Axborotnı saqlash va qayta ıshlashnıng zamonavıy texnologıyaları

1.

Axborotnı saqlash va qayta ıshlashnıng
zamonavıy texnologıyaları
ICT-1106-1 Iqtisodiyotda axborot- kommunikatsiya texnologiyalari va tizimlari

2.

Reja
• Sun’iy intellekt (Artificial Intelligence) tamoyillari.
• Big Data texnologiyalari tavsifi.
• Cloud Computing tamoyillari.
2

3.

Ta'lim natijalari
• Sun'iy intellektning asosiy atamalari, tushunchalari, maqsad va
vazifalarini ifoda etish
• Sun’iy intellektning iqtisodiyot sohalarida qo’llanilishi va o‘rnini
izohlash
• Big Data texnologiyasi tamoyillarini tushunish
• Internetagi axborot va ma’lumotlar oqimini turli faoliyat
yo’nalishlarida qo’llanilishini izohlash
• Bulutli hisoblash modellari va tashkil etilishini ifodalash
3

4.

Sun’iy intellekt (SI) tamoyillari

5.

SIning asosiy atamalari, tushunchalari
Intellekt (intelligence) atamasi lotincha intellectus so‘zidan olingan bo'lib,
insonning bilim, idroki, o‘y, fikrlash, aqliy qobiliyatlari degan ma'noni
anglatadi.
Intellekt - bu tajribadan o'rganish va turli xil sharoitlarga moslashish
jarayonida bilimlarni egallash, eslash va maqsadli ravishda o'zgartirish orqali
miyaning intellektual muammolarni hal qilish qobiliyati.
Sun'iy intellekt (artificial intelligence - AI) odatda avtomatik tizimlarning
inson intellektining individual funktsiyalarini o'z zimmasiga olishi, masalan,
ilgari olingan tajriba va tashqi ta'sirlarni oqilona tahlil qilish asosida optimal
qarorlarni tanlash va qabul qilish xususiyati sifatida talqin etiladi.

6.

1980-yillarning boshlarida hisoblash nazariyasi olimlari Barr va Feigenbaum sun'iy
intellektning (AI) quyidagi ta'rifini taklif qilishdi.
Sun'iy intellekt - biz an'anaviy ravishda inson ongi bilan bog'laydigan
imkoniyatlarga ega bo'lgan ya’ni tilni tushunish, o'rganish, fikr yuritish,
muammolarni hal qilish va boshqa tizimlarni ishlab chiqish bilan shug'ullanadigan
aqlli kompyuter tizimlariga oid informatika sohasi
Sun'iy intellekt - muammolarni insonning intellektual qobiliyatlaridan foydalangan
holda hal qilishga qodir bo'lgan dasturiy ta'minot va texnik vositalarni yaratishga
qaratilgan tadqiqot va amaliy ishlanmalar sohasi.

7.

Sun'iy intellektning rivojlanish tarixi
XX asrning 50-60 yillari - SIning "romantik davri": "mashina she'rlari",
"mashina musiqasi", mashina tarjimasi, intellektual o'yinlar (shashka,
shaxmat va boshqalar);
XX asrning 60-70-yillari - muammolarni hal qilish usullarini o'rganish
(yechimni topish usullari);
XX asrning 70-80-yillari - muammolarni hal qilish uchun zarur bo'lgan
bilimlarni ifodalash usullarini o'rganish;
XX asrning 80-90-yillari - bilim olish usullarini o'rganish (bilimlarni
insondan kompyuterga uzatish);
XX asrning 90-yillari - nazariy tushunish, yangi g'oyalar va vazifalarni
izlash, amaliy foydalanishga urinishlar.

8.

Sun’iy Intellekt nima?
• o'ylaydigan kompyuterlar yaratishmi?
• biz qaror qabul qilish, o'rganish kabi inson tafakkuri bilan bog'laydigan faoliyatimizni
avtomatlashtirishmi ...?
• insonlar tomonidan bajarilganda aql talab qiladigan funktsiyalarni bajaradigan
mashinalarni yaratishmi?
• aqliy qobiliyatlarni hisoblash modellari yordamida o'rganishmi?
• idrok qilish, fikr yuritish va harakat qilish imkonini beradigan hisob-kitoblarni
o'rganishmi?
• hisoblash jarayonlari nuqtai nazaridan aqlli xatti-harakatlarni tushuntirish va taqlid
qilishga intiladigan tadqiqot sohasimi?
• aqlli xatti-harakatlarni avtomatlashtirish bilan bog'liq bo'lgan informatika sohasimi?

9.

AI - bu kompyuterlarning aqlli bo'lishiga yordam beradigan g'oyalarni o'rganish.
SI nima? AI - bu inson intellektini namoyish qiluvchi kompyuter tizimlarini loyihalash bilan
bog'liq bo'lgan kompyuter fanining bir qismi (Oksfordning qisqacha lug'atidan)
O'YLASH
Odamlar kabi
fikrlaydigan tizimlar
Mantiqiy
fikrlaydigan tizimlar
Inson kabi harakat
qiladigan tizimlar
Mantiqiy harakat
qiladigan tizimlar
XULQ, XATTI-HARAKAT
Ushbu kognitiv vazifalarga quyidagilar kiradi:
Tabiiy tilni qayta ishlash
• inson bilan muloqot qilish uchun
Bilimlarni ifodalash
• ma'lumotlarni samarali saqlash
Avtomatlashtirilgan fikrlash
INSON
• saqlangan ma'lumotlardan foydalanib, savollarga javob olish va javob berish
• Mashinaviy o'rganish (yangi sharoitlarga moslashish)
MANTIQ

10.

Tyuring testi
• 1950 yillar tarixda AI vujudga kelgan yillar sifatida qayd
etilgan. Alan Tyuring mashinaning aql-idrokini aniqlash usuli
sifatida maxsus testni (keyinchalik "Tyuring testi" deb ataladi)
taklif qildi.
• Ushbu testda bir yoki bir necha kishi ikkita yashirin
suhbatdoshga savol berishi va javoblarga asoslanib, ulardan
qaysi biri mashina, qaysi biri shaxs ekanligini aniqlashi kerak.
• Agar odam qiyofasida bo'lgan mashinani topib bo'lmasa,
mashina sezgir deb taxmin qilingan.
Answers
Questions
Answers
• Shuningdek, Tyuring testiga ("Lebner mukofoti" deb ataladi)
qo'shimcha mavjud bo'lib, u inson suhbatining eng yaxshi
taqlidchisini aniqlash uchun yondashuvdir.
Qaysi biri inson?
Qaysinisi kompyuter?

11.

SI qo’llanilish asoslari
• Computer Engineering - Kompyuter muhandisligi
Qanday qilib samarali kompyuterni qurish mumkin?
AI dasturini amalga oshirishga imkon beradigan artefaktni taqdim etadi
Kompyuterning kuchi katta va qiyin masalalarni hisoblashni osonlashtiradi
AI, shuningdek, kompyuter faniga o'z ishini qo'shgan, jumladan: vaqt almashish, bog'langan ro'yxat
ma'lumotlar turi, OOP va boshqalar.
• Boshqarish nazariyasi va kibernetika
• Qanday qilib artefaktlar o'z nazorati ostida ishlaydi?
• Artefaktlar o'z harakatlarini moslashtiradi
• Vaqt o'tishi bilan atrof-muhit uchun yaxshiroq qilish
• Ob'ektiv funktsiyaga va atrof-muhitning fikr-mulohazasiga asoslanadi
• Faqat chiziqli tizimlar bilan cheklanib qolmay, balki boshqa muammolar ham
• til, ko'rish va rejalashtirish va boshqalar kabi.
• Tilshunoslik
• Tabiiy tillarni tushunish uchun
• lingvistik asardan turlicha yondashuvlar qabul qilingan
• Rasmiy tillar
• Sintaktik va semantik tahlil
• Bilimlarni ifodalash

12.

SI tizimlarining asosiy xususiyatlari
SI tizimlari quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
• rivojlangan muloqot qobiliyatlari: dialogda ehtimoliy, tasodifiy so'rovlarni tabiiy tilga
iloji boricha yaqinroq tilda qayta ishlash qobiliyati (Natural Language Interface System NER);
• yomon tuzilgan, yomon rasmiylashtirilgan vazifalarni hal qilishga e'tibor qaratish
(dasturiy modellarni amalga oshirish);
• noaniq va dinamik ma'lumotlar bilan ishlash qobiliyati;
• tizimni rivojlantirish va aniq vaziyatlarning to'plangan tajribasidan bilimlarni olish
qobiliyati;
• aniq saqlanmaydigan, ammo ma'lumotlar bazasida mavjud bo'lganlardan olingan
ma'lumotlarni olish va ulardan foydalanish qobiliyati;
• o'z harakatlarini tushuntirish qobiliyati, foydalanuvchining nosozliklari, ma'lumotlar
yaxlitligi buzilishiga olib keladigan ba'zi holatlar haqida ogohlantirish.

13.

AI sohalari va ba'zi bog'liqliklar
Search
Qidiruv
Logic
Knowledge
Representation
Mantiq
Bilimni taqdim etish
Machine
Learning
NLP
Vision
Natural Language Processing
Tabiiy tilni qayta ishlash
Planning
Rejalashtirish
Robotics
Expert
Systems

14.

Sun’iy intellektni qo‘llanish sohalari

15.

Boshqa sohalarda…
Bioinformatika:
AI qo'llanish sohalari
• Robotic toys
• Games
• Transport tizimi
• Avtonom tizimlar
• Tibbiyot
• Gen ifodasi ma'lumotlarini tahlil qilish
• Protein tuzilishini bashorat qilish
• Matn tasnifi, hujjatlarni saralash:
• Veb-sahifalar, elektron pochta
• Yangilikdagi maqolalar
• Video, tasvir tasnifi
• Musiqiy kompozitsiya, rasm chizish
• Tabiiy tilni qayta ishlash.
• Idrok.

16.

Big Data texnologiyalari tavsifi

17.

Big Data tushunchasi
• Big Data - Katta hajmli ma'lumotlar deganda ma'lumotlarni qayta
ishlashning an'anaviy dasturiy ta'minoti bilan qayta ishlanishi uchun
juda katta hajmda yoki murakkablikdagi ma'lumotlar to‘plami
tushuniladi.
• Katta hajmli maʼlumot - katta hajmdagi ma’lumotlarga nisbatan
qo‘llanadigan atama hisoblanadi (odatda terabayt, ekzabayt va
petabaytlar darajasida).
• Ushbu ma’lumotlarni amaldagi va yangi yaratilayotgan texnologiyalar
yordamida to‘plash, taqsimlash, o‘zgartirishlar kiritish, tahlil qilish,
saqlash va vizual shaklda tasvirlash imkoni bo‘lishi kerak.

18.

Big Data qayerdan paydo bo’ladi?

19.

Big Data texnologiyalari
1. Operatsion Big Data Texnologiyalari
2. Analitik Big Data Texnologiyalari
• Operatsion Big Data - bu biz ishlab chiqaradigan oddiy kundalik
ma'lumotlarga tegishli. Bu onlayn tranzaksiyalar, ijtimoiy media yoki
muayyan tashkilot ma'lumotlari va hokazo bo‘lishi mumkin. Bular analitik
Big Data texnologiyalarini ta'minlash uchun ishlatiladigan qayta
ishlanmagan (raw data) ma'lumotlarning bir turi deb hisoblanishi mumkin.
• Analitik Big Data - odatda samaradorlik ko‘rsatkichlari ishtirok etganda va
katta ma'lumotlarni operativ tahlil qilish orqali yaratilgan hisobotlar asosida
muhim biznes qarorlarini qabul qilish zarur bo‘lganda qo‘llaniladi. Shuning
uchun, bu turdagi katta ma'lumotlar texnologiyasi biznes qarorlari bilan
bog‘liq.

20.

Operatsion Big Data Texnologiyalari misollari

21.

Analitik Big Data Texnologiyalari misollari

22.

Big Data texnologiyalari sohalari
• Ma'lumotlarni saqlash (Data Storage)
• Ma'lumotlarni izlab topish (Data Mining)
• Ma'lumotlar tahlili (Data Analytics)
• Ma'lumotlarni vizuallashtirish (Data Visualization)

23.

Big Data texnologiyasining iqtisodiyotda ishlatish yo‘nalishlari:
• “Shaffof” axborot hosil qilish;
• Matematik jihatdan asoslangan
boshqaruv qarorlarni qabul qilish;
• Shaxsiy intilishlarni hisobga olgan
holda mijozlarni turli darajalarda
segmentlashtirish;
• Murakkab analitika hisobiga qaror
qabul qilish tezligini oshirish;
• Keyingi avlod mahsulotlari va
hizmatlarini yaratish va rivojlantirish

24.

Big Data texnologiyasining turli sohalarda ishlatilishi
• Telekommunikatsiya kompaniyalari;
• Injiniring tashkilotlari va konstruktorlik byurolari;
• Ijtimoiy saytlar;
• Robo-konsulting kompaniyalari;
• Mobil xizmat ko‘rsatish kompaniyalari;
• Digital analitics kompaniyalari;
• Birjalar va moliyaviy tashkilotlar;
• Kriptotexnologik kompaniyalar;
• Logistika kompaniyalari;
• Biznes va xizmat ko‘rsatish korxonalari;
• Ta’lim tashkilotlari;
• Kraudfunding va kraudsorsing kompaniyalari.

25.

Cloud Computing tamoyillari

26.

Cloud computing tushunchasi
• Bulutli hisoblash - bu moslashuvchan resurslar va vositalarni taklif
qilish uchun serverlar, saqlash qurilmalari, ma'lumotlar bazalari,
tarmoq, dasturiy ta'minot, tahlil va intellekt kabi kompyuter
xizmatlarini Internet (‘bulut’) orqali yetkazib berish.
• Bulutli hisoblash (ingl. Cloud computing) odatda, foydalanuvchiga
kompyuter resurslari va quvvatini masofaviy internet elektron xizmati
ko‘rinishida taqdim etadi.
• Bulutli hisoblash elektron hisoblash xizmatlarini komputer tarmoqlari
orqali yetkazib berishni nazarda tutadi, shunday yo‘l bilan
foydalanuvchiga “virtual” ko‘rinishdagi hisoblash resurslari taqdim
etiladi.

27.

28.

Bulutli hisoblash texnologiyalarini amalga oshirish modellari
• Xususiy Private Cloud
• Ommaviy Public Cloud
• Gibrid Hybrid Cloud

29.

Bulutli hisoblash texnologiyalarini xizmat modellari
• Infratuzilma sifatidagi xizmat (Infrastructure as
a Service – IaaS) buyurtmachilarga xizmatlar
sifatida taqdim etiladigan serverlar, tarmoq
uskunalari va saqlash qurilmalariga o‘xshash
moddiy resurslar majmuidan iborat.
• Platforma sifatidagi xizmat (Platform as a
Service – PaaS) - foydalanuvchiga ilovalarni
xizmatlar to‘plami sifatida (yaratilgan yoki sotib
olingan) taqdim etuvchi xizmat ko‘rsatish bulutli
modelidir.
• Dasturlar sifatidagi xizmat (Software as a
Service – SaaS) qandaydir xizmat sifatida kerakli
dasturlar (ilovalar – applications) yetkazib
berish tushuniladi.

30.

10-Ma'ruza uchun topshiriq
• Rasmda AI, Big Data,
Cloud Computing
texnologiyalarining
bog’liqligini izohlang:
• Vazifalari
• Iqtisodiy
soha/faoliyat bilan
bog’liqligini