Ахмет Байтұрсынұлы (1872-1937)

1.

Ахмет Байтұрсынұлы
(1872-1937)
Қоғам қайраткері, ақын, қазақтың тұңғыш әдебиет
теоретигі, лингвист, фольклоршы, түркітанушы,
аудармашы, публицист, ағартушы-ғалым.
Бір басында сан салалы өнер тоғысқан, телегей- теңіз
энциклопедиялық білім иесі, қайшылығы мол тартысты
ғұмырында қараңғы қалың елін жарқын болашаққа
сүйреуден басқа бақыт бар деп білмеген ірі тұлға,
халықтың
«рухани
көсемі».
М.Әуезов

2.

Сан қырлы дарын иесі
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ балаларының ана тілінде
сауатын ашуына көп күш жұмсаған ағартушы, ең
алғашқы «Әліппе» оқулығының авторы. Алғашқы
«Әліппе» 1912 жылы Орынборда басылып шығады.
Автор «Балалар, бұл жол басы даналыққа» деп
баталатын «Тарту» өлеңін оқулықтың беташары
ретінде пайдаланады.
Балалар, бұл жол басы даналыққа,
Келіңдер, түсіп, байқап, қаралық та.
Бұл жолмен бара жатқан өзіңдей көп,
Соларды көре тұра қалалық па?!
Даналық — өшпес жарық, кетпес байлық,
Жүріңдер, іздеп тауып алалық та!
«Тіл – құралы»
Оқулық негізінен үш жылдыққа арналып, әр жылғы
сыныптарға жеке-жеке жазылған құрал. Бірінші тіл
танытқыш кітап: Дыбыс жүйесі мен түрлері (1914),
екіншісі: Сөздің жүйесі мен түрлері (1914), үшіншісі: Сөйлем
жүйесі мен түрлері (1923). Барлығы да Орынборда жарық
көрген.
«Әдебиет танытқыш»
«Әдебиет танытқыш» – бүгінгі әдебиеттануға
жол ашқан жанрлық жіктеудің яки бөлудің басында
тұрған еңбек. Әдебиет танытқыш еңбегі 1926
жылы Ташкент қаласында басылып шыққан.
Әдебиет танытқыш кітабы екі бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімінде көркем әдебиеттің бейнелеу
құралдары мен әдіс-тәсілдері талданса, екінші
бөлімінде әдеби жанр түрлері сөз болады.

3.

«...Бәленің түрін көрген мен – сарымаса,
Халықты оянсын деп сөзбен шаққан.»
(«Маса» өлеңдер жинағы 1911 жылы Орынборда жарық көрген.)
Қазақ қалпы
...А.Байтұрсыновтың өлеңдері өзінің сыртқы қарапайымдылығы,
ішкі мазмұны, жеңілдігі және біркелкілігі жағынан қазақ әдебиетінде
бірінші орын алады...
Міржақып Дулатов
Туған тілім
Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған,
Сахара көлге қонып салқындаған.
Жұртыма
Кенің бай, келімің мол, туған тілім,
Бір өртке қаудан шыққан душар болып,
Дыбыстың теріп сөз ғып, буған гүлін.
Бірлік қып іс етуге шорқақ, жұртым!
Не қалды тәнімізде шарпылмаған?!
Қайырған қайдағыны жүйрік ең сен,
Табылса оңай олжа, ортақ, жұртым!
Алаштың адамының бәрі мәлім:
Мен тосып құтыла алмас қусам білім.
Сияқты қара қарға шуылдаған
Кім қалды таразыға тартылмаған?
Қонып тұр, ордаң міне, жаңа жұртқа,
Дегендер «мен жақсымын» толып жатыр, Үрейсіз қоян жүрек қорқақ, жұртым! Салып тұр ұлың «қазақ» көзін сыртқа.
Білмейсің жөнің менен терісіңді,
Жақсылық өз басынан артылмаған.
Жау болсаң, жақындама, аулақ жүр деп,
Тақылдап, құр пысықсып сөйлейтін көп, Ел болып іс етпейсің келісімді.
Ел болсаң, есігім бос, ен деп ұлтқа .
Үміт қып бәйге атындай талай қосып,
Екпіндеп, ұшқыр атша қарқындаған.
Балықтай жүзіп адам, құстай ұшқан,
Байқадық шабыс түгіл, желісіңді.
Бос белбеу, босаң туған бозбала кеп
Түндігің ашулы тұр күн – батыстан.
Жөн айтқан жұртшылыққа адам болса,
Киіздей шала басып, қарпылмаған.
Ғылым мен кереметтің кенін тапқан,
Шығасың қолыңа алып керісіңді.
Еңкеңдеп ет аңдыған шалдар да көп,
Нұр кірер білім, өнер мол жақ тұстан.
Бытырап бет-бетіңе жөнелгенде,
Телміріп, бір тойғанын ар қылмаған.
Кірлетпей келген сақтап анам бұрын,
Көрдік қой жайылатын өрісіңді.
Ақ көңіл, алаң-бұлаң адамдар бар
Ордаңды шала қоймас енді құрым.
Келгенде өзді-өзіңе мықты-ақсыңдар,
Есептеп азын көпке, аңқылдаған.
Алыстан әлдеқандай жат көргенсіп,
Қайтейін өзге десе көнгішіңді.
Қайырсыз, неше сараң байлар да бар
Кіргендер тамсанатын танып сырын
Сықылды сынық бұтақ төмендесең,
Қайықтай толқындағы қалтылдаған.
Біреулер мұнараға «мінетін-ді»,
Бәрінен тыныш ұйықтап жатқандар көп, Кім жұлмас оңайдағы жемісіңді?!
Құрындай деп жыр дегбеге күлетін -ді.
Ұмтылып талап ойлап талпынбаған.
Биіктен төмен түсіп қарағанда,
Солардың қатарында біз де жүрміз
Көзінің жаңылғанын білетін-ді.
Мәз болып құр түймеге жарқылдаған.
Кемсініп көбің ордамды адасқандар!
Не пайда өнерің мен біліміңнен,
Тіліме жау боп найза қадасқандар!
Тиісті жерлеріне сарп ұрмаған?
Бір айттым, екінші айтам, бұл үшінші,
Бұл бір сөз қасірет етіп, хатқа жазған,
Жорта бер, жолың алыс, адассаңдар.
Қалмаған түк қасиет, қазақ азған.
Мен болман болдырамын «татар» десең,
Байға мал, оқығанға шен мақсұт боп,
Мен жатпан «бір бөлмеңде » жатар десең!
Ойлайтын жұрттың қамын адам аздан.
Өтпеймін тамағыңнан жұтам десең,
Жолым бір, қолым міне, «қатар» десең!»
Ахмет Байтұрсынұлы бай адамдардың қыңыр мінезін, «алтын
көрсе, жолдан таятын періштелердің» әрекетін, адамдық
қасиетке жат қылықтарды «Қырық мысалға» (1909 жылы
Петерборда жарық көрген) арқау еткен.
«ҚАРА БҰЛТТА» - дала шөлден қақсып, егін қурап
жатқанда Қара бұлт жерге жаумай өте шығып,
теңіздің үстіне барып, құя салады.
Бұлттай жерге жаумай, суға жауған,
Қазақта іс етеді көп адамдар.
Жұмсамай тиісті орынға мал өнерін,
Біреулер жүреді оған не амал бар?!
***
«ЕГІННІҢ БАСТАРЫ» - жас баласын жанына ертіп,
Мысалы, қазақ – дала, орыс – теңіз,
егістікті аралап жүрген қарттың дәнсіз Бидайдың
Даланы шама келсе, көгертіңіз.
даңғойлығын сынауын мысал еткен.
***
Елде көп бұл бидайдай адам, - дейді,
Қарышта өз жұртыңа, барың болса,
Тәкаппар, - оны халық, - жаман, - дейді.
Өзге елдің өзінде көп бізден басқа.
«АҚҚУ, ШОРТАН ҺӘМ ШАЯНДА» - бірлігі
жоқтықтан бір жүкті үшеуі үш жаққа тартып , орнынан
қозғалта алмайды.
Жігіттер, мұнан ғибрат алмай болмас,
Әуелі бірлік керек, болсаң жолдас.
Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей,
Істеген ынтымақсыз ісің оңбас.
Қалпы емес тәкаппарлық данышпанның,
Тұтынба бұл мінезді, балам, - дейді.

4.

«Алаш» партиясының негізін
қалаушылар
Қазақ зиялылары. Отырғандар солдан
оңға қарай: Х.Ғаббасов, М.Дулатов,
А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов. Тұрғандар:
Ж.Аймауытов, Ә.Марғұлан, А.Байтасов
Араб харпіне негізделген әліпби
Орынбордағы А.БАйтұрсынұлы
тұрған үй. 1910-1918жж.
(Дмитриевский, 7-үй).
Шәуешек қаласы, 1918ж.
А.Байтұрсынұлы
мұражай-үйі

5.

1922 жыл
Кызылорда. 1922 год

6.

Ұлттың ұлы ұстазы