Қазақстандағы ақша реформасы

1. Ақша реформасы

1. 1922-1924 жж ақша реформалары
2. 1947 ж ақша реформалары
3. 1961 ж ақша деноминациясы
4. 1993 ж Қазақстандағы ақша реформасы

2. Ақша реформасы - ұлттық валютаны нығайту, ақша айналысын реттеу мақсатында елдің ақша жүйесін қайта құру. Ақша

Ақша реформасы - ұлттық валютаны нығайту,
ақша айналысын реттеу мақсатында елдің ақша
жүйесін қайта құру. Ақша реформасын мемлекет
айналысқа жаңа ақша белгілерін шығару және
ескі ақшаны мәжбүрлеп алу жолымен жүзеге
асырады. Ақша реформасы толық немесе ішінара
болады.

3.

Ақша
реформасының
түрлері:
ақша өлшемін ірілендіру
нысанында деноминациялау
ұлттық валютаның бағамын
өзгерту;
ақшаның көрсетулі құнын
сақтай отырып, оның жаңа
үлгісін
шығарып, ақша белгілерін
толық немесе ішінара
ауыстыру;

4.

ҚР-дағы ақша айналымның өзiндiк тарихы бар. Ол бiрнеше
стаылардан өтiп, бiрнеше реформаларды бастан кешiрдi.Соның
алғашқысы ретiнде 1922-1924 жж. ақша реформасын
қарастырайық. 1917 ж. кезде уақытша үкiмет 20 және 40 рубльдiк ақша
белгiлерiн шығарды, олар шынының бетiне жабыстырылған
этикеткаларға ұқсас, бұны халық арасында “кренки” деп атады.
Несиелiк ақша мен ”кренкилерден” басқа уақытша үкiмет
сурогаттардың әртүрiн енгiздi:
• мемлекеттiк қазынаның қысқа мерзiмдi мiндеттемесi
• заим купондары.

5. Ресейде ақша жүйесiнiң жалпы құлдырауы басталып, оның Қазақстанға да өзiндiк ықпалы болды. Қазан революциясынан кейiн ақша

айналысының жағдайы, бiршама нашарлай түстi.
Айналыстағы
қағаз ақшалардың
массасы 48 есеге
дейiн өсті
Үш жыл iшiнде
(1917-1920)
Ақша массасы сан
алуан түрлi болды.
Ақша 10 мың есеге
құнсызданды
1919 ж. алғаш рет
кеңестiк мемлекеттiк
билеттер, кейiннен
РСФСР-дiң есеп айырысу
белгiлерi айналысқа
шығарылды

6.

• Аталған ақша реформасы екi кезеңде жүргiзiлдi. 1922 ж. 25 шiлде және 11
қазанда Кеңхалком декретiмен Мембанкке 1,2,3,5,10,25, және 50
червонец тұрғысындағы банктiк билеттердi шығару туралы құқық
берiлдi. 1922-1924 жж.
• Ақша реформасында көптеген адамдар құнсыз қағаз ақшалардың
орнына мыс монеталардың келуi таңғажайып нәрсе баға бердi. Ақша
айналысын реттеудi, ақша белгiлерiн эмиссиялауды қатаң
орталықтандырып Ұлы Отан соғысына тұрақты ақша жүйесiмен қадам
басуға мүмкiндiк жасады.

7.

• 1888 ж. дүниеге келген Григорий Яковлевич Сокольников
(Бриллиант) 1922-1924 жж. Ақша реформасын ұйымдастырушы және
теоретигi, болды. 1921 ж. қараша айынан бастап, ол қаржы Халық
Комиссариатын басқарған болатын. Оның жетекшiлiгiмен бөлiнген
қаржы-несие жүйесi қалпына келтiрiлдi. Не бары 3 жыл iшiнде, 1924
жылың аяғында, мемлекеттiк бюджет тапшылықсыз болды. Алтынға
валютаның еркiн ауыстырылуын жақтаушы ретiнде ғана емес,
сонымен қатар Г.Я.Сокольников алтын резервтерiн жинақтау қажет
деп санады.
• Алтын қорының үш ролi болды:
• • халықаралық есеп айырысуларды резервтiк қор ретiнде;
• • iшкi нарықта червонец бағамын реттеушi (мембанк алтынды шетел
валютасымен бiрге iшкi нарықтан сатып алып отырды);
• • көзге көрiнбейтiн жағдайларға арналған сақтандыру резервi.

8.

Алтын қорының үш ролi
болды:
халықаралық есеп
айырысуларды
резервтiк қор
ретiнде
iшкi
нарықта червонец
бағамын реттеушi
көзге көрiнбейтiн ж
ағдайларға
арналған
сақтандыру резервi

9.

• 1947 жылғы ақша реформасы Ұлы Отан соғысы елге-679 млрд. рубльге
шығын әкелдi, оның iшiнде әскери шығындар 551,1млрд.рубльдi құрады
(соғысқа дейiнгi бағамен есептегенде). Өндiрiс пен халық тұтынатын
тауарлардың сатылу көлемiнiң аяқ асты қысқаруы мемлекеттiк
бюджеттiң табыстарын азайтты. Осы уақыт iшiнде әскери шығыстар өсе
бастады. Оларды жабу мақсатында халықтан алынатын табыс салығына
қоса :
• әскери салық,
• баласыз адамдарға салық,
• шағын жанұялыларға салық
• жалғыз басты азаматтарға салынатын салықтар енгiзiлдi.

10. Соғыс мемлекеттік бюджеттің кірісі мен шығысын өзгертті. Соғыстың алғашқы екі жылында өндірістен түсетін табыс азайып, ал

халықтан түсетін кіріс артты.
Аталған кемшіліктерді жою үшін:
1. Бір уақытта артық ақшаны айналымнан шығару
2. Мемлекеттік тауар ресурстарының белгілі бір мөлшерін
қалыптастыру
3. Бюджеттің негізгі қаржы жүйесін нығайту қажет болды

11.

• Ақша реформасы 1947 жылдың 16 желтоқсанында басталып:
біріншіден, 1947 ж. 16 желтоқсанда айналымға 1947 жылғы үлгідегі
жаңа сом шығарылды;
• екіншіден, ескі қолма-қол ақша жана үлгідегі ақшаға 10-нын 1-ге
арақатынасымен айырбасталды, ал майда тиындар айырбасталмай,
бұрынғы көрсетілген құнымен айналымда қалды;
үшіншіден, ақшаны айырбастауды Мемлекеттік банк бір апта
мерзімде, ал кейбір алыс аудандарда екі аптада өткізді;

12.

• 1961 ж. қаңтарынан бастап, айналысқа жаңа үлгiдегi мынадай ақша
бiрлiктерi шығарылды: 1,3,5 қазыналық билеттер мен 10,25,50 және
100 рубльдегi мемлекеттiк банк (банкнот) билеттерi, сондай-ақ
1,2,3,5,10,15,20 және 50 тиындық монеталар. Ескi үлгiдегi ақша
билеттерi және монеталар жаңа үлгiге 1:10 арақатынасымен
ауыстырылды. 1,2,3,5 тиындық монеталар айырбастауға
жатпағандықтан айналыста номинал бойынша қала бердi. 1961
жылғы деноминация Рубль бағамын алтын базасына өткiзгеннен
кейiнгi он жылдың iшiнде (1950-1960 жж.) елдiң ақша айналымы,
мемлекеттiк бюджеттiң мөлшерi, сондай-ақ өндiрiс, ұлттық табыс
көлемi және т.б. шамадан тыс өстi.

13.

Барлық ақшалай операциялар 1:10 арақатынасымен
жұргiзiлдi. Сонымен бiрге осындай арақатынаста :
тауарлар мен қызметтер бағасы,
жалақы тарифтерi,
зейнетақы мөлшерi
барлық төлемдер мiндеттемелер
келiсiм-шарттар және т.б. жүргiзiлдi

14.

1964 ж. Экономикалық ынтымақтастықтың халықаралық банкiнiң құрылуымен
байланысты, 1991ж. дейiн экономикалық өзара көмек кеңесiне мүше елдердiң
арасында көп жақты клинрингтiк есеп айырусылар үшiн қолданылатын ақша
бiрлiгi-аудармалы рубль енгiзiлдi. Айырбастауға 35 мың рульден аспайтын соалар
жатты.
1992 ж. Бiрiншi жартысында-ақ Қазақстан Республикасының жетекшiлерi ендiгi
жерде рубльден күдер үзiп, өз валютасын шығаруға ағылшыннң “Харрисон”
фирмасымен шарт жасалды. Сөйтiп, 1993 ж. 1, 3,5,10,25,50 және 100 теңгелiк
ақшалар Қазақстанға жеткiзiледi. Оларды қолдан жасаудан қорғанатын 18
дәрежесi бар.
1993 ж. 12 қарашада Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаев
”Қазақстан Республикасына ұлттық валютаны енгiзу туралы” Жарғыға қол қойды.
Осы жарғымен 1993 жылы 15 қарашада сағат 8-ден бастап ұлттық валюта-теңге
енгiзiлдi. Қолма-қол ақшалардың, рубльдiк шоттардың, салымдар мен
мiндеттемелердiң теңгеге айырбасы 1 теңге үшiн 500 рубль айырбас бағамы
бойынша жүргiзiлдi.

15.

• Кәсiпорындардың баланстарындағы рубльмен
берiлген активтер мен пассивтер екi күн iшiнде (1516 қарашада) қайта есептелiндi. Қолма-қол ақшаны
айырбастау және активтер мен пассивтердi қайта
есептеу кезеңiнде банктер клиенттермен
операциялар жүргiзбедi. Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкi теңгенiң валюталық бағамын: 1
доллар=4 теңге 70 тиын шамасында белгiледi.
Келесi жылдары ол бiрден өсiп кеттi. Соған сәйкес
баға мен жалақы да өстi.

16.

• Инфляцияның өсуi бiршама iрi ақша купюраларын
қажет еттi. 1994 ж. бастап 200,500,1000 және 2000
купюрдағы ақшалар айналысқа шығарылды. 1995 ж.
ұсақ тиындар бiртiндеп айналысатын шығып қалды,
олардың орнына мыс-никельден жасалған
1,3,5,10,20 теңгедегi монетелар шыға
бастады. Сонымен Қазақстан теңгесi соңғы
жылдары тұрақты төлем құралы болып қана
қоймай, еркiн алмастырылатын валюталарға шексiз
айырбасталады және бiршама тұрақты валюталар
қатарына кiредi.

17.

• Сөйтіп, 1993 жылы 15 қарашада Қазақстан
тарихында алғашқы валюта теңге енгізілді. Ақша
реформасын жүргізуде Қазақстан басшылары бір
жарым жыл уақыт өте құпия жағдайда
дайындалып, нәтижесінде 700 милион доллар сома
шамасында алтын құймалары мен шетел валютасы
қоры болды. Тәуелсіздік жарияланған күннен
бастап Қазақстан өндірілген алтын мен күміс енді
Мәскеуге жіберілмей, оны Ұлттық банк сатып алып,
өз резерв қорына айналдырды