереккөз арқылы да білуге
болады.
«Сақ» сөзінің мағынасы
«Авеста» кітабында «жүйрік атты турлар»
Парсы жазбаларында
- «құдіретті еркектер»
Грек авторлары «азиялық скифтер»

8.

САҚ ДЕРЕКТЕРІ
Парсы деректері . Б.з.б. VI
ғ. соңындағы
ежелгі парсы
жазбалары -сақтар заманы
туралы жазылған ең алғашқы дереккөз. Ежелгі
парсы
бедерлі суреттерінде сақтардың
бейнесі де кескінделген.
Грек-рим деректері .Геродот т.б. авторлардың
еңбектері
мен
грек-римдік тарихнама
дәстүрінде кездеседі.
Көне қытай деректері. Б.з.б. I мыңжылдың соңына
жататын көнеқытайлық жылнамаларда
баяндалады.

9.

І Дарий жазбасы
Парсы патшасы І Дарийдің бехистундық жазбаларында
оның Орталық Азияға сақ-тиграхаудаларға («шошақ
бөрік киетін») жасаған жорығы сипатталады. Олардың
үлкен өзен жағалауында өмір сүретіні («Парадарайя»),
сол өзенді Дарийдің кесіп өткені баяндалады. Басқа
жазбаларда Дарий өз империясының солтүстік шетіндегі
мемлекетті «соғдылықтардың сыртындағы сақтар» деп
атаған. Сондай-ақ сақтар
хаомаваргалар
туралы
да
айтылады
(«хаома
дайындайтындар»; басқа
аудармасы «Хаоманы (Құдайын) дәріптеушілер»).
Парсылар мен гректер сақтардың өзге де тайпалары:
дахтар
(дайлықтар),
массагеттер,
сарматтар
(савроматтар), исседондықтар туралы мәлімет береді.
Дарий жүзіп өткен өзен Сырдария болуы мүмкін. Солай
болса, ол «бағындырған»
өзеннің ар
жағындағы
сақтар осы
өзеннің солтүстік-шығысындағы
қазақ
даласын мекендеген болып шығады. «Соғдылықтардың
сыртындағы мемлекет» деген атау да бұл ұстанымды
бекіте түседі.

10.

11.

Сақ-тиграхаудалар
Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс даласында
көшіп-қонып
жүрген болуы керек
(олардың
қатарында әйгілі «Алтын адам» болуы да мүмкін).
Дахтар мен
массагеттер
Сырдарияның төменгі ағысы мен Арал маңын мекендеп,
тайпалық одақ құрған. Дахтардан парн тайпасы
(парфян) бөлініп шығып, кейін олар Иранда Аршакидтер
империясын (Парфия) құрды.
Исседондар
Солтүстік және Орталық Қазақстанда оқшауланып
тіршілік кешті. Тасмола мәдениетін қалдырды
Аргиппей
Аримаспа
Арал теңізінің
солтүстік-шығысы,Сарыарқаның
солтүстік батысы, Орталық
Қазақстан,
Солтүстік
Қазақстан жерлерін мекендеген
Шығыс Қазақстан, Алтай өңірі Павлодар
Қазақстанның басым бөлігін мекендеген.
мен
Шығыс

12.

САҚ ЖЕРЛЕУ ОРЫНДАРЫ
Сақтар алғашқы нағыз көшпелі малшылар болды.
Олар арба үстіне орналасқан баспаналарымен бірге
көшіп жүрген. Сақтар көшпелі өмір сүргендіктен,
ешқандай
қоныстар салмады.
Олардың
мәдениеті мен әлеуметтік жіктелуі туралы жерлеу
орындары – қорғандар (қорғандар тобы және
басқалар) бойынша Шығыс Қазақстандағы Майемер
мен Шілікті, Жетісудағы Бесшатыр мен Есік пікір
қалыптасты. Қазақстан аумағынан жүздеген сақ
қорғандары табылды. Олардың ең ежелгісі б.з.б. VIII
ғасырларға жатады

13.

Ірі қорғандардың диаметрі 100 м-ге, ал биіктігі
17 м-ге дейін жетті (Бесшатыр). Олардың
ішіндегі
жерлеу
орындары
Тянь-Шань
қарағайының бөренелерінен жасалды.
Алматы маңынан «Жетісу михрабы» деп
аталатын сақтардың құрбандық табағы
табылған

14.

САҚТАРДЫҢ ТАСМОЛА МӘДЕНИЕТІ
(б.з.б. VII-III ғғ.)
Солтүстік және Орталық Қазақстан аумағына
таралды.
Тасмолалық сақтардың (исседондықтар болуы мүмкін) жерлеу
құрылыстары мәйітті жерлейтін үлкен қорған мен оның
мінген атын көметін жапсарлас шағын қорғаннан тұрады
(Екі жерлеу орыны). Шағын қорғаннан
шығысқа
бағытталып, ұзындығы 20 м-ден 200 м-ге жететін екі
доға тектес тас тізбектер тізіледі. Мұндай «мұртты»
қорғандар тасмолалық мәдениеттің өзіндік ерекшелігі
болып табылады.

15.

Есік қорымы
К.Ақышев 1969 жылы Алтын адам, қаружарақ пен күміс тостағандар тапты.
Сақтардың 26 таңбадан тұратын күміс
тостаған сақтардың әліпбиі болғандығынан
мәлімет береді

16.

Шілікті
қорымы
Шығыс Қазақстан облысы Зайсан
ауданында орналасқан.
2003
жылы
профессор
Ә.Т.Төлеубаев
«Бәйгетөбе»
қорымына қазба жүргізіп, «Шілікті
алтын адамы» табылды.
Қазақстандағы ең көне б.з.б.VІІІ
ғасырға жататын патша жерлеу
орны табылған.

17.

Берел қорымы
Шығыс Қазақстан
облысы
Қатонқарағай
ауданында
орналасқан.
1998-1999 жылдары археолог-ғалым З.С.Самашев бастаған
Халықаралық қазақ-француз экспедиция зерттеді.
Мәйіттерді ұзақ сақтау үшін бальзамдаудың құпия әдістерін
қолданған.
Обадан 13 жирен жылқы табылған. Жылқылардың терісі, жүні,
мен еті сол күйінде сақталған. Әр жылқы кекіліненқұйрығына
дейін алтынмен
апталған. Біреуінің
басында
таутекенің
мүйіздерімен әшекейленген тері бет перде
(маска) болған

18.

САРМАТТАР
Қазақстанның батыс өлкелерін мекендеген. Геродоттың
айтуы бойынша Совраматтар.
Каспий теңізі көне заманда - Гиркан теңізі деп аталған.
Грек, Рим тарихшылары Диодор, Үлкен Плиний т.б.
еңбектерінде сарматтардың құрамына: роксалан, алан
(ас), сирак, аорс, дай (дах) тайпалары енгендігі
жазылады.
Геродоттың айтуы бойынша сармат
әйелдері туралы
«Амазонкалар
туралы аңыз» айтылады.

19.

Б.з.б. ІІІ ғасырда дах-массагеттердің
ығыстыруымен Ұлы Даланың батыс
бөлігін тастап кеткен тайпалық одақ.
ІІІ-ІV
ғасырларда
Сарматтар
ғұндардан
жеңіліп халықтардың
ұлы қоныс аударуына қатысқан.
Сармат ескерткіштері - Бесоба
қорымы, Сынтас қорымы, Лебедевка
қорымы, Володарка қорымы, Бәйте,
Терең ескерткіштері.

20.

АРАЛТӨБЕ АЛТЫН
АДАМЫ
Аралтөбе қорымы – Атырау облысы, Жылой
ауданында орналасқан.
Көсемдік пен абыздықты қоса атқарған көсемнің
қару-жарағы және асатаяғы табылған.
1999 жылы археолог З.Самашев тапқан. Б.з.б. ІІІ ғ.
жататын «екінші алтын адам» сармат көсемі.

21.

САҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҰЙЫМЫ
Қарапайым адамдардан айырмашылығы бар патшалар әулетінің
қорғандары қоғамда әлеуметтік жіктелуді ғана емес, сақтарда
патша әулеттерінің болғанын көрсетеді. Жазба дереккөздердің
мәліметінше, патша-көсемдер әскери қолбасшылар болған әрі
Олар дипломатиялық келіссөздер жүргізген. Осындай билеуші тектен
шыққандар
(көсемдер
мен
ақсақалдар)
әскеритайпалық ақсүйектерді құрады
Сонымен қатар қоғамда абыздар тобы да болды. Көптеген
жәдігерлер мен жазбалар сақтар ат құлағында ойнаған жақсы
садақшылар болғандығын
дәлелдейді.
Сақтардың әлеуметтік иерархиясының ең төменгі сатысында егінші
шаруалар тұруы мүмкін.