тема 2

1. ТАҚЫРЫП 2. Экономикалық ақпараттық жүйелер

Дәріс жоспары (1сағат)
1. Ақпараттық жүйелердің өмірлік циклі. АЖ
түрлері.
2. ЭАЖ құрылымы.
3. ЭАЖ жобалау.

2. 1. Ақпараттық жүйелердің өмірлік циклі. АЖ түрлері.

Ақпараттық жүйенің өмірлік циклі – бұл
ақпараттық жүйені құру туралы шешім қабылданған
сәттен бастап және оны пайдаланудан толық алу
сәтінде аяқталатын үздіксіз процесс.

3. 1. Ақпараттық жүйелердің өмірлік циклі. АЖ түрлері.

Ақпараттық жүйелерді жобалау әдістемесі АЖның өмірлік циклі (өмірлік цикл) түрінде жүйелерді
құру және сүйемелдеу процесін сипаттайды, оны
кезеңдердің және оларда орындалатын процестердің
белгілі бір реттілігі ретінде ұсынады.
Әр кезең үшін анықталады:
• Орындалатын жұмыстардың құрамы мен дәйектілігі,
• алынған нәтижелер,
• жұмыстарды орындау үшін қажетті әдістер мен
құралдар,
• қатысушылардың рөлі мен жауапкершілігі және т. б.

4. 1. Ақпараттық жүйелердің өмірлік циклі. АЖ түрлері.

ЭАЖ әзірлеудің өмірлік циклі (ЖЦ) мазмұнының
мәні әр түрлі тәсілдерде бірдей және келесі
кезеңдерді орындауға келіп тіреледі:
1) талаптарды жоспарлау және талдау (жоба
алдындағы кезең) – жүйелік талдау: қолданыстағы
ақпараттық жүйені зерттеу және талдау, құрылатын
ЭАЖ-ға қойылатын талаптарды анықтау, ЭАЖ
әзірлеуге техникалық-экономикалық негіздемені
(ТЭН) және техникалық тапсырманы (ТТ) ресімдеу;

5. 1. Ақпараттық жүйелердің өмірлік циклі. АЖ түрлері.

2) жобалау (техникалық жобалау, логикалық
жобалау): автоматтанды-рылған функциялар
(функционалдық сәулет) құрамын және кіші
жүйелерді (жүйелік сәулет) қамтамасыз ететін
құрамды тұжырымдалған талаптарға сәйкес әзірлеу,
ЭАЖ техникалық жобасын ресімдеу;
3) іске асыру (жұмыстық жобалау, физикалық
жобалау, бағдарламалау): бағдарламаларды әзірлеу
және баптау, деректер базасын толтыру,
қызметкерлерге арналған жұмыс нұсқаулықтарын
құру, жұмыстық жобаны ресімдеу;

6. 1. Ақпараттық жүйелердің өмірлік циклі. АЖ түрлері.

4) енгізу (тестілеу, тәжірибелік пайдалану): ЭАЖ
кіші жүйелерін кешенді жөндеу, персоналды оқыту,
экономикалық объектінің бөлімшелері бойынша
ЭАЖ кезең-кезеңімен пайдалануға енгізу, ЭАЖ
қабылдау-тапсыру сынақтары туралы актіні
ресімдеу;
5) ЭАЖ пайдалану (сүйемелдеу, жаңғырту): ЭАЖ
жұмыс істеуі туралы рекламациялар мен
статистиканы жинау, қателер мен олқылықтарды
түзету, ЭАЖ жаңғыртуға қойылатын талаптарды
ресімдеу және оны орындау (2-5 кезеңдерді
қайталау).

7. 1. Ақпараттық жүйелердің өмірлік циклі. АЖ түрлері.

Модельдердің әрқайсысы ұйым қызметінің Функционалды
және ақпараттық модельдерінің жиынтығы болып
табылады. "Қалай" моделінен "қалай болу керек" моделіне
өту жолдарын анықтау қажет.
Ауысу не қолданыстағы бизнес процестерді жетілдіру
жолымен, не бизнес-процестерді түбегейлі қайта жобалау
(бизнес - процестердің реинжинирингі) арқылы жүзеге
асырылуы мүмкін.
Жобалау кезеңі, әдетте, мыналарды қамтиды:
• жүйенің архитектурасын анықтау,
• жүйенің функцияларын анықтау,
• сыртқы жұмыс жағдайларын анықтау,
• интерфейстер және пайдаланушылар мен жүйе
арасындағы функцияларды бөлу,
• бағдарламалық және ақпараттық компоненттерге
қойылатын талаптар,
• орындаушылар құрамы және әзірлеу мерзімі.

8. 1. Ақпараттық жүйелердің өмірлік циклі. АЖ түрлері.

Ақпараттық жүйелер - бұл ақпараттың үлкен
көлемін сақтауға, ретке келтіруге және талдауға
арналған құралдар кешені. Ақпараттық жүйелер
электрондық және электрондық емес.
Электрондық емес ақпараттық жүйелерге:
Кітапханадағы каталог;
Ауруханадағы тіркеу бөлімі;
Кітапхана.
Электрондық ақпараттық жүйелерге:
Кәсіпорындар кадр бөлімінің деректер базасы;
Ұялы телефондағы жазу кітапшасы;
Интернет желісі.

9. 1. Ақпараттық жүйелердің өмірлік циклі. АЖ түрлері.

Ақпараттық жүйелердің үш түрі бар:
1. Деректер базасы - белгілі бір түрдегі
құрылымдалған ақпараттың үлкен көлемін сақтауға
арналған жүйе (үлгі бойынша енгізілетін ақпарат).
Деректер базасына мынадай ақпараттық жүйелер
жатады:
• кітапхана каталогы;
• аурухана тіркеу бөлімі;
• ұялы телефонның жазу кітапшасы;
• кадрлар бөлімінің деректер базасы.

10. 1. Ақпараттық жүйелердің өмірлік циклі. АЖ түрлері.

2. Білім базасы - әр түрлі құрылымдалмаған
ақпараттың үлкен көлемін сақтауға арналған
жүйе. Білім базаларына келесі Ақпараттық
жүйелер жатады:
• кітапханасы;
• Интернет желісі.

11. 1. Ақпараттық жүйелердің өмірлік циклі. АЖ түрлері.

3. Ақпараттық-талдау жүйесі - сақталатын
ақпаратты сақтауға және талдауға арналған жүйе
• Exсel;
• STATISTICA;
• SPSS;
• 1С бухгалтерия;
• 1C предприятие.

12. 1. Ақпараттық жүйелердің өмірлік циклі. АЖ түрлері.

Барлық электрондық ақпараттық жүйелер ақпаратты
сақтау тәсілі бойынша екі сыныпқа бөлінеді:
• Файл-сервер технологиясы бойынша жұмыс істейтін
желілік емес Ақпараттық жүйелер. Бұл жүйелер
компьютерлік желіні пайдаланбай жеке тұрған
компьютерде жұмыс істейді (Excel, STATISTICA,
SPSS);
• Клиент-сервер технологиясы бойынша жұмыс
істейтін желілік ақпараттық жүйелер. Бұл жүйелер
компьютерлік желіге (Интернетке) қосылған
компьютерде жұмыс істейді.

13. 1. Ақпараттық жүйелердің өмірлік циклі. АЖ түрлері.

Клиент-сервер
технологиясының
файл-сервер
технологиясынан негізгі айырмашылығы ақпаратты сақтау
тәсілі болып табылады, файл-сервер технологиясының мәні
келесіде - ақпараттық жүйенің интерфейсі және ол бір
компьютерде (жергілікті) сақталатын деректер.
1. Желі клиенттері желіге қосылған пайдаланушылардың
компьютерлері болып табылады. Клиенттер желі арқылы
серверге қол жеткізе алады. Кейде желі клиенттері клиенттік
компьютерлер деп аталады.
2. Желі сервері - желіні басқаратын компьютер. Сервердің
барлық ресурстары желі клиенттеріне қол жетімді, яғни
сервердегі кез келген деректерді өзгерту барлық желі
клиенттеріне бірден көрінеді.

14. 1. Ақпараттық жүйелердің өмірлік циклі. АЖ түрлері.

Клиент-сервер технологиясы бойынша құрылған ақпараттық
жүйелерде ақпарат серверде сақталады, ал ақпараттық жүйенің
интерфейсі клиенттік компьютерлерде сақталады, ол арқылы
ақпараттық жүйенің пайдаланушылары деректерге қол жеткізе
алады.

15. 2. ЭАЖ құрылымы

Ақпараттық жүйе - мақсатқа жету мүддесі үшін
ақпаратты сақтау, өңдеу және беру үшін қолданылатын
құралдардың, әдістер мен персоналдың өзара байланысты
жиынтығы.
Экономикалық ақпараттық жүйе (ЭАЖ) - бұл
экономикалық объектінің тікелей және кері ақпараттық
байланысының ішкі және сыртқы ағындарының
жиынтығы, ақпаратты өңдеуге және басқарушылық
шешімдерді әзірлеуге қатысатын әдістер, құралдар,
мамандар.
Ақпараттық жүйенің (АЖ) құрылымы ішкі жүйелер деп
аталатын оның жеке бөліктерінің жиынтығын құрайды.
Ішкі жүйе - бұл кез-келген негізде бөлінген жүйенің
бөлігі.
ЭАЖ-ны ішкі жүйелерге ең көп таралған бөлу - бұл
қамтамасыз ететін және функционалды бөліктерді бөлу.

16. 2. ЭАЖ құрылымы

17. 2. ЭАЖ құрылымы

АЖ функционалдық кіші жүйесі міндеттер арасындағы
ақпараттық алмасулардың (байланыстардың) жоғары дәрежесі
бар экономикалық міндеттер кешенін білдіреді. Бұл жағдайда біз
кіріс және шығыс ақпараттың нақты анықталған жиынтығымен
ақпаратты өңдеудің белгілі бір процесін түсінеміз (мысалы,
жалақы есептеу, материалдардың келуін есепке алу, сатып алуға
тапсырыс беру және т.б.).
ЭАЖ функционалды ішкі жүйелері әртүрлі принциптерге сәйкес
құрылуы мүмкін:
басқару деңгейі (жоғары-стратегиялық, орта-тактикалық,
төменгі-жедел);
басқарылатын ресурстың түрі (материалдық, еңбек, қаржы
және т. б.);
қолдану саласы (Банк, Қор нарығы және т. б.);
басқару функциялары (жоспарлау, реттеу (жедел басқару),
есепке алу, талдау).

18. 2. ЭАЖ құрылымы

Функционалдық ішкі жүйелердің құрамы көбінесе
экономикалық жүйенің ерекшеліктерімен, оның
салалық
тиістілігімен,
меншік
нысанымен,
кәсіпорын қызметінің көлемімен, сипатымен
анықталады.
Кәсіпорынның ықтимал функционалдық ішкі
жүйелері және осы ішкі жүйелер шеңберінде
шешілетін типтік міндеттер 1-кестеде келтірілген.

19.

Маркетингтік
Өндірістік ақпараттық
ақпараттық жүйелер жүйелер
Қаржылық және
есептік
ақпараттық
жүйелер
Кадрдың
ақпараттық жүйесі
Басшылық-тың
ақпараттық жүйесі
Нарықты зерттеу
және сатуды болжау
Жұмыс көлемін
жоспарлау және
күнтізбелік жоспарларды
әзірлеу
Тапсырыстар
портфелін басқару
Еңбек ресурсындағы
қажеттілікті талдау
және болжау
Ұйымның қызметін
бақылау
Сатуды басқару
Өндірісті жедел бақылау
және басқару
Кредиттік саясатты
басқару
Қызметкерлер туралы Жедел проблемаларжазбалар
ды анықтау
мұрағаттарын жүргізу
Жаңа өнім өндіру
бойынша
ұсынымдар
Жабдықтың жұмысын
талдау
Қаржы жоспарын
әзірлеу
Дайындықты талдау
және жоспарлау
Басқарушы-лық
және стратегиялық
жағдайларды талдау
Бағаны талдау және
белгілеу
Жеткізушілердің
тапсырыстарын
қалыптастыруға қатысу
Қаржылық талдау
және болжау
-
Стратегиялық
шешімдерді әзірлеу
процесін
қамтамасыз ету
Тапсырыстар-ды
есепке алу
Қорларды басқару
Бюджетті
бақылау.Бухгалтерлік есеп және
жалақы есебі
-
-

20. 2. ЭАЖ құрылымы

Ішкі жүйелерді бөлу жүйені құру жұмыстарын
бөлуді жеңілдету және басқару объектісінің
тиісті ұйымдастырушылық байланыстарына
сілтеме жасау үшін қолданылады.
АЖ қамтамасыз ету кіші жүйелері қамтамасыз
етудің қандай да бір түрлері қолданылатын
нақты функционалдық кіші жүйелерге
қарамастан барлық АЖ үшін ортақ болып
табылады. Ішкі жүйелердің құрамы таңдалған
пән саласына байланысты емес.

21. 3. ЭАЖ жобалау

Автоматтандырылған экономикалық ақпараттық
жүйелерді жобалау дегеніміз - бастапқы ақпаратты алу
және түрлендіру жүйесін ұйымдастырумен, яғни
автоматтандырылған ақпараттық жүйені ұйымдастырумен
байланысты техникалық құжаттаманы әзірлеу процесі.
Кез-келген АЖ құру процесі бірқатар дәйекті кезеңдерге
бөлінеді, олардың әрқайсысы белгілі бір өнімді шығарумен
аяқталуы керек, мысалы, модельдер, алгоритмдер,
құжаттамалар, бағдарламалық өнімдер және т.б. әр кезең
үшін, жалпы жағдайда, осы кезеңнің мақсаттары мен
міндеттеріне сәйкес келетін дамуды қамтамасыз етуге
арналған өзіндік технологиялар (әдіснамалар) және
аспаптық жобалау құралдары бар.

22. 3. ЭАЖ жобалау

Әдетте, АЖ-ны дамытудың келесі жалпы
3. ЭАЖ жобалау
кезеңдері бөлінеді:
• Пәндік саланы зерттеу: кәсіпорынның
ұйымдық құрылымын, оның қызметін және
ақпаратты өңдеудің қолданыстағы жүйесін
зерттеу және талдау; негізгі бизнес-процестерді
оқшаулау және модельдеу; әлеуетті
пайдаланушылардың ақпараттық талаптарын
жинау; жүйеге қойылатын талаптарды
қалыптастыру; ЭАЖ әзірлеуге арналған
техникалық тапсырманы (TТ) жобалау (бұл
кезең жүйелік талдау кезеңі немесе алдын-ала
жобалау деп те аталады).
• Логикалық жобалауды қамтитын жобалау,
оның негізгі бөлігі - ақпараттық негізді (ДБ
немесе қойманы) жобалау және техникалық
жобалау – жүйенің құрылымын айқындау
(функционалдық және қамтамасыз ететін кіші
жүйелердің құрамы), аппараттық платформаны
және операциялық жүйені, ДБ архитектурасын
(орталықтандырылған немесе бөлінген) таңдау
және т. б. бұл кезеңде ЭАЖ техникалық жобасы
ресімделеді.

23. 3. ЭАЖ жобалау

• ДБ-ны әзірлеу мен толықтыруды, функционалдық кіші
жүйелерге арналған бағдарлама - қосымшаларды құруды
қамтитын іске асыру. Бұл кезеңде ЭАЖ техникалық жобасы
жасалады. Бұл кезеңде пайдаланушыларға арналған барлық
бағдарламалар мен нұсқаулықтардың сипаттамаларын
қамтитын Eis жұмыс жобасы жасалады.
• Тестілеу, тәжірибелік пайдалануға беру. Бұл кезеңде ЭАЖ
кіші жүйелерін кешенді жөндеу, жүйені кәсіпорын бөлімшелері
бойынша пайдалануға кезең-кезеңімен енгізу жүргізіледі. Кезең
аяқталғаннан кейін жүйені өнеркәсіптік пайдалануға қабылдаутапсыру туралы акт ресімделеді.
• ЭАЖ пайдалану және сүйемелдеу. Бұл кезеңде қателер мен
кемшіліктер табылуы мүмкін және түзетілуі керек, сонымен
қатар жүйені мүмкін модернизациялауға қойылатын талаптар
тұжырымдалып, модернизацияның өзі орындалуы керек.

24. 3. ЭАЖ жобалау

Жалпы айтқанда, іс жүзінде алғашқы екі кезең ғана ЭАЖ-ны
жобалауға байланысты, ал ЭАЖ-ны құру туралы шешім
қабылданған сәттен бастап оның жұмысын тоқтатқанға дейін
оның дамуында өтетін кезеңдердің барлық жиынтығы әдетте
ЭАЖ өмірлік циклі деп аталады. Өмірлік циклдің әр
кезеңіндегі әрекеттер мен міндеттердің сипаттамасы және
кезеңдер мен кезеңдердің реттілігі өмірлік цикл моделі деп
аталады.
Модель іс жүзінде жүйенің әртүрлі жағдайларын көрсетеді: оның
дамуы, жұмыс істеуі және өмір бойы қызмет етуі.
Қазіргі уақытта өмірлік циклдің үш моделі қолданылады:
• 1) жоғарыда көрсетілген барлық кезеңдерді қатаң белгіленген
тәртіппен дәйекті орындауды көздейтін каскадты модель,
бұл ретте келесі кезеңге өту алдыңғы кезең толық аяқталғаннан
кейін ғана мүмкін болады. Осылайша, бұл модель әр кезеңде
аяқталған өнімдерді әзірлеуді қамтиды, бұл іс жүзінде
пайдаланушылардың талаптарын өзгертуге немесе нақтылауға
жол бермейді. Бұл "қатаң" модель салыстырмалы түрде
қарапайым АЖ-ны жасау кезінде ғана жақсы жұмыс істейді.

25. 3. ЭАЖ жобалау

• 2) итерациялық модель сонымен қатар кезеңдердің
дәйекті орындалуын қамтамасыз етеді, бірақ егер кейінгі
кезеңдердің нәтижелерін ескере отырып, олардың
нәтижелерін түзету қажет болса, келесі кезең аяқталғаннан
кейін алдыңғы кезеңдерге оралуға мүмкіндік береді. Бұл
модель АЖ құрудың нақты процесіне көбірек сәйкес келеді,
бірақ ол әрдайым туындаған өзгерістер мен
нақтылауларды тез ескеруге мүмкіндік бермейді.
• 3) спиральды модель оның сапасын бағалау,
пайдаланушылардың талаптарын нақтылау және келесі
айналымда жұмысты жоспарлау үшін жүйенің кейбір
прототипін (келесі нұсқа) әр айналымда кезең-кезеңмен
құруды қамтиды. Бұл жағдайда жобалауды ұйымдастыруда
белгілі (және бағдарламалау!) функционалдық кіші
жүйелердің құрамы және олардың өзара және ДБ-мен
интерфейсі, ДБ-ны жобалау және т.б., содан кейін
деректерді өңдеудің нақты міндеттерін әзірлеу және іске
асыру сияқты жалпы жүйелік мәселелер алдымен
әзірленген "жоғарыдан-төменге" тәсілдемесі.

26. 3. ЭАЖ жобалау

• Спиральды өмірлік цикл моделін прототиптік немесе
RAD технологиясын қолдана отырып жүзеге
асыруға болады (жылдам қосымшаны дамытуқосымшаларды жылдам әзірлеу). Осы технология
бойынша ЭАЖ талаптарды нақтылаудан бастап
бағдарламалық кодты нақтылауға дейін
прототиптерді дәйекті түрде кеңейту арқылы
әзірленеді.
• Бұл технологияның маңызды ерекшелігі - жүйенің
болашақ пайдаланушыларының дамуының барлық
кезеңдеріне белсенді қатысу мүмкіндігі. Мұндай
технологияны қолданған кезде итерациялар мен
пайдаланушылардың талаптары арасында қателер
мен сәйкессіздіктер аз болады, бұл біріншіден,
даму уақытын қысқартуға, екіншіден, сайып
келгенде, клиенттерді мүмкіндігінше
қанағаттандыратын жүйені алуға мүмкіндік береді.

27. 3. ЭАЖ жобалау

АЖ ( және жалпы бағдарламалық жүйелер) өмірлік
циклі реттелетін және өмірлік циклдің белгілі бір
моделі ұсынылатын бірқатар стандарттар бар. Базалық
халықаралық стандарт 1995 жылы қабылданған
ISO/IEC 12205 стандарты болып табылады. Олардың
тек бесеуі бар:
ЭАЖ сатып алуға және жеткізуге байланысты
шарттық процестер.
Жүйеде көрсетілетін кәсіпорын процестері.
Жобалау процестері.
Жүйенің жұмыс істеуін енгізу, сүйемелдеу,
қамтамасыз етумен байланысты техникалық
процестер.
Арнайы процестер (қарастырылмайды).

28. 3. ЭАЖ жобалау

2002 жылы прототиптік (RAD) технологияның ерекшеліктерін жақсырақ ескеретін ISO/IEC 15288 стандартының тағы
бір нұсқасы жарық көрді. Біз осы стандартта қарастырылған
өмірлік цикл кезеңдері мен оларға сәйкес процестерді кесте
түрінде береміз.
№п
Кезең
Кезең нәтижелерді сипаттау
1
Тұжырымдамаларды
қалыптастыру
Қажеттіліктерді талдау, тұжырымдама мен
жобалық шешімдерді таңдау
2
Әзірлеу
Жүйені жобалау
3
Іске асыру
Жүйені дайындау
4
Пайдалану
Жүйені пайдалануға енгізу және пайдалану
5
Қолдау
Жүйенің жұмыс істеуін қамтамасыз ету
6
Пайдаланудан шығару Пайдалануды тоқтату, бөлшектеу, мұрағаттау