11-2-6

1.

Тақырыбы: Арендердің қасиеттері мен қолданылуы
11 -сынып
Химия пәні мұғалімі:

2.

11
13
15
48576
14
18
10
31912
20
16
17
219
11
13
15
48576
14
18
10
31912
20
16
17
219
11
13
15
48576
14
18
10
31912
20
16
17
219
11
13
15
48576
14
18
10
31912
20
16
17
219
11
13
15
48576
14
18
10
31912
20
16
17
219
11
13
15
48576
14
18
10
31912
20
16
17
219

3.

Бензол молекуласының құрылысы
Ароматты көмірсутектер деп молекула құрамында бір немесе бірнеше
бензол сақинасы бар қосылыстарды айтады. Ароматты көмірсутектердің
қарапайым өкілі – бензол С6H6 . Бензолдардың гомологтық қатарында жалпы
формуласы СnH2n-6 (n≥6)
Бензолды алғаш рет 1825 жылы ағылшын химигі Майкл Фарадей ашты.
Бензолдың алғашқы құрылымдық формуласын 1965 жылы неміс химигі
Фридрих Кекуле ұсынды.
https://cdn3-kt-vdc.bilimland.kz/upload/content/platform_lessons/L_10764/74.mp4?v1526298865613
3

4.

Бензол молекуласының құрылысы
Көміртектің әр атомы үш σ-байланыс түзеді, оларды
жазықтықта 120° бұрыш жасап орналасады.
Ал алты көміртек атомының гибриттенбеген р –
электрон бұлттары σ – байланыс орналасқан жазықтыққа
перпендикуляр орналасып, біртұтас π – электрон бұлттар
түзеді. π-электрон бұлтындағы электрондар тығыздығы
бірдей бөлінген.
4
https://cdn3-kt-vdc.bilimland.kz/upload/content/platform_lessons/L_10764/76.mp4?v1526299169385
4

5.

Бензолдың резонанстық құрылымы
Делокализацияланған электрондардан тұратын
молекулалар
екі
басты
нұсқармен
бөлінген
резонанстық құрылымдармен көрсетілген.
Бензолдағы электрондардың делокализациялануын көрсетудің бір әдісі оның құрылымын
резонанстық құрылымдар ретінде көрсету.
Мысалы ретінде күнделікті өмірде пайдаланылатын нафталинді келтіруге болады.
Нафталин бензол секілді ароматты көмірсутектер тобына жатады. Ол көміртектің екі көршілес
атомымен (конденсацияланған сақина деген атпен белгілі) бөлінген екі бензол сақинасынан тұрады.
Нафталин үш резонанстық құрылым түрінде көрсетіле алады.
https://cdn3-kt-vdc.bilimland.kz/upload/content/platform_lessons/L_10764/78.mp4?v1526353868079
5

6.

Бензол гомологтары және олардың қасиеттері
Бензол гомологтары бір немесе бірнеше сутек атомдардың радикалдарға
ауысуымен түзілетіндіктен, оларды орынбасарлар деп атайды. Мысалы,
метилбензол (толуол):
Конденсацияланған полициклдік ароматтық көмірсутектер – химиялық
құрылысында үш және оданда көп бензол сақинасы бар қосылыс.
Көптеген конденсацияланған полициклдік ароматтық көмірсутектерге
канцерогендік қасиет тән.
Қоршаған ортаның полициклдік ароматтық көмірсутектермен негізгі
ластаушыларына энергетикалық өндіріс, автокөліктер, химиялық және мұнай
өндіруші өнеркәсіптер жатады.
https://cdn3-kt-vdc.bilimland.kz/upload/content/platform_lessons/L_10764/57.mp4?v1512799148405
Конденсацияланған полициклдік ароматтық көмірсутектер
https://bilimland.kz/upload/content/platform_lessons/L_10764/64.mp4?v1517823528241
6

7.

Бензолдың гомологтары
Ароматты қосылыстардың канцерогендік қасиеттері
https://cdn3-kt-vdc.bilimland.kz/upload/content/platform_lessons/L_10764/66.mp4?v1517823985184
7

8.

Алынуы
Ароматты көмірсутектер, негізінен, таскөмір шайырынан, көмірді құрғақ айдау мен
мұнайды айдау нәтижесінде түзілетін газдардан алынады.
Алкандарды ароматтау. Мұнай құрамына
кіретін сәйкес алкандарды қыздырылған
өршіткі арқылы өткізгенде сутек бөлініп
цикл түзеді. Осы процесс ароматтау деп
аталады:
Ацетилен алу, Ацетиленді
белсендірілген көмір қатысында
қыздырып, бензол алуға болады
8

9.

Алынуы
Циклоалкандардан алу. Мұнай
құрамындағы циклогексаннан бензол
алуға болатынын орыс ғалымы
Н.Д.Зелинский дәлелдеді. Реакцияның
жүру жағдайы алғашқы реакциямен
бірдей
Галогеналкиндер бензолмен өршіткі
қатысында әрекеттесіп, бензол
гомологтарын түзеді.
9

10.

1-тапсырма Топтық жұмыста оқушылар:
Бензол және оның гомологтарының химиялық қасиеті шағын
шығармашылық жұмыс “Джигсо” әдісімен
І-топ ПАРА тобына Қалай қосылу реакцияларына түседі ?
Мысал келтіріп ,дәделдеп қорғайды
ІІ-топ МЕТА тобына Қалай орынбасу реакцияларына түседі ?
Мысал келтіріп ,дәделдеп қорғайды
2-тапсырма
ІІІ-топ ОРТО тобына Қалай тотығу.полимерлену
Бензол және оның гомологтарының физикалық
реакцияларына түседі ?
қасиеті мен қолданылуын көрсетеді
Мысал келтіріп ,дәделдеп қорғайды
Бензол оның гомологтарының
қасиеті
+,-
Суда ериді
Сұйық
Иісі бар
Қатты заттар
Органикалық еріикіште ериді
10

11.

3-тапсырма
1.Бензол туындысының жалпы формуласы:
а) СnH2n-2
б) СnH2n
в) СnH2n+2
г) СnH2n-6
2.Метилбензол және толуол-бұл:
а) құрылымдық изомерлер
б) гомологтар
в)бірзат
г)түрлі кластағы заттар
3. Бензолғатән реакция:
А) қосылу
Б) орынбасу
В) тотығу
г) барлықаталғанда
4-тапсырма
Оқулықта берілген тапсырманы орындатады, бақылайды,
мысал, үлгі көрсетеді
Тривиаль
дық
атауы.
А) метаксилол
Б)параксилол
В)ортоксилол
Г) толуол
Жүйелі атауы.
1)Метилбензол
2)Этилбензол
3)1,5-диметилбензол
4)1,2-диметилбензол
5) 1,3-диметилбензол
6)1,4-диметилбензол
11

12.

Қосымша Бекіту тапсырмалары
1-тапсырма. Көмірсутектердің атауын IUPAC бойынша атаңыз.
А)
B)
C)
D)
Дескриптор: Көмірсутектердің атауын IUPAC бойынша атайды.
12

13.

Дұрыс жауабы
А)
B)
C)
D)
13

14.

Бекіту тапсырмалары
2-тапсырма.Берілген реакция тізбектерін орында.
Дескриптор: реакция тізбектерін орындайды.
14

15.

Дұрыс жауабы:
2-тапсырма.Берілген реакция тізбектерін орында.
15