Органикалық химия

1.

2. Кіріспе

Органикалық заттар адамға өте ертеден таныс
болды. Себебі адамның өмір сүруіне ең қажетті
заттар — ішетін тағам, киетін киім, жағатын отын,
т.б. органикалық заттар еді. Уақыт өте келе
адамдар табиғи органикалық шикізатты өңдеп, өз
қажетіне пайдалануды үйрене бастады. Ерте кездің
өзінде-ақ адамдар тамақ пісіруді, тері илеуді,
жарақаттарын жазатын дәрілер (майлар)
дайындауды, малдың сүтін өңдеуді, сусындар
дайындауды білді. Бертін келе адамдар
өсімдіктерден бояулар алып, тері мен матаны
бояуды, қант өндіруді, сабын жасауды, сірке суы
мен өсімдік майын алуды үйренді. Осылай
адамның пайдаланатын заттары көбейіп, өндіретін
өнімдерінің саны өсе берді.

3. Органикалыќ химияныњ жеке ѓылым ретінде бµлінуініњ басты себебі, органикалыќ заттардыњ бєрініњ ќ±рамына кµміртек атомы кіреді жєне олард

Органикалық химияның жеке ғылым ретінде бөлінуінің басты себебі,
органикалық заттардың бәрінің құрамына көміртек атомы кіреді және
олардың саны өте көп, түрлері әр алуан. Тағы бір себеп — органикалық
заттардың бейорганикалық заттармен салыстырғандағы қасиеттерінің
ерекшеліктеріне байланысты. Үшінші себеп — адамдардың тіршілігі мен
іс-әрекетінде органикалық қосылыстардың маңызы зор. Сонымен қатар
органикалық заттар биологиялық жағынан маңызды. Тірі организмдерде
жүретін процестер органикалық заттардың қатысында өтеді.
Биологиялық процестердің жүруін реттеп, катализдеп отыратын
гормондар, витаминдер, ферменттер — органикалық қосылыстар. Ішетін
тағамымыз, негізінен, органикалық заттар. Киетін киіміміз, жағатын
отынымыз да органикалық заттардан тұрады. Дәрі-дәрмектер мен жуғыш
заттар, қағаз бен бояулар, синтездік каучук пен резеңке, желім мен лак,
жарылғыш заттар мен органикалық тыңайтқыштар, т.б. органикалық
заттарға жатады.

4.

XIX ғасырдың басында пайда болды. Швед ғалымы Й.
Берцелиус 1808 жылы тірі организмнен алынатын
заттарды "органикалықк заттар" деп, ал оларды зерттейтін
ғылымды "органикалық химия" деп атауды ұсынды. Бірақ
ол органикалық заттар ерекше "тіршілік күшінің" әсерінен
тірі организмдерде ғана пайда болады деп есептеді.
Мұндай ғалымдардың түсініктері виталистік көзқарас
болды.
Кейіннен органикалық заттар жасанды жолмен алына
бастады. Неміс ғалымы Ф. Велер 1828 жылы
бейорганикалық зат — аммоний цианатынан мочевинаны
(несепнәр) синтездеді. Сол сияқты орыс ғалымы Н. Зинин
анилинді (1842 жылы), неміс ғалымы Г. Кольбе сірке
қышқылын (1845 жылы), француз ғалымы М. Бертло
майды (1854 жылы), орыс ғалымы А. Бутлеров қантты
заттарды (1861 жылы) синтездеп алды. Осылай
органикалық заттарды да бейорганикалық заттар сияқты
лабораторияда алуға болатыны дәлелденді.

5.

Органикалық
қосылыстар
Ациклды
(ашық тізбекті)
Қаныққан
Қанықпаған
Циклды
(тұйық тізбекті)
Карбоциклды
Гетероциклды

6.

Көміртек атомдарының арасында дара
байланыстар болса,органикалық қосылыстар
қаныққан деп аталады.
Ал қосылыстарда қос немесе үш байланыс
болса, оларды қанықпаған деп атады.

7.

Циклды немесе тұйық тізбекті
қосылыстардың тізбектері тек көміртек
атомдарынан құралса карбоциклды деп
аталады.
Көміртек атомдарымен бірге циклда басқа
элементтердің де (оттегі,азот,күкірт және
т.б) болса гетероциклды деп аталады.

8.

Корбоциклды:
С
-CС
=C
С
C=
С
=C
C=
С
циклопентан
С
циклогексан
С
С
С
С
С
С
С
С
С
Нафталтн

9. Гетероциклды:

С
С
С
С
С
С
С
С
S
N
тиофен
С
С
О
этиленоксид
пиролидин

10.

Қосылыстарда бір функцияналдық топ болса,оны монофункциялық (сірке
қышқылы), бір түрлі бірнеше функциялық топтары барлары
полифункциялық (қымыздық қышқылы), әртүрлі функциялық топтары
болса, гетерофункциялық (амин қышқылы) деп атайды.
CHз-COOH
сірке қышқылы
HOOC-COOH
қымыздық қышқылы
NH2-COOH
амин қышқылы

11.

Бір класқа кіретін қосылыстардың құрылымы,
физикалық және химиялық қасиеттері ұқсас
келеді. Ал оларды бір-бірінен ажыратып тұратын
–CH2- тобының кез-келген саны болуы мүмкін.
Заттардың осындай қатарын гомологтық қатар,
ал бұл қатардағы заттарды бір-бірінен ажыратып
тұратын -CH2- тобын гомолог айырымы деп
атайды.

12.

НОМЕНКЛАТУРА - әр дербес қосылыстарға
мағыналы атаулар беру үшін қолданылатын
ережелер жүйесі.

13.

Гомологтар – құрылысы мен қасиеті ұқсас ,бір немесе
бірнеше СH2. тобына айырмасы бар жалпы формуласы
бірдей заттар
• СН4
С2H6
C3H8
C4H10
C5H12
метан
этан
пропан
бутан
пентан
C6H14
C7H16
C8H18
C9H20
C10H22
гексан
гептан
октан
нонан
декан

14. Радикалдар – ж±птаспаѓан электроны бар бµлшектер.

Радикалдар – жұптаспаған электроны
бар бөлшектер.
Саны
Сан атауы
Радикалдың
формуласы
Радикалдың
атауы
1
Моно-
-СН3
Метил
2
Ди-
-С2Н5
Этил
3
Три-
-С3Н7
Пропил
4
Тетра-
-С4Н9
Бутил
5
Пента-
-С5Н11
Пентил

15. Ќаныќќан ациклды кµмірсутектердіњ аттары (алкандар)

Қаныққан ациклды көмірсутектердің аттары
(алкандар)
Қаныққан көмірсутектерінің алғашқы төртеуі тарихи қалыптасқан
аттары бойынша аталады: метан, этан, пропан, бутан.Кейінгі
көмірсутектерінің аттарын атау үшін көміртек атомының санына
сәйкес грек сан есіміне “ан” жұрнағын қосып атайды, мысалы:
пентан,гексан, гептан, октан, нонан, декан т.б
Тармақталған тізбегі бар қаныққан көмірсутегінің атын атау үшін
ең ұзын тізбектітауып, көмірсутек радикалық ең жақын
орналасқан жағынан бастап оны нөмірлейді.
Қосылыстың атын жазу үшін алдымен сан түрінде көміртек
радикалы байланысқан көміртек атомынан нөмірін жазады.
Бірнеше бірдей көмірсутек радикалдарының санын жазба түрде
грек есімімен (ди-2, три-3, тетра-4, пента-5, гекса-6, және т.б)
көрсетеді.
Содан кейін ұзын тізбекке сәйкес келетін көмірсутектің атын
атайды. Көмірсутектерінің аттарын атағанда қолданылатын
сызықшаның және жақшаның орналасуын төменде келтірілген
қосылыстардың атауынан түсінуге болады:

16.

1
2
3
5
4
CH3 –CH2 - CH2 - CH2 - CH3
Пентан
CH3 –CH2 - CH - CH2 - CH - CH3
CH3
CH3
2,4-диметилгексан

17. Ќаныќќан циклды кµмірсутектерініњ аттары (циклоалкандар)

Қаныққан циклды көмірсутектерінің
аттары (циклоалкандар)
Циклоалкандардың аттарын атау үшін
цикло деген сөзге циклға кіретін көміртек
атомдарының санына сәйкес алканның аты
қосылады. Басқа ережелер алкандардың
номенклатурасына ұқсас. Мысалы:

18.

CH3
CH3
1
6
5
Циклогексан
CH3
2
3
4
CH3
1,3-диметилциклогексан
Этилциклопентан

19. Органикалыќ ќосылыстардыњ изомериясы

Органикалық қосылыстардың изомериясы
Органикалық қосылыстардың физикалық және
химиялық қасиеттері, олардың молекулаларының
құрвмы кеңістік және электрондық құрылысы
арқылы анықталады. Осыған байланысты
органикалық қосылыстардың құрылысы мен
қасиеттерін түсіндіру үшін изомерлер және
изомерия деген түсініктер қолданылады.

20.

Изомерлер деп сапалық және сандық құрамдары мен
молекулалық массалары бірдей, бірақ құрылыстары
әртүрлі, соған сәйкес қасиеттері әртүрлі заттарды
айтады.
Изомерия дегеніміз бірдей химиялық құрамы бар
заттардың құрылыстардың өзгешелігіне байланысты
физикалық және химиялыққасиеттері басқа
болатынын сипаттайтын химиялық құбылыс.

21. Изомерия

Құрылымдық
Стереоизомерия

22.

Құрылымдық изомерия бір-бірінен химиялық құрылысы арқылы
ажыратылады, яғни бұған тізбектердің немесе сақиналардың
әртүрлілігі, қос немесе үш байланыстардың, радикалдардың немесе
функциялық топтардың орналасу реті жатады. Осыған орай
изомерлер келесі топтарға бөлінеді:
1.
2.
3.
4.
5.
Тізбек изомериясы
Орналасу изомериясы
Функциялық топтардың өзгешелігі байлансты изомерия
Кеңістікті изомериясы
Динамикалық изомериясы