Тұқымқуалаушылыққа бейім аурулар

1. Тұқымқуалаушылыққа бейім аурулар

2.

• Қоршаған орта немесе тұқымқуалаушылықпен
детерминацияланған аурулармен қатар тағы да
үлкен және нозологиялық жағынан әртүрлі аурулар
тобы бар, олардың дамуы белгілі бір тұқымқуалайтын
факторлардың және орта факторларының
әсерлесуімен анықталады.
• Аурулардың бұл тобын тұқымқуалаушылыққа бейім
аурулар деп атайды.
• Осы аурулардың этиологиясы және патогенезі
күрделі, көпсатылы және көп жағдайда түсініксіз.

3.

• Тұқымқуалаушылыққа бейім аурулардың негізіне
адам популяциясының фермент, құрылымдық және
транспорттық белоктар, Ад бойынша кең генетикалық
балансталған полиморфизмі жатады.
• Адам популяциясында 25-30 % -дан кем емес
локустар екі және одан көп аллелдермен көрсетілген.
• Сәйкесінше, аллелдердің жеке комбинациясы
көптүрлі.
• Олар физикалық ерекшелігі, қабілеттілігінде ғана
емес, сонымен бірге қоршаған ортаның патогендік
факторларына ағзаның реакциясы кезінде
байқалатын әр адамның генетикалық бірегейлігін
қамтамасыз етеді.

4.

• Тұқымқуалаушылққа бейім аурулар
орта факторларының қоздырушы
әрекеті кезіндегі сәйкес генотипке ие
адамдарда пайда болады.
• Тұқымқуалаушылыққа бейім аурулар
полигендік және моногендік негізге ие
болуы мүмкін.

5.

• Моногендік тұқымқуалауға бейімділік бір
генмен анықталады, яғни осы геннің
патологиялық мутациясымен
баланысты, бірақ патологиялық
мутацияны анықтау үшін сыртқы орта
факторы міндетті түрде әсер ету керек,
ол негізінен дәл
индентификацияланады және осы
ауруға қатысы бойынша маманданған
ретінде қарастырылуы мүмкін.

6.

• Полигенді тұқымқуалауға бейімділік бірнеше гендердің
аллелдерінің сәйкес келуімен анықталады.
• Әрбір аллель жекеше түрде патологиялыққа қарағанда қалыпты
болады.
• Ауруға олардың белгілі бір комбинациясы бейімделеді.
• Осы гендердің және олардың аллелдерінің идентификациясы
күрделендірілген.
• Өзінің патологиялық потенциалын олар бірнеше сыртқы орта
факторларының кешенімен бірге көрсетеді.
• Бұл мультифакториалды аурулар.
• Генетикалық және орта факторларының рөлі осы ауруға ғана
емес, сонымен қатар әр ауру үшін әртүрлі.

7. Тұқымқуалаушылыққа бейім ауруларға мысалдар

8.

• Тұқымқуалаушылыққа бейім аурулардың әрбір
нозологиялық формасы шынымен де генетикалық
гетерогенді топ болып табылады.
• Жекеше аурулар (мысалы, жүректің ишемия ауруы,
асқазан жарасы, қант диабеті) негізінде бір ғана ауру
емес, ол клиникалық соңғы көрінісі бірдей аурулар
жиынтығы.
• Әр топта бірнеше субтиптер болады, олар әртүрлі
генетикалық және генетикалық емес себептермен
шартталған.
• Мысалы, жүректің ишемия ауруының тобы ішінде
гиперхолестеринемияның бірнеше моногендік
формасына бөлінген.

9. Тұқымқуалаушылыққа бейім аурулардың себептері.

10.

• Тұқымқуалаушылыққа бейімділіктің үш дәрежесі және
орта әсерінің үш дәрежесі шартты түрде алынды:
әлсіз, орташа, күшті.
• Әлсіз тұқымқуалаушылыққа бейімділік кезінде және
үлкен емес орта әсері кезінде ағза гомеостазды ұстап
тұрады және ауру дамымайды, бірақ зиян
факторлардың әсері күшейген кезде адамдардың
белгілі пайызы ауруға ұшырайды.
• Тұқымқуалаушылыққа бейімділіктің үлкен дәрежесі
кезінде ортаның сол бір факторлары
ауыратындардың көп санының пайда болуына әкеп
соғады.

11.

• Тұқымқуалауға бейім аурулардың пайда болған
кезінде тұқымқуалаушылық пен ортаның мәні.
• I, II, III — тұқымқуалаушылық дәрежесі (әлсіз, орташа,
күшті);
• 1,2,3 — әртүрлі ортаның зиян факторлары;
• Айналуы бойынша — ауыратындардың үлесі (%).

12.

• Аурудың қарастырылып отырған
ерекшеліктерінің бірі - отбасының
генетикалық конституциясымен
шартталған олардың белгілі бір
отбасындағы жиіліктің артуы.

13.

• Гипертониялық аурумен ауыратын отбасының шежіресі.

14.

• Атопиялық аурумен ауыратын
отбасының шежіресі.

15.

Моногенді формалар
Тұқымқуалаушылықа бейім аурулардың моногенді формасының
генетикалық негізі болып жеке гендердің мутациясы табылады.
Бұл бейімділік аутосомалы-рецессивтік немесе Х—тіркескен рецессивті
тип бойынша тұқымқуалайды.
Алайда ауру ұрпақтардың жойылуы буындарда менделевтің
тұқымқуалаушы тиіпе сәкес келмейді, себебі тасымалдаушы өмір сүру
аралығында «байқалатын» фактормен байланыс жасауы тиіс.
Адам популяциясында тұқымқуалаушы патологияның осы
формаларының сақталу себептері сол бір арнайы орта факторларына
тасымалдаушының бейімделуінің төмендігіне қарамастан әлі
анықталмады.
Бұндай мутациялардың жоғары концентрациясының популяциялықгенетикалық түсінігі гетерозиготалы тасымалдаушылардың осындай
орта факторларына толықтай генетикалық бейімделудің сақталуын
қабылдауға негізделген..

16.

• «Үндемейтін» гендердің патологиялық әсері
қоршаған ортаның факторларының әсерінен
байқалады.
• Осы уақытқа деін 40-тан аса локустар белгілі,
олардағы мутация қосымша жағдай кезінде, яғни
нақты әр ген үшін «көрінетін» фактордың әсері
кезінде ауруларды тудыруы мүмкін.
• Көрінетін сыртқы факторлардың
«концентрациясының» айырмашылығы (көбінесе
тағам, су, ауа құрамындағы химиялық заттар) бір
аурудың бір отбасы арасында әртүрлі түрде көрінуіне
әкеп соғады

17.

Полигенді формалар
Тұқымқуалаушылықа бейім аурулардың
полигенді табиғатын дәлелдеу үшін 3
негізгі әдіс қолданылады: клиникалықгенеалогиялық, егіздік және
популяциялық-статистикалық.

18.

• Тұқымқуалаушылыққа бейім аурулар үшін полигенді
тұқымқуалаудың барлық белгілері тән.
• 1. Популяцияда ауру жиі кездескен сайын,
пробанданың туыстары үшін қауіп жоғары болады
және туыстар арасындағы қауіп ауқымындағы
айырмашылық көп.
• 2. Пробанданың ауруы қатты байқалған сайын,
оның туысқандары үшін ауру қаупі жоғары болады.
• 3. Пробанданың туысқандары үшін ауру қаупі
жоғары болады, егер ауруға шалдыққан басқа қандас
туысы болса.
• 4. Жынысы бойынша аурудың жиілігінде
айырмашылықтар болған жағдайда туысқандары
үшін ауру қаупі жоғары болады, егер пробанда аз
зақымданған жынысқа жататын болса.

19.

Тұқымқуалайтын бейімдіктің клинико-генеалогиялық дәлелдері
Біршама нақты дәлелдер генеологиялық әдістердің қолданылған 3
тәсілдерінің ішінде біреуінің көмегімен алынады.
1. Пробандаларды ата-тегінде ауру бар болуына байланысты
топтарға бөледі.
Осындай мәліметтер сараптамасы тек ауру пробандаларға жасалады,
олардан осы аурумен ауырған туыстарына арналған генеологиялық
мәліметтер алған.
Мысалы, гипертониялық ауруы бар адамнан тірі және өлген атананасының бары туралы мәліметтер жинайды.
Сосын барлық пробандаларды топтарға бөледі: а) ата –аналарының
гипертониялық ауруы жоқ б) ата-анасының біреуі ауруға шалдыққан; в)
ата-атасының екеуі де ауруға шалдыққан.
Қорытындысында алынған топтардың сандық салыстырулары
жүргізіледі.

20.

• 2. Туыстар арасындағы ауру адамдардың жиілігі
ауру пробандалар тобында салыстырылуы мүмкін
және арнайы таңдалынып алынған бақылау тобында
салыстырылуы мүмкін.
• Клинико – генеологиялық мәліметтерді жинақтау
бойынша барлық жұмыстарды туыстық дәрежесі
сәйкес келетін туысқандары үшін қатал түрде
жүргізеді. Мысалы, көптеген студенттердің ішінен
топтың үлкендігіне байланысты екеуін таңдап алады:
жара ауруымен ауыратындар және дені сау
студенттер.
• Одан кейін ата-анасының, бауырларының,
әпкелерінің жара ауруларының бары туралы
клинико – генеологиялық мәліметтер жинақталады.
Сосын, дені сау туыстары мен ауруға шалдыққан
студенттердің жара ауруының жиілігін салыстырады.

21.

• 3. Ауру адамдардың отбасындағы
аурушаңдықты (жалпылама) осы
аурудың популяциялық жиілігімен
салыстыруға болады.
• Бұндай тәсіл – клинико – генеологиялық
және популяциялық – статистикалық
әдістердің қисындасуы.
• Оны шизофрения, аллергия, ревматизм
және т.б аурулардың
тұқымқуалаушылық табиғатын зерттеу
үшін кеңінен қолданған

22.

Егіздік әдісті тұқымқуалайтын бейімдікті
дәлелдеу үшін қолдану
• Егіздік әдіс жеткілікті түрде обьективті және
сезімтал әдіс болып есептеледі.
• Барлық зерттеулер моно- және дизиготалы
егіздердің конкорданттылығын салыстыру
жолымен жүргізілді(бірінші нұсқа) .
• Егіздік әдістің екінші нұсқасы – бірге және жекежеке өскен көпзиготалы егіздердің
конкорданттылығын салыстыру –
тұқымқуалайтын бейімділігі бар ауруларды
зерттеу үшін біраз сезімтал болса да, сәйкес
топтардың жоқтығынан қолданылмаған

23.

Аурулардың әртүрлі топтарына арналған егіздік жұптардың
конкорданттылығы.

24.

• Егіздік әдіспен зерттеудің мәліметтері бойынша жүректамыр ауруларынына бейімдік.

25.

• Биология мен медицинаның бірнеше ондаған жылдар
арасындағы маңызды сұрақтарының бірі қатерлі жаңа
түзілімдердің табиғаты туралы сұрақтар болды.
• Егіздік әдістің көмегімен ісіктің шығу тегіндегі тұқымқуалаудың
ролін зерттеді.
• Монозиготалы егіздердің төмен конкорданттылығына
қарамастан, 30-40 жылдары қатерлі ісіктердің туындауындағы
тұқымқуалау бейімдіктерінің белгілі бір мәні тұжырым жасалды.
• Егіздік зерттеулер негізінде мынандай қорытынды шығарылды:
қатерлі ісіктің туындауында тұқымқуалайтын факторларға
қарағанда сыртқы факторлардың (әсіресе, канцерогенді) мәні
жоғары .

26.

Кейбір мультифакториалды ауруларға тұқымқұалаушылық
бейімділіктің генетикалық сараптамасы

27.

Популяциялық – статистикалық әдістер
Бұндай тәсілдер таралған аурулардың тұқымқуалаушылық бейімділігін
дәлелдеуде клинико – генеологиялық немесе егіздік әдістер сияқты кеңінен
қолданылады. Бірақ олар бейімділіктің пайдасына сенімді дәлелдер беруде
маңызды болып келеді.
Мысалы, бір популяцияда тұратын әртүрлі жағдайда өмір сүретін немесе
жұмыс істейтін адамдардың қандай да бір ауру жиілігін салыстыра отырып,
аурудың швғу тегіндегі сыртқы факторладың ролін анықтауға болады.
Басқа да тәсідерді де қолдануға болады. Белгілі бір жерде некелік изоляцияны
сақтаған әртүрлі этникалық топтар өмір сүретін аймақтар табылады
Егер де бұл топтардың өмір сүру жағдайы, тамақтануы, айналысатын ісәрекетінің атауы ұқсас болса , онда зерттелініп отырған аурудың жиілігі әрбір
популяцияның гендерінің кешендеріндегі айыршамылықпен шартталады
Некелік изоляцияда бірге тұрып жатқан әртүрлі этникалық топтардың аймағы
Әзірбайжанда (әзірбайжандар, орыстар, армияндар), Өзбекстанда (өзбектер,
орыстар, тәжіктер), Грузияда (грузиндар, абхаздар) және басқа да мемлекеттер
мен республикаларда байқалады.
Популяциялық – статистикалық әдістерді қолдану кезінде топтарды таңдауда
аса мұқият болу керек: сыртқы жағдайдал бірдей болуы керек немесе ,
керісінше, қатаң изоляцияланған этникалық топтарды таңдау керек.